زبان باختری

زبان بلخی یا باختری (یا آریائو، اریو)؛ زبانی از خانواده زبان‌های ایرانی بود که در سده‌های یکم تا نهم میلادی در سرزمین باستانی بلخ، پیش از گسترش زبان فارسی در شمال ایالت خراسان باستان (افغانستان کنونی) کنونی رایج بود. تا سال ۱۹۵۷ اثری از زبان بلخی در دست نبود. در این سال باستان‌شناسان فرانسوی کامیاب شدند نوشتاری را در سرخ کوتل (واقع در بغلان) از این زبان به دست آورند. این سنگ‌نبشته از زیارت است که به دستور کانیشکا (سال جلوس ۱۲۰ یا ۱۲۵میلادی) پادشاه بزرگ کوشانی ساخته شده‌است. این کتیبه با الفبای تخاری در ۲۵ سطر نوشته شده است.^[5] باختری ارتباط نزدیکی با سغدی و خوارزمی، نسبت به سکایی دارد.^[6]

بلخی
Αριαο
الفبای باختری (در اینجا به رنگ سیاه). خط باختری مستقیماً از خط یونانی (در اینجا به رنگ خاکستری) با اضافه کردن حرف شو اقتباس شد.[1]
زبان بومی در	باختر (بلخ)
منطقه	آسیای میانه
دوره	۳۰۰ پیش از میلاد – ۱۰۰۰ پس از میلاد[2]
تبار	هندواروپایی زبان‌های هندوایرانی زبان‌های ایرانی زبان‌های ایرانی شرقی بلخی
سامانه نوشتاری	الفبای یونانی خط مانوی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	xbc
فهرست لینگوییست	xbc
گلاتولوگ	bact1239[3]
این نوشتار شامل نمادهای آوایی آی‌پی‌ای است. بدون پشتیبانی مناسب تفسیر، ممکن است علامت‌های سوال، جعبه یا دیگر نمادها را جای نویسه‌های یونی‌کد ببینید.

سنگ‌نبشته رباطک به زبان باختری، از دوران کانیشکا، امپراتور کوشانی. در کتیبه، زبانی که کتیبه به آن نوشته شده‌است تحت عنوان αριαο ‏(ariao، «آریایی») ذکر شده‌است.^[4] پایگاه باستان‌شناسی سُرخ‌کوتَل در استان بغلان، سدهٔ دوم میلادی، موزیم ملی در کابل.

زبان بلخی از زبان‌های ایرانی شرقی^[7] و از شاخهٔ شمال شرقی بود که مردم باختر (بلخ) یا تخارستان در دوره‌های کوشانیان و هپتالیان بدان سخن می‌گفتند. این زبان با زبان‌های ایرانی میانهٔ سغدی و خوارزمی پیوند نزدیکی دارد.

الفبای باختری بر اساس الفبای یونانی بوده‌است. علاوه بر ۲۴ حرف یونانی، باختری‌ها با تغییر دادن حرف رو (Ρ) یک حرف جدید به نام شو (Ϸ) نیز که نمایندهٔ صدای /ش/ بود به این الفبا اضافه کردند. دو حرف پسی (Ψ) و کسی (Ξ) در نوشتن زبان باختری بدون استفاده بودند، ولی احتمالاً برای نوشتن اعداد (همانگونه که در یونانی به کار می‌رود) به کار می‌رفتند.

زبان بلخی در ناحیه‌ای گویش می‌شده‌است که نخستین پارسی‌سرایان در تاریخ ادب پارسی از آنجا برخاسته بودند، بنابراین وجود وام‌واژه‌های بلخی در زبان فارسی طبیعی است (گرچه از بین زبان‌های ایرانی شرقی، زبان سغدی تأثیر بیشتری روی فارسی داشته‌است). واژه‌های فارسی «ملخ»، «خدیو»، «خزان»، «لهراسپ»، فعل «الفختن» (یا «الفغدن»)، و نیز احتمالاً واژهٔ «فلاخن» ازجمله وام‌واژه‌های بلخی در فارسی‌اند.^[8]

آثار باقی مانده از این زبان شامل سکه‌ها، مهرها، کتیبه‌ها و دست‌نوشته‌ها است. البته تمام سکه‌نوشته‌ها و نوشته‌های روی سر سکه‌ها را نمی‌توان نوشته‌هایی بلخی به شمار آورد.^[9] در دهه ۱۹۹۰ میلادی انبوهی از اسناد بلخی کشف شد که در میان آن‌ها بخش عمده‌ای از نامه‌های بلخی به واسطۀ ارائۀ آگاهی‌های تازه دربارهٔ این زبان از اهمیت چشمگیری برخوردارند. این نامه‌ها غالباً بر روی چرم و پارچه نوشته شده‌اند.

پانویس

1. Davary (1982). Illustrations (PDF). p. Fig.93.
2. "Bactrian". The LINGUIST List. Multitree: A digital library of language relationships. Retrieved 29 March 2013.
3. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2013). "Bactrian". Glottolog 2.2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display-editors=4 (help)
4. دانشنامه ایرانیکا، سرواژهٔ "IRANIAN IDENTITY ii. PRE-ISLAMIC PERIOD"، نوشتهٔ گِراردو گنولی (GHERARDO GNOLI)
5. محسن ابولقاسمی-تاریخ زبان فارسی- ص 126
6. Compendium Linguarum Iranicarum, Rudiger Schmitt, p170
7. Compendium Linguarum Iranicarum, Rudiger Schmitt, p165
8. محمود جعفری دهقی، امیر عمادالدین صدری، «وام‌واژه‌های بلخی در پارسی نو»، زبان‌شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شمارهٔ دوم (پاییز و زمستان ۱۳۹۰)، ص ۳.
9. اشمیت، رودیگر: راهنمای زبان‌های ایرانی (جلد اول)، تهران: انتشارات ققنوس، ص ۳۶۰.

منابع

• ویلیامز، نیکلاس سیمز (۱۳۹۰). «بلخی». راهنمای زبان‌های ایرانی. ج. ۱. ترجمهٔ آرمان بختیاری، عسکر بهرامی، حسن رضایی باغ‌بیدی، نگین صالحی‌نیا. تهران: انتشارات ققنوس. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۰۳-۱.
• احمدعلی کُهزاد (۱۳۲۲ ه‍.خ). «تاریخ ادبیات افغانستان» (PDF). بنیاد فرهنگی کُهزاد، در تارنمای آریایی. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱. کاراکتر zero width joiner character در |سال= در موقعیت 7 (کمک); تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
• N. Sims-Williams (نیکلاس سیمز ویلیامز). «BACTRIAN LANGUAGE (زبان باختری)». دانشنامه ایرانیکا. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
• «ایرانی (زبان)». لغتنامه دهخدا. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
• زبان و ادبیات ایران باستان، زهره زرشنای

برای مطالعه بیشتر

• SIMS-WILLIAMS, N (2004). "IRAN iii. LANGUAGES Sogdian and Bactrian in the early Islamic period". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. ۱۲ (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 426-425. {{cite encyclopedia}}: |access-date= requires |url= (help)

پیوند به بیرون

• 'اسناد باختری از افغانستان باستان'، سخنرانی پروفسور نیکلاس سیمز ویلیامز (استاد دانشکدهٔ مطالعات مشرق‌زمین و آفریقای دانشگاه لندن) در موزیم خاور باستان در ایکه‌بوکوروی توکیو، جاپان (ژاپن)