خاقاناتی در آسیای‌میانه و مغولستان From Wikipedia, the free encyclopedia
خاقانات ترک غربی یا خاقان‌نشین غربی خاقاناتی بودند در آسیای میانه که در اثر منشعب‌شدن خاقانات گوک‌ترک، در سدهٔ هفتم میلادی به وجود آمدند. تأسیس این خاقانات در سال ۶۰۰ میلادی و انقراض آن در سال ۶۵۹ میلادی بود.
خاقانات ترک 𐰆𐰣:𐰸:𐰉𐰆𐰑𐰣 On oq budun خاقانات ترک غربی | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||
 نقشه خاقانات غربی ترک | |||||||||||||||||||||
| وضعیت | خاقانات (امپراتوری عشایری) | ||||||||||||||||||||
| پایتخت | نوکت (پایتخت تابستانی) سوی‌آب (پایتخت اصلی) | ||||||||||||||||||||
| زبان(های) رایج | سغدی (رسمی، مسکوکات)[1][2] ترکی باستان[3][4] | ||||||||||||||||||||
| دین(ها) | تنگری‌باوری زرتشتی زروانی[5] | ||||||||||||||||||||
| خاقان خاقانات غربی | |||||||||||||||||||||
• ۵۸۷–۶۰۴ | نیری خاقان | ||||||||||||||||||||
| یبغوی خاقانات غربی | |||||||||||||||||||||
• ۵۵۳–۵۷۶ | ایستمی خان | ||||||||||||||||||||
• ۵۷۶–۶۰۳ | تاردو | ||||||||||||||||||||
| دوره تاریخی | اوایل قرون وسطی | ||||||||||||||||||||
| مساحت | |||||||||||||||||||||
| ۶۳۰[6] | ۳٬۵۰۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع (۱٬۴۰۰٬۰۰۰ مایل مربع) | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
در سدهٔ پنجم میلادی، پانصد خانواده از خاندان آشینا،[7] در شمال چین با هم متحد شدند. در آغاز زبان مغولی را به عنوان زبان مشترک خویش برگزیدند ولی تا اواسط سدهٔ ششم میلادی، افراد قبایل آشینا به زبان ترکی سخن می‌گفتند. چینیان اتباع خان‌های «آشینا» را «تو-کیو» (tu-kiu) می‌گفتند. با توجه به اینکه چینیان در زبان خود مخرج «ر» ندارند، این نام بعدها از سوی یک دانشمند فرانسوی پلیو به صورت تورکیوت (tur-kiut) خوانده شد که در واقع تلفظ درست‌تر واژهٔ تو-کیو است که با مخرج «ر» همراه شده‌است. این قبایل طی اتفاقاتی به جنوب رشته‌کوه آلتای پناه بردند و در آنجا سکنی گزیدند.
این قبایل چنان در درازای زمان با هم جوش خوردند که صد سال بعد به سال ۵۶۴ میلادی، مجموعهٔ واحدی را تشکیل دادند. ترکان در مدتی کوتاه سرزمین وسیعی را به تصرف درآوردند و تا مرزهای ایران پیش تاختند.[8] به سبب اختلافاتی که میان خاقانات ترک به وجود آمد در جنگی که از سال ۶۰۰ تا ۶۰۳ میلادی به‌طول انجامید، خاقانات ترک به دو خاقانات غربی و شرقی بخش شدند.
اندکی بعد رقابت و دشمنی میان دو خاقانات شرقی و غربی پدید آمد. امپراتوری چین که خاقانات ترک شرقی را دشمنی خطرناک می‌شمرد، راه اتحاد با خاقانات ترک غربی را در پیش گرفت. همچنین خاقانات ترک غربی روابط دوستانه‌ای با امپراتوری بیزانس داشت و دشمن ساسانیان به‌شمار می‌آمد.[9]
در ابتدا سیاست ترک‌هایی که آسیای میانه را اشغال کرده بودند از سیاست هیتالیان تفاوت قابل ملاحظه‌ای نداشت یعنی آنان به حاکمان محلی باج و مالیات می‌بستند. خاندان سلطنتی پیشین و قواعد و موازینی که در روزگار گذشته، هنوز در محلات متداول بود، تغییر نپذیرفت ولی تدریجاً وضعیت تغییر کرد و ترک‌ها در آسیای‌میانه نظام ادارهٔ امور را فرا گرفتند. اعیان و اشراف ترک در حرص و طمع افتادند و والی ناحیهٔ چاچ (تاشکند کنونی) را کشته، به جای او «داله» نام ترک را نشاندند. در سال ۶۱۸ میلادی در عهد تونشخو یا تون جبغو خان حاکم خاقانات ترک غربی اصلاحاتی اعلان گردید که طبق آن خاقان مذکور تمام حاکمان محلی را والیان خود خوانده، به همهٔ آن‌ها عنوان داد. در سیاست او زوری با زاری توأم استفاده می‌شد مثلاً یکی از تواناترین حاکمان سمرقند را به دامادی خود درآورد. زمانی که سپهسالار ایران سمبات بگراتونی به هیتالیان حمله برد، تونشخو به مدد آنان آمد و پادگان ایرانی مجبور به عقب‌نشینی شد. بدین ترتیب تمام تخارستان از سلطهٔ ساسانیان خارج شد.[10] گرفتاری‌های خسرو پرویز شاه ساسانی و پیکارهای او در غرب و مقاومت شدید دولت روم شرقی سبب شده بود که وی نتواند چنان‌که باید به اقدام‌های لازم در امور مرزهای شرقی دست زند. بدین روال طی سال‌های ۶۲۰ تا ۶۳۰ میلادی، مرزهای شرقی ایران بی‌دفاع ماند.[11] آنچه در مآخذ آورده‌اند که تونشخو فارس را اشغال کرد به همین معنی می‌باشد. سپس تونشخو جنوب افغانستان را تسخیر کرد و به همین ترتیب تمام شمال و غرب پاکستان معاصر به تصرف ترک‌ها درآمد یا حداقل به ترک‌ها مطیع گردید. تونشخو در سال ۶۳۰ میلادی وفات یافت. پس از مرگ او وضعیت خاقانی ترک غربی بی‌ثبات شد و جنگ و جدال، آشوب و فتنه میان اشراف بر سر نواحی زراعت‌پرور آسیای‌میانه فلاکت بسیاری آورد و تاراج و غارت و تاخت و تاز ابعاد گسترده‌ای پیدا کرد؛ مثلاً والی فرغانه کشته شد و در شمال فرغانه والیان ترک به سر کار آمدند. به سبب اوضاع داخلی و خارجی سیاسی، خاقانات ترک غربی به‌طور کامل منقرض گردیدند.[10]
در سال ۶۵۹ میلادی، خاقانات غربی، توسط امپراتور چین از میان رفته و دیگر هرگز سر برنیفراشت[12]
در سال ۶۱۹ میلادی، خاقانات ترک غربی، به شهر بلخ که متعلق به ایران بود، حمله کرد ولی پس از مدتی به عقب رانده شدند. این جنگ دومین جنگ ایران و ترکان نامیده می‌شود.
در سال ۶۲۶ تا ۶۲۹ میلادی، در طی سومین جنگ ایران و ترکان، خاقانات ترک غربی که با هراکلیوس، امپراتور بیزانس متحد شده بودند، توانستند با موفقیت قفقاز را تصرف کنند.[13]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
