گویش هراتی
یکی از گویشهای زبان فارسی From Wikipedia, the free encyclopedia
یکی از گویشهای زبان فارسی From Wikipedia, the free encyclopedia
گویش هراتی یکی از گویش های فارسی خراسانی زبان فارسی است. این گویش نزدیکی زیادی با دیگر گویش های استان خراسان ایران بهویژه گویش تایبادی و تربتی جامی و کمابیش مشهدی دارد. گویش هراتی با تفاوتهای ناچیزی در ولایتهای هرات، فراه، غور و بادغیس افغانستان و بخشهایی از شرق استان خراسان ایران به کار میرود.
در گذشته، برخی آثار به این گویش نوشته شدهاست، از جمله مجالس خواجه عبدالله انصاری.[1]یکی از مریدان خواجه عبدالله انصاری گفتارهایی از او را که به گویش هراتی کهن بوده گرد آورد و پس از آن در سدهٔ نهم هجری عبدالرحمن جامی آن گفتارها را از گویش هراتی به عبارت فارسی معمول درآورده و کتاب نفحات الانس معروف را ساختهاست.[2]
گویش هراتی | |
---|---|
زبان بومی در | افغانستان ایران |
منطقه | ولایت هرات ولایت فراه ولایت غور ولایت بادغیس |
شمار گویشوران | ۶،۱۱۸،۸۶۳ (بدون تاریخ) |
فارسی | |
کدهای زبان | |
ایزو ۳–۶۳۹ | – |
در گویش هراتی پافشاری بسیار کمی بر تلفظ فتحه وجود دارد و میشود گفت که دگرگونی فتحه به کسره از برجستهترین ویژگیهای گویش هراتی است. برای نمونه، بیشتر نامهای عربیِ مردان، که بر وزن «فَعیل» هستند بر وزن «فِعیل» گفته میشوند، مانند:
درواقع، فتحهٔ نخستِ واژههای یکبخشی (تکهجایی) بهآسانی در گویش هراتی گفته میشود، مانند دَر، سَر، هَر، قَهر، شهَر و…، ولی هنگامی که واژه دوبخشی یا بیشتر باشد، در گویش هراتی، فتحهٔ حرف نخست، نه کاملاً تبدیل به کسره، بلکه همانند عربها، به صورت آوایی میان فتحه و کسره گفته میشود:
در گویش هراتی، حرف آخر برخی کلمات چهار حرفی که حرف سوم آنها حرکت کشیده (او، آ، ای) و حرف آخر آنها ساکن است حذف میشود. برای مثال
تلفظ برخی از ضمایر مفعولی در گویش هراتی با فارسی معیار متفاوت است.
مِ (me) = من
ای (i) = این
شِما (šemâ) = شما
اوشو (unâ) = آنها
ایشو (inâ) = اینها، ایشان
اینجی (inji) یا اینجیگا (injigâ) = اینجا
اونجی (unji) یا اونجگا (unjegâ) = آنجا
اول شخص مفرد
دوم شخص مفرد
سوم شخص مفرد
اول شخص و دوم شخص جمع
اول شخص و دوم شخص جمع در گویش هراتی به یک صورت تلفظ میشود و تشخیص آن بستگی به جمله دارد.
سوم شخص جمع
سوم شخص جمع در گویش هراتی مانند اول شخص مفرد در فارسی معیار تلفظ میشود.
تلفظ ماضی ساده در گویش هراتی بدین صورت است که بهجای می (mi) از مِ (me) استفاده میشود.
در گویش هراتی تأکید زیادی بر استفاده از وجه التزامی است. مثال:
در برخی موارد بهجای افزودن بِ (be) از بُ (bo) و بی (bi) استفاده میشود.
درواقع، در بیشتر افعال زمان ماضی ساده، حرف «ب» اضافه میشود.
گویش هراتی برخلاف گویش های شرقی زبان فارسی دارای دو زمان گذشته مستمر و حال ملموس است. این دو زمان در گویش هراتی با مفهومی کاملاً یکسان و ساختاری متفاوت با فارسی ایران وجود دارد.
برای ساختن این دو زمان در گویش هراتی بهجای استفاده از فعل کمکی داشتن از کلمهٔ هی (hey) استفاده میشود.
برخلاف لهجههای دیگر شرقی فارسی در گویش هراتی استفاده از مصدرهای جعلی برای ساختن افعال ساده مرسوم است. بهطور مثال افعالی چون رقصیدن در فارسی هرات کاملاً مرسوم است، درصورتیکه در لهجهای چون لهجهٔ کابلی جملهای مانند «من میرقصم» گنگ و حتی تعجببرانگیز است و معمولاً از افعال مرکبی چون من رقص میکنم استفاده میشود.
پسوند جمع ها در گویش هراتی اغلب بهصورت آ (â) تلفظ میشود.
کتابا (ketâbâ) = کتابها
کتابُم (ketâbom) = کتابَم
کتابتُ (ketâbto) = کتابُت
کتابِیو (ketâbeyo) = کتابَش
کتابما (ketâbmâ) = کتابمان
کتابشِما (ketâbšemâ) = کتابِتان
کتابِنا (ketâbenâ) = کتابِشان
تلفظ ادات پرسش در گویش هراتی تفاوت کمی با سایر لهجههای زبان فارسی دارد. مانند:
درهنگام استفاده از ادات پرسش بههمراه فعل سوم شخص مفرد، معمولاً فعل بهصورت یه (ye) تلفظ میشود.
استثنای این قاعده در ترکیب که با فعل سوم شخص مفرد است که در اینجا فعل بهصورت نه (ne) تلفظ میشود.
واژههای فراوانی در هراتی وجود دارد که معمولاً در فارسی معیار مرسوم نیست بسیاری از این واژگان در دیگر گویشهای زبان فارسی و بهویژه گویشهای شرق ایران و غرب افغانستان نیز وجود دارد. نمونه:
فارسی معیار ← ببین
هراتی و شیرازی ← سیکو (seyko، برگرفته از: سِیر کن)
نسبتهای خانوادگی:
در این نوشتار از نمادهای زیر برای آوانویسی استفاده شدهاست: