گویشی از زبان لری From Wikipedia, the free encyclopedia
لری بویراحمدی(به لری: لِری بِیرَهمَڌی) یکی از گویشهای زبان لری جنوبی / لری دومِنی است که اکثریت مردم شهرستان های بویراحمد و شمار بسیار زیادی در شهرستان های دهدشت ، کهگیلویه ، دنا ، گچساران ، چرام ، رستم ، سپیدان ، اقلید و جنوب سمیرم به این گویش صحبت میکنند. این گویش همچنین با تغییرات بسیار اندکی در ممسنی ، رستم و برخی مناطق شیراز صحبت میشود. گویش بویر احمدی صرفاً به ایل بویر احمدی تعلق دارد و سایر ایلات استان کهگیلویه و بویر احمد نظیر طیبی ، بهمئی ، باوی ، آغاجاری ، دشمن زیاری و نوئی هر کدام گویش لری مخصوص به خود را دارند و به هیچ وجه نمیتوان نام بویراحمدی بر این گویشها گذاشت. لری بویراحمدی گویشی از لری جنوبی و هم خانواده لری بختیاری است که دارای کد زبانی LUZ در مجامع زبانشناسی میباشد.[1]شمار سخنوران این گویش اصیل لری حدود ۱ میلیون نفر تخمین زده شده است.
این مقاله نیازمند تمیزکاری است. لطفاً تا جای امکان آنرا از نظر املا، انشا، چیدمان و درستی بهتر کنید، سپس این برچسب را بردارید. محتویات این مقاله ممکن است غیر قابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشد یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کرده باشد. |
لری بویراحمدی | |
---|---|
Default
| |
کدهای زبان | |
ایزو ۳–۶۳۹ | زبان بویراحمدی |
لری جنوبی در پنج استان عمده تکلم میشود:
در زیر تعدادی از واژهها و اصطلاحات و افعالی که برای لری بویراحمدی اختصاصی تر هستند برای نمونه آورده میشود.
لری بویراحمدی | فارسی | تلفظ | توضیحات | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
بو | بابا | bow | |||||
دی/دای/دا | دای، مادر | day/dey | |||||
کَکا/گه گو | برادر | kaka | |||||
گو | برادر | gow | |||||
دَدَ/دَیَه/دِیَه | خواهر | daya/dada | |||||
بَ وا | پدربزرگ | bavaa | |||||
نَنَه | مادربزرگ | nana | |||||
تاتَه | عمو | tata | |||||
حالو | خالو_دایی | haloo | |||||
هُمریش | همریش (باجناغ) | homrish | |||||
بنکو/بمکو | گروه-دسته | bomkoo/bonkoo | |||||
کُر | پسر | kor | (کُره که به معنی (بچه مذکر) است از همین ریشه است) | ||||
دُوَر | دختر | dooar | |||||
جمولو | دوقلو | jmoloo | اُرسی | کفش | orsi | ||
کوش | کفش | kowsh | |||||
دین | دنبال، پیرو | din | کلمه دین در عربی از همین واژه گرفته شدهاست. | ||||
سی | برای | si | |||||
سی چه | برای چه | si che | |||||
ها | آره | ha | |||||
بهر | سهم | bahr | |||||
وَته، ازته، وبن | اصلاً | vatah | |||||
هرگه | هرگاه | harga | |||||
هردمبیل | قاتی پاتی | hardambil | |||||
گهکون | سحر | gahkoon | |||||
دس نماز | وضو (دست نماز) | das nemaz | |||||
پساپس | عقب عقب (پس پس) | pasaapas | |||||
همی طور | هم راستا/همین طور | hiba | |||||
گو ره | (گاهواره) نوبت | gara | |||||
گَه | نوبت | gah | |||||
ایسو،هم ایسو | ایسون، اینسان، حالا-اکنون | iso | |||||
اوسو،بیین | اوسون، آنسان، اونوقت | ouso | |||||
مِن | میان، توی | men | |||||
تو | اتاق | too | |||||
پلشت،نشسته | کثیف، پلشت | pelasht | |||||
پشنگه | ذرات مایعات که به اطراف پاشیده میشود | peshenga | |||||
پشکو | چس فیل | peshkoo | |||||
جومه | جامه-پیراهنن | jooma | |||||
ارخلق | لباس مردانه قدیمی | arkhalegh | |||||
دلگ | دلق-جامه ای جلیقه مانند و ضخیم که معمولاً زنان میپوشیدند | dalg | |||||
چارقد،چاقی | چارقد، روسری | charghay | |||||
پتی | خالی-برهنه | pati | |||||
گَپو | بزرگ | gapoo | |||||
گت، گتو | بزرگ | gtoo, got | |||||
دوال | کمربند | dooal | |||||
کنارآب | توالت | kenaraab | |||||
گُنج | زنبور | Gonj | |||||
بِنگِشت | گنجشک | bengesht | |||||
گِلو | گربه | geloo , gloo | |||||
بَندیر | منتظر | bandir | |||||
تیه | دیه->دیده-> چشم | tiya | |||||
نُفت | دماغ | noft | |||||
فیر | دماغ | fir | |||||
کلیچ/اَنگُل | انگشت | clich | |||||
کچه | چونه | kacha | |||||
بُت | گلو | bot | |||||
کَپ | دهان | kap | |||||
کپدره | دهان دره | kapdara | |||||
چیل | لب و دهان | chil | |||||
گرداله | کلیه | Gordalah | |||||
گُرده | کلیه | Gorda | |||||
کُم | شکم | kom | |||||
کُنجر | نیشگون | konjor | |||||
رَز | درخت انگور | raz | |||||
پِرز | ذره | perz | |||||
پرزالو | صفت چیزی که به راحتی مانند علف خشک ریز ریز میشود | perzaloo | |||||
بَرد | سنگ | bard | |||||
صبا | فردا | sabaa | |||||
دوش | دیشب | doosh | |||||
پرندوش | پریشب | parandoosh | |||||
دیگ | دیروز | dig | |||||
پَریگ | پریروز | parig | |||||
پسین | عصر-غروب | pasin | |||||
دیسه | مدت-دوره زمانی | disa | |||||
وَدَر | به در -بیرون | vadar | |||||
سیزه و در | سیزده به در | siza vadar | |||||
حولکی | با عجله | houlaki | |||||
وَدَسی | ازدستی، عمداً | vadasi | |||||
وَراسی! | به راستی-جدی! واقعا! | varaasi | |||||
هیمَه | هیزم | hima | |||||
هوار | صاف (هموار) | hovar | |||||
حونه | خونه-خانه | hoona | |||||
بالاخونه | پشت بام | baalaa hoona | |||||
سیک | کنج، زاویه | sik | |||||
رهگه | محل عبور | rahgah | |||||
برم | برکه-گودال بزرگ آب | barm | |||||
سمَه | سمبه-سوراخ | sema | |||||
تاپو | محفظه ای درون دیوار زیر تاقچه که گندم را درون آن نگهداری میکردند | taapoo | |||||
گندنا | تره (سبزی) | gandanaa | |||||
پیرمک | کپک | pirmak | |||||
کاسهپشت | لاکپشت | kaasa posht | |||||
موری | مورچه | mouri | |||||
بق | قورباغه | ghorbak | |||||
باهِندَه | پرنده | bahenda | |||||
وَرزا | گاو نر اخته با هیکل ورزیده | varza | |||||
گووَر | گودر، گوساله | gooar | |||||
کاوَه | بره نر | kaavah | |||||
کَهرَه | بزغاله | kahra | |||||
جولَه/جیلَه | جوجه تیغی | joola/jila | |||||
کتو | توله سگ، سگ | ktoo | |||||
سگ توره | شغال | sag toora | |||||
گی ترن | سرگین غلتان | Gi teran | |||||
گَرگَراک/گرگراشک | مارمولک بزرگ | gargarashk/gargaraak | |||||
مارمَلِشک/تِیتَکُم | مارمولک | teytakom/marmaleshk | |||||
گُندگر | عنکبوت | gondgor | |||||
کف دونک | عنکبوت | kaf davanak | |||||
بالداسک | پرستو | baldasak | به دلیل شباهت بالهای پرستو به داس | ||||
بال قبا سوزک | قبا سبز | bal ghaba sowzak | |||||
گندی | عدس | gendi | |||||
بُنگ | بانگ، صدا | bong | |||||
قایی | قادی، ساندویچ | ghaayi | |||||
پَل | گیسو، گیسوی بافته شده | pal | |||||
شربتین | کاسه کوچک، جام، شربت خوری | Sharbatin | |||||
میبریز | ماهی بریز، ظرفی مانند ماهی تابه | mey beriz | |||||
لت | پاره ای از چیزی-طرف | lat | یه لت هندونه: یه تکه هندونه - او لت: اون طرف | ||||
رو | رود | roo | |||||
روی | عزیز | rooy | در گویش لری لرستانی روله گفته میشود | ||||
رِشک | بچه شپش | reshk | |||||
کول | شانه | kool | |||||
گوشتیل | کشتی | goushtil | |||||
گُند | بیضه | Gond | |||||
رم | موهای زهار | rom | |||||
پند | مقعد | pend | |||||
کند | ماتحت هر چیزی | kend | |||||
دیگبر | دیگ بزرگ | digbar | |||||
کلوک | ظرفی برای نگهداری روغن | kolook | |||||
ترشپلا | آبکش-تراوش پیاله | troshpla | |||||
دول | دلو | dool | |||||
دشکه | نخ | deshka | |||||
دولاغ | گردوخاک | doolagh | |||||
هلو | شعله | halo | |||||
تش | آتش | tash | |||||
بوی | ای وای-اوا | booy | |||||
سرپچ | گیج | sarpach | |||||
کلو | دیوونه | kaloo | |||||
لیوه | آدم ساده | liva | |||||
گیجال | گیج و منگ | gijaal | |||||
شیتال | شوت، گیج و منگ | shital | |||||
دند | سر، بیحس، بدون فهم | dond | به افراد با درک پایین نیز گفته میشود. | ||||
تش و برق | رعد و برق | tash o bargh | |||||
رقات | پشت سرهم | reghaat | |||||
تلیشه | تکه باریک از پارچه یا چیزهای دیگر مثلاً استخوان | tlisha | |||||
هس | هست-استخوان | has | سه حرف ابتدای استخوان یعنی است همین کلمه است چنانکه در لری بویراحمدی به استخوان هسخون نیز گفته می
شود در ضمن کلمه هسته (هسته میوه) نیز از همین ریشه است. | ||||
جختی | تازه | jakhti | |||||
نچک | نوچ | nachak | |||||
دسپلو | دستمالی کردن چیزی | dasploo | |||||
دنگ | محکم | deng | |||||
سله | نوعی سبد | salah | |||||
شپلاق | سیلی | shapalagh | |||||
کپه | توده | kpah | |||||
کر | کنار | ker | |||||
کلم | توده سفت | klom | |||||
گل کلم | تکههای گل که خشک وسفت شدهاست | gel klom | |||||
کته | توده سفتی که روی زخم پس از مدتی ایجاد میشود | kota | |||||
کرکر | تهدیگ | kerker | این کلمه از ریشه کروندن یعنی خراشیدن آمدهاست. | ||||
قاتق | غذایی که با نان خورده میشود | ghaatogh | |||||
گله گله | جای به جای | gla gla | |||||
گمبه | دسته | gomba | |||||
گمبگل | دسته گل | gomb gol | |||||
گمبله | کوتاه وچاق | gembla | |||||
مازَه | منطقه بالا و وسط هر چیز تپه مانند | maazah | |||||
گر | نوک | gor | |||||
لیم لیم | آرام آرام | Lim Lim | |||||
مَشت | غلیظ وپرمایه | masht | |||||
منگه | صدای زیرلبی | mongah | |||||
وایه | آرزو | vaaya | |||||
وَلم | زیاد، حسابی | valm | |||||
کخ | برجستگی | kokh | |||||
نها | جلو | nhaa | |||||
دیندا | پشت سر | dindaa | |||||
رِک | چوبی که به عنوان حائل زیر شاخه سنگین شده درخت میگذارند تا نشکند | rek | |||||
خاگ | تخم | khag | هاگ همان خاگ به معنی تخم یا خایه میباشد. | ||||
کل | پوست یک شئ مانند تخم مرغ | kol | |||||
دم ری | روبرو و مقابل | dam ri | |||||
دمری | دمر-وارونه | damari | |||||
وقشه | عطسه | vakhsha | |||||
گردله با | گردباد | gerdelaba | |||||
کشکاور | خمیازه | Kashkaver | |||||
یه پیوس | مدام | ya peyvas | |||||
همدا (هندا) | هم اندازه | homda | |||||
کاک | خشک و تمیز | kaak | |||||
درک | خشک و پاک | derk | |||||
آسره | برآمده | asera | |||||
تمب | برآمدگی | tomb | |||||
آفری | مراسم ختم | afari | |||||
کولین | ظرفی قدیمی مخصوص نگهداری کره | kooleen | |||||
پناپله (پنهان پله) | مخفی | panaapala | |||||
تزگ | |||||||
بوگرد (بومگرد) | قطعه چوب ضخیمی که در گذشته به وسیله بندی که به دو طرفش بسته میشد به عنوان غلتک روی پشت بام به کار میرفت | boogard | |||||
چمبریک | دو حلقه فلزی که با بند به هم بسته میشد و به دو طرف بوگرد وصل و برای کشیدن بوگرد به کار میرفت | chambarik | |||||
کَرَه | سنگ چین هاییکه از روی هم انباشتن سنگهای کوچک و بزرگ از داخل زمینها و باغها ایجاد میشود و معمولاً به عنوان مرز زمینها و باغها استفاده میشود | karra | |||||
لووه (لوده) | ظرفی مانند کجاوه برای حمل انگور که از چوب به صورت دو طرف هم شکل درست و روی خر انداخته میشد | lowa | |||||
مَهلی | خیلی | mahli | |||||
یَه کلی | خیلی | ya kli | |||||
یه چنینی | اینقدر | ya chnini | همراه با نشان دادن چیزی برای مقایسه مانند حجم مشت | ||||
هور | ظرفی خورجین مانند بافته شده از نوارهای پارچههای مختلف که برای حمل گندم بر روی خر استفاده میشد | hoor | |||||
شَلَه | ظرفی خورجین مانند بافته شده از نوارهای پارچههای مختلف و رشتههایی از موی بز که برای حمل کاه بر روی خر استفاده میشد | shala | |||||
پندوم | ورم | pandoom | |||||
جِر | قوز | jer | |||||
بعضی از واژهها به صورت شکسته ادا میشوند و در بیشتر موارد حروف صدادار تغییر میکنند یعنی مثلاً آ به او و او بهای تبدیل میشود یا حروفی که در یک کلمه تلفظ آنها کمی مشکل است حذف میشوند مانند:
پاره ای از کلمات به شکلی شکسته شدهاند که به نظر میآید ارتباطی با فارسی ندارند؛ مثلاً کلمه (تیه) که همان دیده یعنی چشم میباشد.
افعال ماضی یا مضارع استمراری که با اضافه کردن «می» به ریشه فعل در فارسی ساخته میشود در لری بویراحمدی با اضافه کردن «ای» ساخته میشود:
بعضی کلمات مانند توانست و دانست به این صورت نبوده و با اضافه شدن (ست) به قسمت اصلی فعل مضارع ساخته میشوند. در لری بیشتر افعال گذشته با اضافه شدن این یکی (ست) ساخته میشوند مانند:
ماضی نقلی در این گویش با اضافه شدن (اِ) به ماضی ساده ساخته میشود که در نوشتن به (ه) تبدیل میشود مانند:
پسوند /gal-/ و تکواژگونههای آن که به عنوان یکی از تکواژهای جمع در زبانهای بلوچی شرقی، بختیاری، کردی جنوبی، آشتیانی، آزرانی، آمرهای و نایهای به کار میرپد در زبان بویراحمدی به تنها پسوند جمعساز تبدیل شدهاست. علامت جمع در این زبان «اَل» یا «یَل» میباشد. [4] مثال:
کتابَل (کتابها)، ماشینَل (ماشینها)، کُرَل (پسرها)
ایمانل (ماها)، ایشانل (شماها)
اینگل (اینها)، اونگل (اونها)
شاخَیَل (شاخهها)، بچیل (بچهها)
کلمه گله از همین ریشه گرفته شدهاست.
حروف اضافه ای که در لری به کار میروند با معادل فارسی خود تفاوت دارند. در زیر چند نمونه از این حروف اضافه را میبینیم:
مثال: ایخی بری وه کوچو؟ (میخواهی بری به کجا؟). وه کوچو اومِی؟ (از کجا آمدی؟)
نکته: «نه» بعد از کلماتی که آخرشان صدا دار باشد استفاده میشود
مثال: تنَه دوس دارُم (تورا دوس دارم). کتابَه بیِه (کتاب را بده). جیجَه نه غذا وَش بیِه (جوجه را بهش غذا بده)
مثال: بیو سی مو کار کو (بیا برای من کار کن). سیچه ایگریوی؟ (برای چه گریه میکنی؟)
این پسوند به آخر برخی کلمات اضافه میشود و نشان دهنده زیاد بودن آن در فرد یا چیزیست که به آن نسبت داده شدهاست.
مثال:
البته «ن» آخر ضمایر در زبان گفتاری اکثراً گفته نمیشود
مثال:
بخشی از داستانی به لری بویراحمدی:[5]
او قیمل مردُم وَ دَس آلازنگی زِر زمین حونَه ایساختن . دَرَلَ مُحکِمی هَم ایساختِن ، اِینهان دَم حونَه شوْ. موقع خَو که ایابی دَرَلَ قُلف اِی کِردن اِی خوسی یِن . تا آلازنگی نَتَره بیا مِنْ حونَهْ . یَهْ شُویی که آلازنگی گُسْنَش وابی رَه ْ مِنْ ده تا شاید یه چی بِجوره سی خَرْدَن از شانس خوبش دیْ که در یَه حونَه ای وازه ، ای حونَه ، حونه منیجه بی، حونه منیجه هفت تا در داشت ، منیجه هَفت تا دووَرْ هم داشت . هَرشو نوبت یِه دووَرْ بی که دَرَله بووَنْده . او شو نوُبه دووَر کِچکُو نَمکی بی که و یایِشْ رَه تَه بی دَرهفتم بووَنده . آلازنگی رَه وُری مِن حونه .
برگردان به فارسی:
در زمانهای قدیم مردم از دست آلازنگی زیر زمین خانه میساختند . درهای محکمی هم میساختند و میگذاشتند دم خونه اشان. موقع خواب که میشد ،درها را قفل میکردند و بعد میخوابیدند ، تا آلازنگی نتواند وارد خانه شود.یک شب که آلازنگی گرسنه شده بود ، وارد روستا شد تا چیزی برای خوردن پیدا کند ، از شانس خوبش دید که در یکی از خانهها باز است . این خانه ، خانه منیژه بود.منیژه هفت تا دختر داشت که هرشب نوبت یک از دخترها بود که در را ببندد، آن شب نوبت دختر کوچک منیژه نمکی بود که یادش رفته بود در را ببندد. آلازنگی رفت وارد خانه شد.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.