دربند (روسیه)

دَربَند (روسی: Дербе́нт; فارسی: دربند; ترکی آذربایجانی: Dərbənd; لزگی: Кьвевар; آواری: Дербенд), مرکز شهرستان دربند، شهری بندری در حاشیه دریای خزر در جنوبی‌ترین قسمت فدراسیون روسیه واقع شده‌است.^[7] این شهر به لحاظ اهمیت دومین شهر جمهوری داغستان با جمعیتی بالغ بر ۱۱۹۲۰۰ نفر (آمار سال ۲۰۱۰) است. آذربایجانی‌ها، لزگی‌ها و تبرسری‌ها بیشترین ساکنان این شهر را تشکیل می‌دهند. دربند مرکز فرهنگی داغستان است و بر دشت ساحلی باریکی میان کوه‌های بزرگتر قفقاز و دریای خزر، به فاصلهٔ ۲۲۵ کیلومتری شمال غربی باکو واقع است و با راه‌آهن و جاده به باکو مرتبط است. این ناحیهٔ دارای منابع نفت و گاز طبیعی و همچنین باغستان‌ها، صنعت ماهیگیری و کارخانه‌های تهیهٔ مواد غذایی و نساجی است.

دربند Дербент
شهر[1]
نویسه‌گردانی(های) سایر
• آذری	Dərbənd
• لزگی	Кьвевар
• آوار	Дербенд
نشان
موقعیت دربند
دربند موقعیت دربند نمایش نقشه روسیه دربند دربند (روسیه) نمایش نقشه روسیه
مختصات: ۴۲°۳′۲۸″ شمالی ۴۸°۱۷′۲۰″ شرقی
کشور	روسیه
واحد فدرال	داغستان[1]
بنیان‌گذاری	۴۳۸
وضعیت شهر از	۱۸۴۰
مساحت [2]
• کل	۶۹٫۶۳ کیلومتر مربع (۲۶٫۸۸ مایل مربع)
ارتفاع	۰ متر (۰ فوت)
جمعیت  (سرشماری ۲۰۱۰)[3]
• کل	۱۱۹۲۰۰
• رتبه	یکصدوسی‌وهفتمین در سال ۲۰۱۰
• تراکم	۱۷۰۰/کیلومتر مربع (۴۴۰۰/مایل مربع)
وضعیت اداری
• تابعِ	شهر دربند[1]
• پایتختِ	داغستان[1]
• پایختتِ	City of Derbent،[1] شهرستان دربند (روسیه)[1]
وضعیت شهرداری
• اوکراگ شهری	Derbent Urban Okrug[4]
• پایتختِ	منطقه شهری Derbent،[4] Derbentsky Municipal District
منطقهٔ زمانی	یوتی‌سی +۳ (زمان مسکو [5])
کد(های) پستی[6]	۳۶۸۶۰۰
کد(های) تلفن	+۷ ۸۷۲۴۰
OKTMO ID	82710000001

بخش قدیمی و باروی شهر دربند

میراث جهانی یونسکو
بخشی از	اروپا
معیار ثبت	فرهنگی: iii, iv
شمارهٔ ثبت	۱۰۷۰
تاریخ ثبت	۲۰۰۳ (طی نشست 27th)

شهر دربند به دست قباد یکم ساسانی تجدید بنا شد و انوشیروان آن را مستحکم گردانید و در ۲۲ ه‍.ق به دست اعراب گشوده شد روزگاری در دست شروان‌شاهان بود، یکبار شاه عباس صفوی و بار دیگر نادرشاه آن را از ترکه‍ا گرفتند و در ۱۷۹۶ میلادی به دست روس‌ها افتاد.^[8] پس از جنگهای ایران و روس سرانجام در ۱۸۱۳ میلادی طبق قرارداد گلستان برای همیشه از ایران جدا شد.^[9]

تاریخچه

دربند قدیمی‌ترین شهر فدراسیون روسیه است و به عنوان دروازه قفقاز از قرن‌ها قبل به عنوان یک منطقه راهبردی ارزش بسیاری داشته‌است.

این شهر تا سده چهارم میلادی بخشی از آلبانیای قفقاز بوده. نام فارسی دربند از اواخر سده پنجم میلادی بر شهر نهاده شد یعنی از زمان قباد یکم ساسانی. خسرو یکم پسر قباد یکم دستور ساخت دژ دربند را داد تا مرزهای شمالی ایران را از حملات اقوام مهاجم مصون دارد.

شهر دربند در پیرامون دژ ساسانی دربند ساخته شده‌است. این دژ طی ۱۵۰۰ سال به‌طور پیوسته مورد استفاده بوده‌است. دربند شمالی‌ترین نقطه دنیاست که نوشته‌ای به زبان پارسی پهلوی در آن کشف شده؛ زبان رسمی امپراتوری ساسانی که نیای پارسی کنونی‌ست.^[10]

در لغتنامه دهخدا در مورد دربند آمده که شهری است مشهور بر لب دریا از بناهای انوشیروان شاه ایران که چون در آن بندند مغول و تاتار را راه به آذربایجان و ایران نبود، اکنون به باب‌الابواب مشهور است و در قدیم آن را ایران‌دژ می‌نامیده‌اند، یعنی دروازهٔ ایران که چون آن را می‌بسته‌اند راه آمد و شد با ایران از خارج بسته می‌شد، و بعضی گفته‌اند ایران گریز، یعنی دروازهٔ آهنی.

ناحیهٔ اطراف دربند در ایام باستانی آلبانیا نام داشت و گردنهٔ باریک بین دریا و کوه‌های قفقاز در محل دربند در ایام باستانی، تنگهٔ خزر یا دروازهٔ خزر یا دروازهٔ آلبانیا نام داشت. گردنهٔ دربند از ایام باستانی و هم در دورهٔ اسلامی برای دفاع از حملات مهاجمان شمالی اهمیت بسیار داشت. تاریخ تأسیس دربند و مستحکم کردن گردنهٔ دربند به‌درستی معلوم نیست. شهر دربند را معمولاً با شهر باستانی آلبانا پایتخت آلبانیا یکی می‌شمرند و گویند نام فارسی دربند پس از تجدید بنای شهر به‌دست قباد اول ساسانی رایج شد. خسرو انوشیروان (قرن ششم میلادی) دربند را مستحکم کرد و گویند دیواری بطول هفت فرسنگ از کوه بدریا ساخت و بقایای این دیوار (دیوار قفقاز) که بعضی آن را همان سد سکندر شمرده‌اند، هنوز باقی است.^[11]

به‌طور کلی، در مورد تاریخ این شهر در دوران باستان اطلاعات محدودی وجود دارد ولی مهم‌ترین نکته آن احداث این شهر به صورت دروازه در عصر ساسانی است که بیشتر تاریخ‌نویسان به آن اعتقاد دارند. در دوران اسلامی در سال ۲۲ هجری قمری، سپاهیان اسلام حملهٔ خود را به دربند آغاز کردند. در این سال خلیفهٔ دوم، سراقهٔ بن عمرو (ذوالنّور) را به باب روانه کرد. به نوشتهٔ طبری، در آن زمان باب را مرزبان ایرانی به نام شهربُراز اداره می‌کرد که با عبدالرحمان مکاتبه کرد و امان خواست. در سال‌های پرتلاطم صدر اسلام و خلفای بنی‌امیه، دربند بارها سر به شوروش نهاد تا آن که در سال ۱۱۴ هـ. ق، مسلمهٔ بن عبدالملک بابُ‌الابواب را به پادگان جنگی تبدیل کرد. مهم‌ترین هدف از این کار، مسلمان و عرب کردن این مناطق بود که با مهاجرت قبایل عرب به دربند و حوالی آن صورت پذیرفت. در سال ۲۲ ه‍.ق که مسلمانان برای نخستین بار به دربند رسیدند، دربند در تصرف پادگانی ایرانی بود. با وجود تهاجمات اعراب در سده نخست هجری بدین حدود و منازعاتی که با اعراب داشتند ظاهراً این ناحیه اول بار به‌وسیلهٔٔ مسلم تحت استیلای اعراب و مسلمین درآمد، و گویند وی دربند را از نو ساخت (۱۱۵ه‍.ق). در کتب جغرافیایی مسلمانان، احوال استحکامات و دروازه‌های دربند یا بنام عربی آن باب‌الابواب یا باب و الابواب بتفصیل و با لحنی تا حدی مبالغه‌آمیز بیان شده‌است.^[12]

اعراب مسلمان برای محافظت از خلافت عربی در مقابل حملات خزرها، در دربند استحکاماتی بنا کردند. عناوین تعدادی از مناطق مسکونی که تاکنون نیز باقی مانده گواه نقاط دفاعی در دربند است. در اینجا می‌توان از محمدیه، اغلبی و دیگر عناوین نام برد. علاوه بر آن اعراب، مهاجران شرق مسلمان را در تمام منطقه ساکن کردند. به نوشته تاریخ‌نگاران در دوران مختلف در دربند و داغستان جنوبی، ده‌ها هزار خانواده از عراق و شام و دیگر نواحی جهان عرب در آنجا ساکن شده بودند. در خود دربند ۲۴ هزار جنگجوی عرب با خانواده‌هایشان ساکن شده بودند که به بخش‌های مجزا تقسیم شده بودند - محله فلسطینی‌ها، دمشقی‌ها، خمسی‌ها، موصلی‌ها، جزایری و قیصری‌ها. در هر یک از آنها مسجدی بنا شده بود. علاوه بر آن مسجد بزرگی به نام «مسجد الجامی» ساخته شده بود. این مسجد تاکنون باقی مانده‌است و از عنوان «جمعه مسجد» برخوردار است. این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد موجود در روسیه و در جهان است که نامش در فهرست میراث یونسکو وارد شده‌است.^[13]

امیران دربند یک چند از قرن چهارم هجری دست‌نشاندهٔ شروان‌شاهان بوده‌اند. با این حال بعضی از حکام نیز در این ولایت به استقلال فرمانروایی کرده‌اند و از برخی از آنها به‌عنوان دارای دربند نام برده شده. در عهد مغول دربند گاه در تصرف شروان‌شاهان و گاه دارای حکام مستقل بود و امیر تیمور نیز که آنجا را گرفت به شروانشاه واگذاشت. در ۸۹۲ه‍.ق شیخ حیدر به محاصرهٔ دربند شتافت و در جنگ ترکمانان آق‌قویونلو کشته شد، لیکن پسرش شاه اسماعیل اول صفوی دربند و شیروان را در ۹۱۵ه‍.ق تسخیر کرده و بعد از آن دربند تابع حاکم شیروان ماند. در ۹۸۶–۱۰۱۵ه‍.ق دربند در دست ترکان عثمانی بود. تا آنکه شاه عباس اول صفوی آن رابازستاند، بعدها پتر کبیر بر آنجا دست یافت (۱۷۲۲م). ولیکن نادرشاه آن را به ایران بازگرداند (۱۱۴۷ه‍.ق/۱۷۳۵م). بعد از نادرشاه دربند یک چند استقلال یافت لیکن بعد از فتحعلی خان کوبائی و پسرش شیخ علی خان که در آنجا فرمان راندند دربند به دست روسیه افتاد (۱۷۹۶م). و سرانجام به موجب عهدنامهٔ گلستان (۱۲۲۸ه‍.ق / ۱۸۱۳م). دولت ایران آن را به روسیه واگذار کرد. در جنگ داخلی ۱۹۱۷–۱۹۲۱م. قسمت بزرگی از شهر ویران شد.^[11]

دژ دربند

استحکامات دربند دیوار سنگی بسیار بلندی بود که در زمان خسرو انوشیروان ساخته شد. طول آن چهل کیلومتر و از کوهستان تا کرانهٔ دریای خزر امتداد داشت و خط دفاعی بسیار مستحکمی در برابر سواران مهاجم به‌شمار می‌آمد.^[14]

این دیوار که از تخته پوریا سنگ‌های بسیار بزرگ ساخته شده بود بین هجده تا بیست متر ارتفاع داشت. تعداد سی برج برفراز این دیوار قرار گرفته بود. دیوار سه دروازهٔ آهنی داشت که یک دروازهٔ آن به دریا گشوده می‌شد. ایستمی خان ترک، در زمان خسرو انوشیروان به ایران اعلان جنگ داد و قصد حمله به ایران را داشت ولی استحکامات دربند که ایرانیان در قرن پنجم میلادی برابر هیاطله پدیدآورده بودند در نظر ترکان غیرقابل گذر می‌نمود، از این رو حمله ترکان متوقف ماند.

در سال ۶۲۶ میلادی بار دیگر خاقانات غربی ترک جهت حمایت از بیزانس بطرف ایران حمله بردند. در این زمان جنگ شدیدی در جبهه‌های غرب ایران، مابین خسرو پرویز و هراکلیوس در جریان بود. ترکان این بار توانستند با فرماندهی خان بزرگ تون جبغو خان، ضمن حملات مداوم و پی در پی خطوط دفاعی دربند را شکسته و به سوی جلگه‌های قفقاز سرازیر شوند.^[15]

در منطقهٔ قفقاز کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌های بسیاری مربوط به فرهنگ و تمدّن ایران‌زمین از جمله ۳۲ کتیبه پهلوی وجود دارد. از این کتیبه‌ها که بخش اعظم آن نیز فارسی است، کتابی با عنوان کتیبه‌های اسلامی داغستان توسط آناهیتا شاهرخی تهیه شده‌است.^[16]

حصار دربند در قفقاز برای جلوگیری از هجوم خزرها به ایران در دوره باستان

در سال ۲۰۲۲ پژمان اکبرزاده یک مستند دربارهٔ دژ دربند ساخت که در همایش انجمن ایران‌شناسی در سالامانکا و همایش شرق شناسان آلمان در برلین به نمایش درآمد.^[17]

اقوام

سنگ بنای شهر دربند به عنوان سدی در برابر مهاجمان به مرزهای قفقاز در زمان شاپور دوم ساسانی گذاشته شد و پس از ساخت، مردم ایرانی پارسی پهلوی/ پارسی دری زبان در شهر و روستاهای جالقان، متاگی، کاماخ، زیدیان، روکال، گیمیدی و چند روستا در منطقه طباسران ساکن شدند. علاوه بر اینها تات زبان نیز از دوره ساسانیان در دربند حضور داشتند. از آن جمعیت هم‌اکنون تنها تعداد اندکی زبان خود را حفظ کرده‌اند و بقیه به زبانهای روسی، ترکی آذربایجانی و لزگی سخن می‌گویند.^[18][19]

center>ترکیب قومی دربند بر اساس سرشماری‌های شوروی سابق و روسیه

سال سرشماری	2010[20]	2002[21]	1989[22]	1979[23]	1970[24]	1959[25]	1897[26]
لزگی	۴۰۱۸۸ (۳۳٬۷٪)	۳۲۹۵۵ (۳۲٬۶٪)	۱۶۹۹۳ (۲۱٬۸٪)	۱۱۰۱۳ (۱۶٬۳٪)	۶۴۷۷ (۱۱٬۴٪)	۴۵۸۹ (۹٬۷٪)	۱۳۳ (۰٬۹٪)
آذری	۳۸۵۲۳ (۳۲٬۳٪)	۳۲۰۶۴ (۳۱٬۷٪)	۲۱۶۰۰ (۲۷٬۷٪)	۱۷۸۷۵ (۲۶٬۵٪)	۱۴۳۸۱ (۲۵٬۳٪)	۱۱۱۹۰ (۲۳٬۶٪)	۹۷۶۷ (۶۶٬۷٪)
تبرسران	۱۸۸۳۹ (۱۵٬۸٪)	۱۵۶۰۶ (۱۵٬۴٪)	۸۷۷۶ (۱۱٬۳٪)	۶۱۸۳ (۹٬۲٪)	۳۲۹۶ (۵٬۸٪)	۱۵۲۲ (۳٬۲٪)	اطلاعاتی نیست
دارگین	۶۶۹۲ (۵٬۶٪)	۵۵۸۲ (۵٬۵٪)	۳۲۴۲ (۴٬۲٪)	۲۸۳۵ (۴٬۲٪)	۲۳۴۰ (۴٬۱٪)	۱۵۹۱ (۳٬۴٪)	۹۵ (۰٬۶٪)
روس	۴ ۴۵۰ (۳٬۷٪)	۵ ۰۷۳ (۵٬۰٪)	۷ ۶۴۴ (۹٬۸٪)	۱۰ ۴۰۴ (۱۵٬۴٪)	۱۱ ۲۸۴ (۱۹٬۸٪)	۱۲ ۳۱۰ (۲۶٬۰٪)	۱۰۰۴ (۶٬۹٪)
آغول	۳۷۷۵ (۳٬۲٪)	۲۹۵۶ (۲٬۹٪)	۱۱۴۷ (۱٬۵٪)	۴۹۲ (۰٬۷٪)	۶۲ (۰٬۱٪)	۳۰ (۰٬۱٪)	اطلاعاتی نیست
ارمنی	۱۳۶۷ (۱٬۲٪)	اطلاعاتی نیست	اطلاعاتی نیست	اطلاعاتی نیست	اطلاعاتی نیست	اطلاعاتی نیست	۶۲۱ (۴٬۲٪)
تات‌های یهودی	۱۳۴۵ (۱٬۱٪)	۲۰۳۸ (۲٬۰٪)	۱۳۱۱۹ (۱۶٬۹٪)	۱۲۹۱۸ (۱۹٬۲٪)	۱۰۱۳۹ (۱۷٬۸٪)	۱۱۷۰۵ (۲۴٬۷٪)	۲۱۸۱ (۱۴٬۹٪)
رتول	۹۲۱ (۰٬۸٪)	۷۱۶ (۰٬۷٪)	۳۹۲ (۰٬۵٪)	۲۳۶ (۰٬۴٪)	۸ (۰٬۱٪)	۸ (۰٬۱٪)	اطلاعاتی نیست
دیگران	۳۱۰۰ (۲٬۶٪)	۴۰۴۱ (۴٬۰٪)	۴۹۳۸ (۶٬۳٪)	۵۴۶۶ (۸۱٪)	۸۸۸۲ (۱۵٬۶٪)	۴۳۷۳ (۹٬۲٪)	۸۴۸ (۵٬۸٪)
در کل	۱۱۹۲۰۰ (۱۰۰٪)	۱۰۱۰۳۱ (۱۰۰٪)	۷۷۸۵۱ (۱۰۰٪)	۶۷۴۲۲ (۱۰۰٪)	۵۶۸۶۹ (۱۰۰٪)	۴۷۳۱۸ (۱۰۰٪)	۱۴۶۴۹ (۱۰۰٪)

شهرهای خواهرخوانده

• گنجه جمهوری آذربایجان
• یاکیما، واشینگتن آمریکا
• خدرا اسرائیل

نگارخانه

• 
• 
• 
  دژ ساسانی دربند در زمستان
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

جستارهای وابسته

• سومین جنگ ایران و ترکان
• داغستان

منابع

1. Law #16
2. "База данных показателей муниципальных образований". Archived from the original on 6 October 2017. Retrieved June 9, 2015.
4. Law #6
5. "Об исчислении времени". Официальный интернет-портал правовой информации (به روسی). 3 June 2011. Retrieved 19 January 2019.
6. Почта России. Информационно-вычислительный центр ОАСУ РПО. (Russian Post). Поиск объектов почтовой связи (Postal Objects Search) (به روسی)
7. علی مظفری (۲۰۲۳-۰۷-۰۴). ««دربند: یادگار ایران»؛ مستندی دربارهٔ بزرگ‌ترین سامانه دفاعی ساسانیان در قفقاز». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۰۴.
8. آکینر، شیرین: The Caspian: Politics, Energy and Security .
9. «متن کامل عهدنامه ننگین گلستان». مشرق نیوز. ۲۰۱۴-۰۴-۲۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۱۲-۳۰.
10. «کتیبه‌های پهلوی دربند داغستان در خطر 'نابودی' هستند». BBC News فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۰۹.
11. «معنی دربند. لغت‌نامه دهخدا». واژه یاب. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۰۴.
12. «داغستان؛ مرزبان شمالی ایران‌زمین نوشته حامد کاظم‌زاده». www.iranboom.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
13. اولین مسلمانان در خاک روسیه بایگانی‌شده در ۴ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine. در: صدای روسیه. ۱ ژانویهٔ ۲۰۱۲.
14. Shahrokhi, Anahita. "برج و باروی دربند، شمالی‌ترین یادمان دوران ساسانی (Derbent Citadel, Northern territory of Sassanid Empire)" (به انگلیسی). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
15. رضا، عنایت الله. ایران و ترکان در روزگار ساسانیان. ص ۱۶۵
16. «کتیبه‌های اسلامی داغستان، آناهیتا شاهرخی». www.nosabooks.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۰۱.
17. «دربند، آنچه از ایران به یادگار ماند». www.DerbentOnline.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۲-۳۱.
18. وضعیت کنونی مهاجران فارس زبان دوره قباد و انوشیروان ساسانی به جنوب داغستان
19. «ساکنان شهر دربند روسیه خود را ایرانی می‌دانند». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۸.
20. "НАСЕЛЕНИЕ ПО НАЦИОНАЛЬНОСТИ И ВЛАДЕНИЮ РУССКИМ ЯЗЫКОМ ПО ГОРОДСКИМ ОКРУГАМ И МУНИЦИПАЛЬНЫМ РАЙОНАМ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН". http://dagstat.gks.ru/. Archived from the original on 11 October 2017. Retrieved 19 October 2019. {{cite web}}: External link in |publisher= (help)
21. "НАСЕЛЕНИЕ ДАГЕСТАНА". www.ethno-kavkaz.narod.ru. Archived from the original on 30 May 2012. Retrieved 28 June 2013.
22. "ДЕРБЕНТСКИЙ ГОРСОВЕТ (1989 г.)". www.ethno-kavkaz.narod.ru. Archived from the original on 30 May 2012. Retrieved 11 March 2015.
23. "ДЕРБЕНТСКИЙ ГОРСОВЕТ (1979 г.)". www.ethno-kavkaz.narod.ru. Archived from the original on 30 May 2012. Retrieved 11 March 2015.
24. "ДЕРБЕНТСКИЙ ГОРСОВЕТ (1970 г.)". www.ethno-kavkaz.narod.ru. Archived from the original on 30 May 2012. Retrieved 11 March 2015.
25. "ДЕРБЕНТСКИЙ ГОРСОВЕТ (1959 г.)". www.ethno-kavkaz.narod.ru. Archived from the original on 30 May 2012. Retrieved 11 March 2015.
26. "КАЙТАГО-ТАБАСАРАНСКИЙ ОКРУГ (1897 г.)". www.ethno-kavkaz.narod.ru. Archived from the original on 30 May 2012. Retrieved 11 March 2015.

پبوند به بیرون

• رضا، عنایت الله. ایران و ترکان در روزگار ساسانیان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵
• برج و باروی دربند، شمالی‌ترین یادمان دوران ساسانی، آناهیتا شاهرخی، مزدک نامه چهار زیر نظر جمشید کیانفر، تهران: ۱۳۸۹.
• کتیبه‌های اسلامی داغستان/تالیف آناهیتا شاهرخی، ۱۳۸۹.
• فیلم مستند «میراث ایرانی در قفقاز» حامد کاظم‌زاده ۱۳۸۶.
• داغستان؛ مرزبان شمالی ایران‌زمین گزارشی از مطالعات میدانی در قفقاز شمالی (۲۰۰۷ ـ ۲۰۰۸ میلادی). حامد کاظم‌زاده، برگرفته از فصل‌نامهٔ فروزش شماره دوم بهار ۱۳۸۸، رویه ۶۶ تا ۷۱.