آلبانیای قفقاز

الگو:Infobox countلry

نواحی جغرافیایی منطقه قفقاز در ۲۹۰ پیش از میلاد. در کنار آلبانیای قفقاز، دیگر نواحی نام‌برده در نقشه عبارتند از: ایبریا، کولخیس، ارمنستان بزرگ، ارمنستان کوچک، آتورپاتکان، منطقه سرمت‌ها و ماساژت‌ها.

آلبانیای قفقاز (ایرانی: اران، ارمنی: الوانک) نام یک کشور باستانی در منطقه قفقاز بوده‌است. این کشور از شمال به کوهستان کرائونیان که در قفقاز کشیده شده، از شرق به دریای کاسپین و از جنوب به رودخانه ارس محدود بوده‌است. از غرب، مرزش ناپایدار بوده‌است. استرابون نوشته‌است: رودخانه کورا مرز غربی آلبانیای قفقاز بوده‌است و این مرز بارها از جانب آلبانیایی‌ها یا ارمنی‌ها مورد تاخت و تاز قرار گرفته‌است. در انتهای شرقی مرز قفقاز، گذرگاهی در کنار ساحل دریای کاسپین بازمی‌گردد. که به دروازه‌های آلبانیا و دروازه‌های کاسپین توسط باستانیان، پهک چورای یا ایوری پهک توسط ارمنی‌ها نامیده می‌شود.^[۱]زبان های رایج آلبانیایی قفقاز، زبان های قفقازی بودند، مانند زبان اودی که یکی از زبان های لزگی هست.^[۲][۳][۴]

آلبانیای قفقاز در سال ۳۸۷ میلادی در همسایگی با کشور ارمنستان

نقشه قفقاز و مناطق مرزهای آلبانیای قفقاز در ۳۸۷–۷۰۶ (خط چین قرمز)

آلبانیا در زبان ارمنی باستان Աղուանք و به ارمنی امروزی Աղվանք (آقوانک) و به سایر زبان‌های قفقازی «آلبانیا» به منطقه‌ای فراتر از کل جمهوری آذربایجان امروزی گفته می‌شد. پادشاهی آلبانیا از چهار قرن پیش از میلاد تا نیمه اول قرن نهم میلادی برقرار بوده‌است. در سال ۳۳۱ پیش از میلاد از آلبانیای قفقاز به عنوان یکی از ساتراپی‌های هخامنشیان یاد شده‌است. از آن دوران نام هیچ شهری از این منطقه در جایی یاد نشده‌است. پایتخت آلبانیا در کنار دریای کاسپین قرار داشته‌است. در سال ۳۸۷ میلادی که ساسانیان و رومی‌ها ارمنستان را بین خود تقسیم کردند، آلبانیای قفقاز تابع مطلق ایران شد. ساسانیان در سال ۵۱۰ میلادی آخرین حاکم بومی را برکنار کرده و اداره منطقه را به کل به‌دست گرفتند.

نام

دلیل نام‌گذاری این دولت به نام آلبانی این بوده‌است که در زبان لاتین، مناطق کوهستانی را آلبانیا می‌نامیدند^{[نیازمند منبع]} (به همین دلیل کشور آلبانی کنونی به همین نام نامیده می‌شود). هم‌اکنون نیز مناطق شمالی آلبانیا را داغستان می‌نامند که از واژهٔ تُرکی داغ به معنای کوه و پسوند ایرانی ستان تشکیل شده‌است.

گستره جغرافیایی

آلبانیای قفقاز، از شمال به رود تِرِک (Terek)، از جنوب به رود ارس، از شرق به دریای کاسپین و از غرب به قلعه هوناراکرت و گرجستان و ساحل غربی دریاچه سوان (گوگچه) محدود بوده‌است.

شهرهای مهم

شهرهای مهم آلبانیای قفقاز عبارت بوده‌اند از: کابالکا (شهرستان قبله کنونی)، پرتو (شهرستان بردع کنونی)، پایتاکران (شهرستان بیلقان کنونی)، سماخیا (شماخی کنونی)، شکی، آماراس، هوناراکرت و کیش (قیس).

شهرها و قلعه‌های ساسانی

پارتو (Pʿartaw، نامی نامرتبط به پارتی، پارتیان) نام شهر سابق ارمنی در مکان Terter در استان Uti، توسط حاکم آلبانیا، حدوداً در اواخر قرن چهارم میلادی ساخته شد. در دوران حکمرانی شاه واچه دوم، شهر Pʿartaw تحت نام پیروزآباد، بازسازی شد. بعدها شهر توسط قباد یکم، مستحکم شد، که اسمش به پیروزقباد تغییر یافت. Pʿartaw در آن زمان، هم شهر قدرتمند دفاعی و هم مرکز موفق تجاری و پیشه‌گری بود.^[۵]

شهر دیگر که سابقاً ارمنی بود، Xałxał واقع در Uti، ولی نزدیک به مرز ایبریای قفقاز بود.^[۶]

مردم‌شناسی

به نوشته استرابون اهالی آلبانیای قفقاز از طوایفی تشکیل شده بودند که به ۲۶ زبان مختلف قفقازی صحبت می‌کردند.^[۷] برخی از این طوایف عبارت بوده‌اند از: اوتی ها، گارگارها، سوده‌ها (Sovde)، موغها (مغ)، ساکاسینها، ماردها، آریاکها، آناریاکها، قل‌ها (Qel) و لق‌ها.^{[نیازمند منبع]}

به گزارش استرابون مورخ یونانی، اقوام گلائه و لگائه اقوامی سکایی‌تبار می‌باشند که در میان آمازون‌ها و آلبانیایی‌ها سکونت داشتند.^[۸]

در دوره ساسانیان برخی از اقوام ایرانی توسط ساسانیان در این منطقه ساکن شدند. در قرن سوم و چهارم با ورود اقوام ترک‌زبان مانند هون‌ها، سوواری‌ها، خزرها، بارسیل‌ها و … از گذرگاه دربند، گوناگونی نژادی در سرزمین‌های آلبانیای قفقاز بیشتر شد.

مذهب

استرابو دربارهٔ مذهب آلبانیایی‌های قفقاز نوشته‌است: آن‌ها سه خدا را می‌پرستیدند: زئوس، خورشید و ماه. گرچه متداول است که این خدایان سه‌گانه را به خدایان سه‌گانهٔ ایرانی و ارمنی، میترا، اهورامزدا و آناهیتا ربط می‌دهند، اما این نزدیکی نادرست است. بدون انکار تأثیرپذیری آئین مزدا از ارمنستان بر مذهب آلبانیا، لازم است دیگر فاکتورهای خارجی و وجود لایه‌های بومی را در ذهن داشته باشیم. جایگاه ماه، نزدیک مرز ایبری دارای قلمرو وسیع و مقدس که توسط کشیش رده‌بالا، که دوم در رتبه در کل پادشاهی بود، اداره می‌شود.^[۹]

جستارهای وابسته

• شیروان (قفقاز)
• اران

پانویس

1. Chaumont، ALBANIA، 1:‎ 806-810.
2. "Udi language". Wikipedia (به انگلیسی). 2024-03-02.
3. "Caucasian Albania". Wikipedia (به انگلیسی). 2024-02-29.
4. Agdzhoyan, Anastasia; Iskandarov, Nasib; Ponomarev, Georgy; Pylev, Vladimir; Koshel, Sergey; Salaev, Vugar; Pocheshkhova, Elvira; Kagazezheva, Zhaneta; Balanovska, Elena (2023-09-09). "Origins of East Caucasus Gene Pool: Contributions of Autochthonous Bronze Age Populations and Migrations from West Asia Estimated from Y-Chromosome Data". Genes. 14 (9): 1780. doi:10.3390/genes14091780. ISSN 2073-4425. PMID 37761920.
5. Chaumont، ALBANIA، 1:‎ 806-810.
6. Chaumont، ALBANIA، 1:‎ 806-810.
7. Minorsky,v. , caucasia.iv
8. the Gelae and the Legae, Scythian people, live between the Amazons and the Albanians, and that the Mermadalis River flows there, midway between these people and the Amazons. strabo (11.5.1)
9. Chaumont، ALBANIA، 1:‎ 806-810.

منابع

• Chaumont, M. L (1985). "ALBANIA". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Vol. 1. New York: Bibliotheca Persica Press. p. 806-810. Retrieved January 5, 2013.

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Albania». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای آلمانی ، بازبینی‌شده در ۷۱ شهریور ۱۳۹۰.

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Caucasian_Albania». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۷۱ شهریور ۱۳۹۰.

پیوند به بیرون

• CAUCASUS AND IRAN,Encyclopædia Iranica
• آلبانیا در دانشنامه ایرانیکا