ایل ارکوازی

ایل هزاره (ارکوازی و بُولی) اتحادیه ایلی بزرگ در غرب ایران می باشد که به زبان کردی جنوبی با گویش ایلامی با لهجه کردی ارکوازی تکلم میکنند.^[1]

در دانشنامه ایرانیکا، ایل ارکوازی را به همراه بقیه ایلات استان ایلام در قسمت ایلات کُرد آورده‌است. همچنین دانشنامه ایرانیکا از ایل ارکوازی به عنوان یکی از ایلات و قبایل اصلی استان ایلام یاد کرده است. ارکوازی یکی از ایل های عشایری مهم استان ایلام است.  به لحاظ موقعیت اسبق از ایلات معتبر ایلام بوده است.مردم ایل ارکوازی، زبان کُردی می‌باشد، البته در برخی از طوایف عراقی آن به صورت اقلیت به عربی و ترکی تکلم دارند. ایل ارکوازی جزو ایلات کرد ایران است. این ایل در جنگ ایران و عراق با ساماندهی ۶۰۰ نیرو به فرماندهی جوز علی نجفی حضور داشته است. ایل ارکوازی در اوایل حکومت پهلوی(۱۳۰۸) یکی از ایلات و طوایف شورشی پشتکوه ایلام بوده است. مردم این ایل اکثریت شیعه اثنا عشری میباشند. مردم عادی و عشایر ایل هزاره بیشتر به دامداری و کشاورزی اشتغال دارند  بزرگان و تشمالان آنها در دوران صفویه و زندیه و قاجار در پشتکوه جزو شورای پنج نفره پشتکوه و جزو سه ایل قدرتمند در پشتکوه بوده اند، عالیجاه سرتوشمال میرمظفر اول ارکوازی به حکم شاه عباس اول صفوی از سال ( ١٠١٠ الی ۱۰۳٨ ه.ق ) امیرالامرای ده بالا بوده و نیز ریاست کل ایل ارکوازی و اراضی العشایر جنوبی پشتکوه را برعهده داشته است و نیز در زمان حکومت صفویه و افشاریه (۱۰۷۶-١٠٣٨ه‍ ق ) و همچنین بعنوان بزرگ مناطق شمالی پشتکوه شناخته می شده. نوه او سرتشمال میر مظفر دوم در دوره زندیه(۱۱۳۴-۱۱۸۰ه ق)رئیس ایل هزاره بوده و دیگر تشمالان و بزرگان ارکوازی نظیر عالیجاه توشمال میر فرامرز ارکوازی و میراصغر ارکوازی ریاست کل ایل ارکوازی، طاویله ،حجی حاجی، در دوره قاجار و پهلوی هستند و در دوره حکومت جمهوری اسلامی،حاج حسین کاردوست،حاج الهی رستمی،حاج ابراهیم مظفری میباشد. گروته در سفر نامه خود درباره مردم ارکوازی مینویسد:«آنها از عشایر غرب ایران هستند و زمستان به گرمسیر رفته در اطراف شهر مندلی چادر میزنند. این ایل مانند دیگر ایلات استان ایلام روی روابط خونخواهی واتحاد ایلی حساس و متعهد هستند. مردم ایل ارکوازی پیوند های خاص خودشان را دارند و همین سبب قوام طوایف ایل ایل شده است و طوایف آن از نظر تبارشناسی مانند ایل هستند. همچنین ایل ارکوازی جزو ایلات فیلی پشتکوه بوده است  جز قبایل کرد در ایران است.از بزرگترین ایل های فیلی است  و از جمله ایلاتی است که هنوز در خود عشایر نشینی و چادر نشینی را دارد.^[2][3]

‌از مشاهیر بزرگ این ایل می‌توان به غلامرضاخان ارکوازی(برجسته‌ترین شاعر و عارف ایلامی) و شاکه بولی (دومین شاعر بزرگ ایلامی) اشاره کرد که نام و آوازهٔ آنها در تمام مناطق کردنشین نام آشناست.

همچنین رابطه نزدیک و دوستی بسیاری بین طوایف عراق نشین و ایران نشین ایل ارکوازی به سبب همریشگی و هم تباری آنها برقرار است. از شخصیتهای ادبیات معاصر این ایل می توان به شهلا مظفری شاعر و نویسنده از طایفه میر اشاره کرد که دکتر میرجلال الدین کزازی چهره ماندگار ملی بر روی تالیفش مقدمه نوشته و اکنون از فعالترین و شاخص ترین ادبای معاصر این ایل محسوب می شود.

نظام ایلی در ایل ارکوازی

رییس کل ایل با لقب سر تشمال یا عالیجاه تشمال نامیده شده و ریس ناحیه و چند طایفه را تشمال و رییس طایفه را کدخدا و رییس تیره را ریش سفید و رییس خانواده را پیاگ(مرد) اطلاق میشود. بزرگترین دسته را طایفه دانسته و هر طایفه از چند تیره تشکیل شده و هر تیره از چند بِنه مال(تُخماره)تشکیل شده و هر بنه مال از یک یا چند خانوار متشکل شده است.ایل»»ناحیه»»طایفه»»تیره»»بنه مال»»خانوار سر تشمال»»تشمال»»کدخدا»»ریش سفید»»پیاگ

پراکندگی و جمعیت

ایل هزاره (ارکوازی و بولی) پرجمعیت‌ ترین ایل استان ایلام است که در شهرستان چوار و شهر ایلام یکجانشین شده‌اند. همچنین علاوه بر ایران (ایلام ،بخش هایی از کرمانشاه و لرستان) درکردستان عراق و کردستان ترکیه نیز حضور دارند. تمرکز ایل ارکوازی در استان ایلام و بخش هایی از خانقین، مندلی است و مرکز آن چوار می‌باشد و از تیره‌های متعدد تشکیل شده‌است که تیره بی بزرگترین آن ها است. همچنین دسته‌ای از ارکوازی‌ها در نورآبادلرستان ساکن هستند. آن‌ها به زبان لکی صحبت می‌کنند و به چواری‌ها معروف هستند. از سایر شهر هایی که ارکوازی ها در آن سکونت دارند میتوان به نفت‌شهر، لازقی، ایذه، نورآباد ، نیشابور، بدره، زرباطیه، خانقین و ... اشاره نمود. یکی از کتب معارف اسلامی یک روستا در کوهپایه اورال در مرز روسیه و قزاقستان را از نژاد ارکوازی میداند  در یکی از روستا های سنقر آباد در استان البرز، روستایی کُرد نشین با اصلیت ارکوازی وجود دارد.

یکی از تحقیقات غیر رسمی در سال۱۹۹۲میلادی، جمعیت ایل ارکوازی را بیش از۱۵۰هزار نفر تخمین زده و به‌طور عمده ساکن در خاورمیانه میداند.سایت وزارت علوم و تحقیقات در یکی از مقالات خود در سال ۱۳۹۰خورشیدی جمعیت ایل ارکوازی را در استان ایلام۷۰هزار تن تخمین میزند. همچنین در ایل سنجابی دو روستای قلعه سلیمانخان و عباس آباد که با طایفه ای با نام ارکوازی است نیز بیش از هزار نفر ارکوازی زندگی میکند.در کتاب جهاد سازندگی در سال (۱۹۸۵م)مجموع جمعیت ایل ارکوازی را در ایلام حدود ۷۰ هزار نفر قید میکند. ایل ارکوازی بر اساس آمار رسمی سازمان امور عشایر ایران، از ایلات پرجمعیت و پر اهمیت در استان ایلام است.   ایل ارکوازی بر اساس نوشته دانشنامه ایرانیکا و آمار رسمی مرکز آمار ایران از ایلات پرجمعیت و اصلی استان ایلام است.

قلمرو ایل ارکوازی

مرکز ایل ارکوازی در استان ایلام بوده  قسمت وسیعی از شمال غربی و غرب استان ایلام در قلمرو عشایری طوایف این ایل است. عبد الحسین شعبان نویسنده کتاب «من هو عراق»ایل ارکوازی(الارکوازی)را از ایلات و عشایر مهم در شرق عراق دانسته و اهالی آن را ساکن در خانقین،مندلی، زرباطیه و ... میداند.

وجه تسمیه

ریشه نام هزاره: به ایل ارکوازی در زمان قدیم به دلیل جمعیت بالا هزاره می‌گفتند که استعاره از جمعیت بالای هزار است.

«ارکوازی» معادل کردی کلمه ارگ های متعدد است که اشاره به قلعه های قدیمی این منطقه دارد.

ریشه نام ئه‌رکوازی: ارکوازی کلمه کردی است که به معنای جای شادی و پایکوبی و اسم نژاد ایل است .

واژه ارک به معنای قلعه، مکان

واژه وازی به معنای پهناور و یا پایکوبی

زبان

زبان اصلی مردم ایل ارکوازی کردی جنوبی میباشد. و در قسمتهای غربی، به سبب مجاورت با مرز عراق، به زبان عربی تکلم میکنند.لهجه کردی ارکوازی یکی از لهجه های کردی جنوبی میباشد.مینورسکی زبان شناس اروپایی از ۴ لهجه کُردی ارکوازی، کردی چواری، ارکوازی فیلی و ارکوازی کلهری نام می برد، که عمده این گویشوران در شهرستان چوار و شهرستان ایلام زندگی می کنند‌.

مشاهیر و بزرگان

ایل هزاره (ارکوازی و بولی) چهره های سرشناس زیادی دارد و به‌طور کلی می توان به: غلامرضاخان ارکوازی،امیرخان هواسی؛ سرتشمال عالیجاه میر فرامرز رئیس کل ارکوازی، سرتشمال میر مظفر ارکوازی، سرتشمال حجی حاجی ( ایشان اولین بخشدار چوار میباشد )، سرتشمال ابراهیم مظفری، تشمال طاویله فیض الهی، اکرام محمدبیگی (هنرمند خوش صوت هوره چر و دارای سبک)، تشمال عیسی بگ رئیس کل عشیرت ارکوازی در عراق، کدخدا شهباز بگ ، تشمال صالح بیگ و تشمال ابراهیم (ابرام بگ )، تشمال سهراب رحیمی، تشمال شیخعلی مهدوی و شاکه از ایل بولی، حاج علی اکبر بسطامی(نماینده مجلس) ، جوزعلی نجفی، سیروس امامی، علیمحمد ارسلانی(هنرمند، از شاگردان ممتاز استاد محمدرضا شجریان)، بهادر مرادخانی(هنرمند)، حسن هیاس، مجتبی ملکی، علی هاشمی، همایون بسطامی(وزنه بردار)، علی یار الیاسی،سعید لطفی ، مظفر میرزاد، پیمان اقبالی، سعید انوری پور، حاج فریدون همتی(نماینده مجلس، استاندار استانهای قزوین و هرمزگان)، جهانبخش مظفری(سفیر ایران در رم، زاده چگا از شهرستان چوار)، حسن و حسین صید خانی و ... . از شخصیتهای ادبیات معاصر این ایل میتوان به شهلا مظفری شاعر و نویسنده از طایفه میر اشاره کرد که دکتر میرجلال الدین کزازی چهره ماندگار ملی بر روی تالیفش مقدمه نوشته و کنون از فعالترین و شاخص ترین ادبای معاصر این ایل محسوب میشود.

تبار شناسی

مردمان ایل هزاره کرد هستند اما با توجه به اینکه ایل ارکوازی شامل ۱۲ تا ۱۸ طایفه اصلی و ۱۶ طایفه کوچک (هورده کو) میباشد. تنوع قومیتی به‌طور اقلیت وجود دارد، نژادهای را طوایف مختلف این ایل را به کرمانج‌های دیاربکر کردستان ترکیه، کلهرها، لک‌ها، و یا بومیان کرد ساکن منطقه ایلام نسبت می‌دهند

ارکوازی به قلم نویسندگان

در کتاب کرد هایی عراق چنین می نگارند:«تاب کرد العشائر الكوردية في بغداد -الكورد في بغداد: 1-عشيرة الأركوازي 2-السورميري 3-الكاكائية 4-الجاف 5-باجلان 6-الدلو 7-ملك شاهي 8-الزهاوي 9-قرلوس 10-جمور وغيره من العشائر الكورديه»

هنری راولینسون: هنری راولینسون ارکوازی را از بزرگترین ایلات ایلام معرفی میکند. احمد نقیب زاده در کتاب «رضاخان و نظام ایلی» از ایل ارکوازی به عنوان یکی ایلات پشتکوه و جزو ایلات فیلی یاد میکند.

ایرج افشار سیستانی در کتاب «ایلام و تاریخ دیرینه آن» ارکوازی را ایلات مهم و ساکن در جغرافیای استان پنجم کشور(کرمانشاه سابق) یاد میکند. در کتاب «فرهنگ ایران زمین» بولی را بخشی از سرزمین ایل ارکوازی معرفی میکند. همچنین در کتاب «ایل سنجابی و مجاهدت های ملی» از طایفه ای با نام «ارکوازی»در ایل سنجابی که اصالت آن از ایل ارکوازی بوده و در چند دهه قبل جمعیتی بیش از سیصد خانوار داشته یاد میکند. . در یکی از کتب ایلات و عشایر ایران از ایل ارکوازی و حتی دیگر ایلات عمده استان ایلام به عنوان ایلات لر یاد شده است. نویسنده ی کتاب «ژئو پلیتیک فرهنگی» اینگونه درباره نظام ایلی ارکوازی ها مینویسد: در ارکوازی ویژگی تشمال ها و کدخدا ها سواد، موروثی بودن، تمکن مالی و حکمیت در میان عشیرت خود بوده و مردم ایل از آن ها تبعیت میکنند.

شهلا مظفری در کتاب امرای ماداکتو می نویسد: در زمان حکومت شاه عباس اول امیرالامرای لشکریان والی را از سلسله الطوایف ارکوازی دانسته است و مستشاران الممالک ارکوازی را روئسای شورای ۳ نفره ده بالا و شورای ۵ نفره پشتکوه در عصر صفوی تا به سلاطین قاجار معرفی می کند. ( امرای ماداکتو. جلد ۳ ص ۵۱۲ ) برخی از خبر گزاری ها ایل ارکوازی را در صدر ایلات و عشایر ایلام آورده در کتاب «تاریخ سیاسی اجتماعی کرد های فیلی(در عصر والیان پشتکوه)»از ایل ارکوازی به عنوان حامیان قنبر بیک والی ایلام(۱۳۳۶ه ق)دانسته و این ایل را فاتح جنگ با قبیله بنی لام و عشیره سعدان میداند. کتاب «من هو عراق» الارکوازی(ارکوازی)را یکی ایلات و قبایل بزرگ کرد در عراق معرفی میکند. درمقاله جامع شیعیان در کردستان، زبان مردم ایل ارکوازی راگورانی و زبان شعری غلامرضا خان ارکوازی را دلیلی بر گورانی بودن لهجه ایل ارکوازی و تمدن کهن این ایل میداند.کتاب «نگاهی به فرهنگ ایران» از بخشی به اسم بخش ارکوازی و با نقشه مشهود در ۱۰۰ سال گذشته، شهر ایلام و چوار کنونی را عضوی از بخشی به نام ارکوازی میداند. دائرةالمعارف فارسی، ارکوازی را ایل یا بخشی در پشتکوه ایلام در سال «۱۳۲۶هش» دانسته است. دکتر علیرضا اسدی در کتاب با ایلامیان در ایلام درباره ایل ارکوازی چنین می نویسد: ایل ارکوازی از ایلات معتبر و بزرگ استان ایلام است، زبان مردم ایل ارکوازی کردی ایلامی است و همانند دیگر ایلات جانفشانی و شجاعت زیادی دارند.

فرهنگ وآیین

فرهنگ و آییین ایل ارکوازی:ایل ارکوازی یکی قدیمی ترین ایلات در کشور ایران است، به همین دلیل با داشتن تاریخ کهن و دیرینه در خاورمیانه از آیین ها و باور های محلی زیادی برخوردار است. به‌طور مثال:

شعر : بی شک بزرگترین شاعر ایلامی غلامرضا خان ارکوازی است که آوازه شعر او در سراسر مناطق کردنشین نام آشناست و بعد از او شاکه نیز از بهترین شاعران ایلام به شمار میرود.

موسیقی: ارکوازی زادگاه هنرمدان و موسیقدانان بزرگی است که امروزه موجب خلق آثار و شاخصه ای برای تاریخ کهن این ایل به شمار میرود. بی تردید همگان ارکوازی را با طنین دلنواز و غم انگیز هوره میشناسند،که اصیل ترین نوع موسیقی کردی است و ارکوازی را میتوان پایتخت هوره جهان نامید زیرا چهار سبک(ارکوازی چر، بازی چر، چنانی چر، آغاگه و لیوه گه) از این موسیقی به نام این ایل ثبت شده و میراث کهن اجداد ایل است. همچنین با داشتن بیش از ۱۰ ۰هوره چر درسبک های مختلف از این حیث رتبه اول را دارد و خداداد علی خواننده دهه ۱۹۵۰ میلادی در خانقین اصالت ارکوازی دارد . در موسیقی فولکلور استادان نام آشنایی همچون استاد سیروس امامی، بهادر مرادخانی، علیمحمد ارسلانی، حسن هیاس، محمد خانقینی و علی الارکوازی از هنرمندان با تبار ارکوازی میباشند‌. گروته در سفرنامه خود درباره اشتیاق مردم ارکوازی به موسیقی و آواز سخن میگوید.

آیین ساج کوبی: این آیین مختص به ایل ارکوازی و بومیان هزاره است و بر اساس این آیین ارکوازیان هنگام ماه یا خورشید گرفتگی، بر ساج کوفته اند، مورخان این آیین را واحد ندانسته و قابل اثبات نمیدانند اما در آیین کلی ایل وجود دارد.

آیین چهل دزد(چل دز):این باور قدیمی ترین باور مردم ایل ارکوازی است و بر طبق این آیین ،افسانه ای کهن تعریف شده و معتقدند روزی چهل دزد به این منطقه آمده و با رشادت و دفاع مردم ایل این چهل دزد کشته شده اند و طبق بررسی ها تپه باستانی سر چل در طایفه بانحاجی با همین نشانی و چهل قبر یافت شد، پس از ورود اسلام این افسانه را معجزه یکی از اصحاب و امامزاده نزدیک تپه تعریف میکند که در تناقض است و همان افسانه اول صحیح و مورد تایید است.

تیره‌ها و طوایف ایل ارکوازی

هزاره ارکوازی (ارکوازی و بولی) از تیره‌ها و طوایف متعددی تشکیل شده که مجموع آنها ۱۲ تا ۱۸ طایفه اصلی و ۱۲طایفه هورده کو(کوچک) که اکثریت آنها بجز بخش کوچکی از بولی خود را منسوب این ایل می‌دانند.

طوایف و تیره های ایل ارکوازی در ایران و عراق: -به ی-قیطولی-مومه-قریشوندی-ملکشوندی-کارشوندی-بانحاجی-بگ بگ-میر-بازی-گردل-مورت-عبد الرحمان-لاشکن-آبزا(آوه زا)-پلک(لک)-باوه-چنانی-ششون-چواری-باوه سیه-ریزوندی-آسنگر-میه سم-مندلاوی-خانقینی-بختیاری-کاریزوند بالا-کاریزوند پایین و...(همچنین تیره هایی از بگ بگ ها و به ی ها و میه سم ها و میرها و... در عراق هستند.)

طوایف بولی:مظفر وند، گرگه وند (کرکه لوند)

۱-طایفه بی: تشکیل شده از هفت تیره و هوز که در ۶ روستا و آبادی متفاوت بوده‌اند. ۱-تیره الفت بگ مله کو ۲-تیره جمشید پلکانه ۳ و ۴- تیره علی ویس و چرگه بان امرود ۵-تیره انور مله سیه ۶-تیره علی نظر آواره ۷-تیره روتل چنارگ

اسامی آبادی:

مله سیه

پلکانه

بان امرود

مله کو

آواره (بهارستان)

چنارگ

۲-طایفه میه سم(میثم): برگرفته از ۳ تیره بزرگ، با اصالت کاملا ارکوازی است. میثم بزرگترین پسر ارکوازی بوده قدیمی ترین طایفه ارکوازی به شمار می رود و شامل نژاد های( رستم ،بسام بگ ،یاری بگ و حسن بگ )است و پس از مهاجرت میثو (میثم) ابتدا در تَرساق عراق سکونت گزیده و بعد ها به پشتکوه آمده است و این طایفه زادگاه غلامرضاخان ارکوازی است. از بزرگان این طایفه می توان به سهراب خان اشاره کرد.

روستاهای آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

بانویزه

بلوان

۳-طوایف قیطولی: از بزرگ‌ترین طایفه های ارکوازی، قیطولی است که از چند نژاد و طایفه تشکیل شده است.(۱-قیطول کمره۲-قیطولی اسد ۳-قیطول سنجابیان۴-قیطول طاق تاوی)

۱-قیطول انارگ:این طایفه با نام طایفه کمره نیز مشهور است،کمره یکی از کدخدایان بزرگ ارکوازی و محکمه و قاضی والیان لر در پشتکوه بوده و پس از او پسرش صفر خان قیطولی کدخدای قیطول انارگ بود. او دو برادر با نام مسیح و بسیح داشته و از آنها پسری به نام قیطول به جای ماند از مسیح پسری به نام هوگه و از هوگه پسری به اسم کمره بوده است. و از سه تیره کمرخان و تمرخان و هوره تشکیل شده است. همچنین یکی از برادران و یا فرزندان مسیح قیطول، محمد سیه گه (طایفه سیه گه )که در ایل ملکشاهی و روستای میان تنگ میباشد اصالتا از طایفه قیطولی انارگ ارکوازی میباشد. ۲-قیطول اسد: این طایفه با قیطول انارگ هم ریشه و اصالت کاملا ارکوازی دارد. و از دو تیره اسد(اسی) و قباد تشکیل شده است که هردو انها برادر بوده و فرزند عسگر هستند. کدخدای این طایفه اسی عسکر بوده و یکی از پهلوانان قدیمی ارکوازی در دوره قاجار میباشد. همچنین تیره ای با نام قیصر ساکن در شهر سرابله اصالتا از قیطول ارکوازی از این طایفه میباشد. ۳-قیطول سنجابیان: از یک تیره با نام فیض اله تشکیل شده است و اصالتا از ایل ملکشاهی(طایفه گلان) بوده است و بزرگ و کدخدای این طایفه در دوره قاجار صیدعلی و بعد از او در دوره پهلوی فرزندش تاویله فیض الهی بوده است. ۴-قیطول طاقتاوی:از تیره دوریش تشکیل شده است و اصالتا از قیطولی های لرستان بوده و از لرستان به ارکوازی مهاجرت کرده اند. کدخدا کمره از کدخدایان سرشناس ایل ارکوازی از قیطول انارگ و همچنین علی اکبر بسطامی از این طایفه ساکن بابایار میباشد.

. از مهم‌ترین آبادی‌های قیطولی نشین می‌توان به:

بوالحسن

انارگ(میرگ و ملیه)

طاق طاوی

گله جار

گله زار

بابایار

۴-طایفه کاره شونی: کارشاوند یا کارشوندی قدیمی ترین طایفه ایل ارکوازی میباشد کدخدای این طایفه در دوره پهلوی مصطفی حیدری بود. برگرفته از ۷ تیره وچند روستای مختلف است که اسامی روستاهای آن به شرح زیر است:

طاقطاوی

قسمتی از پارده

قسمتی ازبرجعلی

شرف راه(شرفه ری)

قسمتی از دار میر ناصر

۵-طایفه ملکشه‌وندی(ملشونی):از بزرگترین طایفه های ارکوازی و متشکل از تیره های (درویش ، شاه محمد ، فروزبگ ، شکربگ ، صید بگ ، یارمراد ، محمدقلی ، قوچعلی ، کره شاخ ) و ساکن شهر چوار هستند .و برخی اصالت این طایفه را از ایل ملکشاهی دانسته ولی ایل طایفه از دیرباز در ارکوازی دارای اصالت طولانی بوده و تنها در زمان والیان پشتکوه به اسلام آباد کوچ موقت کرده اند و بعد حکومت والیان پشتکوه دوباره برگشته اند حاج حسین کاردوست و کدخدا جهانبخش از بزرگان این طایفه محسوب می شوند.

۶-طایفه قره شونی:از طوایف مرکزی ایل ارکوازی و ساکنین قدیمی منطقه میباشد و از نژاد گامگه فرزند سلطان شه و ازقریش بگ تشکیل شد و قسمت دیکری از این طایفه در ایل بختیاری و شهرستان ایذه(استان خوزستان) سکنی دارند.و امروزه از ۶ تیره تشکیل شده افراد سرشناس: جوز علی نجفی و از روستا های این طایفه در ارکوازی:

بهمن آباد

سلطان آباد

خسروآباد

۷-طایفه چواری(چوار):این طایفه ساکنان قدیمی شهر چوار و از ایل ارکوازی میباشند .قسمتی از این طایفه پس از پیوستن به قیام ایلام در سال ۱۳۰۸ به نورآباد لرستان تبعید شدند و به چواری های نورآباد معروف هستند.

۸-طایفه عبد رحمانی:متشکل از ۲تیره و ۳ بنه کو هستند و از اهالی شهر چوار و یکی طوایف ایل ارکوازی میباشند و قسمتی از این طایفه با نام تیره بان داری در روستای فاطمیه(خانواده های:راه سفیدی،پور رضایی و رضایی ،خدا کرمیان و موسوی) و خاندان یوسفی نژاد در ایل پنجستون است که اصالت ارکوازی دارند.

۹-طایفه آسنگر:این طایفه یکی دیگر از طوایف بخش مرکزی چوار و مجاور با تیره های قیطولی بوده

۱۰-طایفه گردل:از طوایف بزرگ ارکوازی و منجمله از ۸ تیره بوده و جمعیت قابل توجهی دارد و از چهار آبادی تشکیل شده است

۱۱-طایفه آوه زا:یکی طوایف ارکوازی بالا میباشد که از چند تیره تشکیل شده است. برخی این این طایفه را از طایفه گردل میدانند که این چنین نیست و این طایفه در دهیاری آوه زا قرار دارد.

افراد سرشناس: مجتبی ملکی قویترین مرد جهان وطالب صادقیان شهردار سابق شهر ایلام و... .

۱۲-طایفه ریزه وند:کوچک ترین طایفه ارکوازی است و در گله جار بوده و اصالت این طایفه از ایل ریزه وند (چهاردولی)میباشد .قسمت دیگری از این طایفه در روستای ریزه وند در طایفه ظفروند بولی است.و کل این طایفه از یک تیره با نام زارع (زارعی)تشکیل شده است.

۱۳-طایفه بانحاجی(حاجی): یکی از طوایف ایل ارکوازی و متشکل از ۴تیره هم در ارکوازی بالا وهم ارکوازی پایین و ۴ روستا( بانسوهان، چم شاطر، دار میر ناصر، مله کو) در ایل ارکوازی است‌.و مرکز آن شهرک شهید رجایی است.و این طایفه از لحاظ وسعت اراضی و زمین جزو طوایف وسیع ایل ارکوازی است.

• بانسوهان: متشکل از دوتیره ۱-نورگه۲-شکره است و خانواده های،غیاثی، شکری، غیاثی پور، جهانبین، رجعتی،زارعی و.. از این تیره میباشند.و قسمت دیگری از این تیره و خانواده غیاثی درمحله صفاری ایلام بوده اند.کد خدا تیره نورگه و شکره به ترتیب شیخه وخانگه بوده است

•چم شاطر متشکل از تیره شاوردین است. و خانواده های رضایی و... از این تیره میباشند. و کدخدای این تیره حاجی صفدر رضایی بوده است.

•دار میر ناصر:متشکل از تیره رستم بگ است.و خانواده های حیدری و رستم بیگی و طلایی از این تیره میباشند.

۱۴-طایفه چنان:یکی طوایف قدیمی ایل ارکوازی است که اکثریت آن از دوتیره تشکیل شده است‌. از بزرگان این طایفه در ایل میتوان به کدخدا حاج صفر ابراهیمی و کدخدا حیدر ابراهیمی (حیرگ) اشاره کرد.و این طایفه در دهیاری چنان است.

۱۵-طایفه پلک لک:از طوایف ارکوازی بالا است که جمعیت قابل توجهی از این طایفه وجود دارد برخی این طایفه را از مهاجران لک اما با اصلیت ارکوازی میدانند.

۱۶-طایفه مومه:طایفه مومه از طوایف ارکوازی پایین میباشد و در دهستان چم ژیه منجمله بوده و جمعیت بالایی از آن در ایلام و دهستان چم‌ ژیه می باشد و از سه روستای برج علی و چغا علی و چم ژیه و از دو تیره ۱-صیاد چم ژیه و ۲-نظری در برج علی و چغا علی تشکیل شده است.

۱۷-طایفه بازی:از طوایف ارکوازی بالا میباشد و اصالتی قدیمی و برخی آنها را کارشونی معرفی میکنند. که از ۶هوز :۱-چراغعلی ۲-نعمت ۳-مامی ۴-کاظم ۵-نوروزعلی۶-کلگه تشکیل شده و سه روستای:بان بلوط، پارده و زمزمان را در بر میگیرد‌ و این طایفه پایتخت هوره در استان ایلام است که سبک بازی چر و ارکوازی چر در آن مرسوم است و از هنرمندان ان میتوان به اکرام محمد بیگی اشاره کرد.

۱۸-طایفه میر: میرها از پرچمعیت ترین طوایف ارکوازی می باشند. و اصالت دیرینه ای در ارکوازی دارند. در اصل آنها از نسل شاهوردی خان واپسین اتابک زاگرس هستند. سر تشمال عالیجاه میر مظفر اول ارکوازی و پسر و نوه ایشان عالیجاهان تشمال میر مظفر دوم و میر اصغر و میر فرامرز روسای کل ایل ارکوازی از زمان افشاریه تا قاجار از این طایفه بوده اند. که میتوان به زنده یاد اکبر مظفری در عهد پهلوی و شهلا مظفری از مشاهیر ادبی استان در عصر معاصر از تیره میرهای روستای چگا اشاره کرد و از بزرگان و تشمالان ایل ارکوازی می توان به تشمال حجی حاجی، تشمال میرنصور، تشمال میرمیفر و ... از نیای میرمنصوربیگ ولد میرمظفر دوم اشاره کرد و هم اکنون تشمال ابراهیم مظفری بزرگ ایل ارکوازی است. در مجمع اغلب میرهای پشتکوه از نسل میرمظفر هزاره میباشند، ^[4]طایفه میر شامل ۱۴ تخمه بوده از اولاد ۳ برادر ( داراب بیگ_ میرمظفر دوم- میرحسن بیگ ) میباشد که هر یک از اولاد آنها سرسلسله آغازگر تیره های فعلی میباشند . اولاد میرمظفر دوم تشکیل دهنده ۱۲ تخمه شامل: طمرخان، ولدبیگ، اسماعیل بیگ، میثم بیگ، شهباز بیگ، جانی بیگ، جعفر بیگ، مهدی بیگ، سلطان بیگ، محمدرضا بیگ، منصوربیگ و ... سلسله داراب بیگ شامل: قمر بیگ. داوود بیگ، نیابیگ و .... تیره میرحسن بیگ که بنا به نزاع با سربازان والی از پشتکوه کوچانده شده اند که به میرهای تشکیل دهنده طایفه ( علی ) که به سرداران کاکاوند نیز معروفند و میتوان به شهمرادخان ایلبگیر از چهره های نامی و جنگاور زاگرس اشاره کرد، ضمنا اکنون در میان تبار میرداراب بیگ تعداد پراکنده ای از اولاد شفیع خان و قمربیگ در میان میرها هستند ^[5]اشاره کرد. سلسله ای از اولا میرتیمور فرزند ارشد عالیجاه میرمظفر که به نایبان و سرخیلان اقلیم کنون زیستیشان در ادوارها پیش یاد کرد که اکنون در روستاهای تابعه بخش ( کشماهور ) و شهرستان ماهیدشت ساکن اند و آنهارا به میرتیموریهای تنگِ گرمه میشناسند، اشاره کرد."3"

یکی از قدیمی ترین تصاویر ایل ارکوازی نقاشی نگاره سر تشمال میر میرمظفر اول است و همچنین تشکیل ارتش هزار نفره در اواسط حکومت صفوی را توسط عالیجاه میر مظفر دانست تا ایل ارکوازی را ایل هزاره نیز بنامند.

تیره های آن: ۱-میرچگا تیره تشمال حجی حاجی وتشمال ابراهیم مظفری۲-میر چنان تیره کدخدا میرزاخان ۳-میر چم سارد تیره شفیع خان ۴-میر بانسرو تیره میر باوه و میر نوروز ۵- میر راه سفید تیره خانلر ۶-میر تنگ حمام حیدر بگ و میرفرامرز و خانواده های مظفری. همچنین قسمت دیگری از میر ها در شهرستان دره شهر (خانواده هاشمی)و همچنین در(جعفر اباد) میشخاص و قسمت دیگری از میر ها برای جنگ ترکمن به استان گلستان فرستاده شده بودند و هم اکنون در نیشابور ساکن هستند. سه تخاره از تیره های اسماعیل بگ و دارابگ و ولدبگ از سال ۱۳۱۱ به شهرستان گیلانغرب کوچ کرده و در منطقه ویژنان شهرستان گیلانغرب سکنی گزیده اند که مرحوم ساده میر بگ مظفری از بزرگان آنها می باشد.^[6] و تعداد زیادی از اولاد تیرهای جانی بگ اکنون ساکن روستاهای ماهیدشت که به خاندان میرپور شهرت دارند و چندین خانواده دیگر نیز در میان مردم ایوانغرب ساکن هستند.^[7]

۱۹-طایفه باوه:این طایفه یکی از طوایف بخش ارکوازی بالا بوده و از دوتیره عزیز و ناصر تشکیل شده است و به بابا های حاج بختیار معروف هستند. کدخدای این طایفه در دوره پهلوی عیسی رستمی بود. در مورد اصالت این طایفه دو شبهه وجود دارد برخی آنها از کلهر ها مهاجر میدانند و برخی دیگر آنها را میر دانسته اند و زمین های آنها نیز در جوار حاج بختیار است و اراضی انها توسط تشمالان میر به آنها اهدا شده است.

و آبادی آن از پرجمعیت ترین روستاهای ایل ارکوازی است.

۲۰-طایفه بگ بگ:این طایفه از ۶تیره تشکیل شده است ودر ارکوازی پایین قرار دارد.

تیره های بگ بگ:۱-بگ بگ روستای چگا شامل خانواده های هواسی(امیرخان و عزیزبگ خانه) که به هوز خانه معروف هستند و عموزاده های آنها شامل خانواده بشارتی(هوز بشگه)، خانواده حیدری(شهبازبیگ و هواس خان )۲-بگ بگ بان خشک نیز شامل خانواده های رحمانی و الیاسی و درویشی و رضایی و شیرمحمدی و دوستی می باشد ۳- بگ بگ های روستای مورت خانواده فاضلی ۴-بگ بگ نفت شهر و کرمانشاه (خانواده برادران)۵-بگ بگ های ساکن ایلام و ساکن در محله خیام(خانواده کرم خان،دارشی و گل محمدی) ۶- بگ بگ ها در کشور عراق شامل(خانواده های فرمان ،زیدان،رمضان و سلمان )از تیره های با اصالت ارکوازی میباشند‌.

۲۱-طایفه باوه سیه:یکی از طوایف ارکوازی پایین است و از سه تیره تشکیل شده است و در روتای بان زیارت هستند و همچنین قسمت دیگری از این طایفه در تیره سیه سیه در ایل کلهر هستند.

۲۲-طایفه مورت(مورتی):این طایفه شامل تیره های (باپیر ، میرزابگ ، باپیرالی کل کل و روسگه) میباشد و در دهستان مورت و روستای تنگ حمام و چَیه م کیوانو سکونت دارند . از افراد سرشناس این طایفه می توان به رئیس بگ هاشمی اشاره کرد.

۲۳-طایفه لاشکن: یکی از طوایف ارکوازی در مرکزی میباشد اما در اسناد ایل و تشمالان به همراه طوایف ارکوازی بالا آمده است و یک تیره بزرگ با نام رشید تشکیل شده است و سردار ایل ارکوازی عالی مقام اسکندرخان (اسکندر رشیدی) ملقب به اسکندر منصور از این طایفه میباشد

۲۴-طایفه شَشَوند:این طایفه از طوایف پایین ایل ارکوازی میباشد و چند تیره مختلف تشکیل شده است و از روستاهای آن می توان به: برجعلی و بانکلوالی اشاره کرد.

طوایف ایل بولی: بولی بخشی از سرزمین ایل ارکوازی است.مرکز ایل بولی گنجوان است  والیان پشت کوه ایل بولی را به سه شعبه تقسیم کردند و هر شعبه توسط یک نفر توشمال اداره گردید. والیان توشمالی ایل بولی را به یک نفر ندادند به دلیل وجود سه تیره توشمال بوده است. توشمالان محمیلی در گنجوان روسا و توشمال شعبه مظفروند و ایل بولی ، توشمالان چمن روسای شعبه کرکلوند، توشمالان شفیع خان در سرچم لو روسای و توشمال شعبه شفیع خانی( جماعت کبود و قاضی وند) بوده است. به مابقی مردان این سه خاندان که حکم رسمی توشمال از جانب والیان نداشته اند، توشمال خطاب می شدند. این سه خاندان از زمان صفویه وحتی قبل تر تا جمهوری اسلامی روسا و توشمال ایل بولی بوده اند . هرسه خاندان(تیره) هر کدام وزنه ی سیاسی داشته و حاضر نبوده اند زیر مجموعه همدیگر باشند. کدخدایان بولی هم توسط توشمالان بولی برای طوایف منصوب میشدند. ۱-کرکه لوند: طوایف: پاچم دهارون(شروین)، سرچم دهارون (خیروند)، چمن کوچک و مرغزاری.چشمه رمضان ، سرپیتک . تشمالان این طایفه از تیره مرغزاری هستند. بیشتر جمعیت این طایفه در شهر ایلام سکونت دارند.تشمالی این شعبه بر عهده تشمالان چمن ( خاندان مهدوی و سلیمی) بوده ودر قدیم به مردان آن توشمال می گفتند . تشمال صید مهدی و تشمال شیخعلی مهدوی، تشمال محمدعلی، کدخدا حیدرخان مرغزاری در زیارتگاه سیدمحمد، کدخدا محمود آقاویسی در پاچم دهارون( شروین)، کدخدا شامار در سرچم دهارون (خیروند) از بزرگان این طایفه اند. ۲-مظفروند: تشمالان، خور، چکر، قنه احمدبگ، بیکه وند ، پاقلا محل سکونت آنها به ترتیب طوایف: گنجوان، میرمکان، چکر ، دار توت قنه، قبله، پاقلعه، گره چقا و تنگ بیجار، تنگ بینا، شیرین آب است. تشمالی این شعبه و ایل بولی برعهده خاندان تشمالان محمیلی در گنجوان است از دوره صفویه تا اکنون . در دوره قاجار و پهلوی تشمالی این طایفه بر عهده توشمال صالح بیگ بوده است.تشمال صالح بیگ، تشمال سهراب رحیمی و تشمال ابراهیم تخمار و .. از این خاندان و از نوادگان توشمال محمدعلی می باشند . خاندان تشمال محمیلی (تشمالان) در روستای گنجوان از بزرگان و روسای (تشمالان) ایل بولی می باشند. تشمال محمیلی(محمدعلی) فرزند تشمال رضاعلی فرزند تشمال کیانی( از روسای ایل در زمان صفویه) فرزند تشمال آوختی و .. می باشد . این خاندان از دوره صفویه به بعد تا جمهوری اسلامی روسا و بزرگان و توشمالان ایل بولی می باشند . تشمال صالح بیگ ، تشمال ابراهیم تخمار و سهراب رحیمی و .. از نوادگان تشمال محمدعلی (محمیلی) می باشد . تشمال محمیلی ۸ اولاد داشته است. ۳ پسر به عراق مهاجرت کردند و پنج فرزند به نام های توشمال کهزادخان، توشمال اقبال بگ، توشمال حیدربگ ، توشمال مهدی ، آقا در گنجوان مانده اند.تشمال محمیلی (تشمالان) جد خانواده های ( سیفی تخمار کهزادی تقوی رحیمی پاوند قادری حیدری پاینده اورعی بهروزی مهدی زاده تاج فر شکوهنده کیانی و ... می باشد). در قدیم به مردان آن توشمال می گفتند. رئیس و بزرگ و شیخ قبیله و ایل بولی ، الباوی در عراق هم از این خاندان و از نوادگان توشمال محمدعلی (محمیلی)می باشد آرامگاه توشمال محمدعلی (محمیلی) از بزرگان و روسای ایل بولی به همراه فرزندان و نوادگانش در قبرستان وادی السلام در نجف اشرف می باشد .از بزرگان این خاندان میتوان از توشمال صالح بگ رئیس ایل بولی و از بزرگان و مصلحان استان ایلام و ..نام برد. شفیع خانی ؛ طوایف: سرچم لو (هوز کو) ، ریزوند ، گلال شهداء(گلال ملگشه) . تشمالی این شعبه بر عهده خاندان تشمال شفیع خان(تشمالان)در سرچم لو می باشد.از دوره صفویه تا پهلوی تشمالی این شعبه بر عهده خاندان تشمال شفیع خان بوده است . توشمال شفیع خان در دوره زندیه بر این شعبه ریاست داشته است. تشمال نجف صادقیان در دوره قاجار ، تشمال بابا هواسی و ..از نوادگان تشمال شفیع خان بر این شعبه ریاست داشته اند . تشمال شفیع خان جد خانواده های ( صادقیان ، هواسی حیدری کاکی نیازی و ..) می باشد . در قدیم به مردان آن توشمال می گفتند

طوایف ارکوازی در عراق

ایل ارکوازی در عراق از ۵ تا ۷ طایفه تشکیل شده است که اسامی آنها به تفکیف روستا عبارت است از: ۱-ملا عزیز ۲-فلامرز ارکوازی۳-کهریز(کاریزوند بالا و کاریزوند پایین)۴-میر ۵-قریه علی میر۶-قریه سلیمان بگ۷-قریه عزیز مراد و همچنین تعدادی از نوادگان طوایف ایرانی ارکوازی همچون میثم و میر و به ی نیز به صورت اقلیت وجود دارند. ایل الارکوازی: روستاهای این طایفه در حومه خانقین به ویژه در حاشیه رودخانه الوند در شرق شهر در محدوده (خانقین و حاجی قره) گسترده شده است و دو روستا نیز عبارتند از. واقع در مرزهای اداری ولسؤالی قره تو. این طایفه دارای (14) روستا به جز کسانی که در داخل شهر و پالایشگاه الوند (سابق) سکونت دارند، شاخه های طایفه عبارتند از (کار شونی، قیتول، ملکشونی، تویلاوی، شیرک و....).کتاب «معجم العشائر العراقیه» پراکندگی ایل ارکوازی در عراق را اینگونه معرفی میکند:مرکز ارکوازی در عراق خانقین و رئیس عشیره آن شیخ علی بک (علی بگ ابن عیسی بگ ابن احمد بگ ابن محمد بگ ابن حسن بگ ارکوازی) بوده و طوایف دیگری از آن در موصل و طائیه و قسمت دیگری از آن در شهر سلیمانیه با ریاست شیخ محمد در عراق ساکن است.کل(۱۰۰٪)ایل ارکوازی در عراق کرد شیعه هستند. خانم سعیده اسماعیل عبد الکریم(رئیس اتحاد میهنی زنان کردستان) و میرفت ارکوازی رئیس پارلمان اقلیم کردستان و نامزد پارلمان عراق و سفیر صلح در ایران از مشهور ترین افراد طوایف عراقی ارکوازی هستند. همچنین طوایف عراقی ایل ارکوازی در جنبش رشید عالی گیلانی نقش بسزایی به فرماندهی غلامعلی ارکوازی ایفا کردند.

منابع

↑ پرش به بالا به:۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ایلات و طوایف استان ایلام.

↑ شهلا مظفری. امرای ماداکتو جلد ۳ ص ۵۱۲.

↑ انساب و شهری و عشایری استان ایلام.

↑ هوگوگروته،سفرنامه گروته انتشارات کاوش.

↑ ایلام تمدن آن و طوایف استان ایلام.

↑ قوم شناسی ایلام ص ۱۷۹.

↑ صید محمد درخشنده دیوالا از ادوار کهن تا عصر پهلوی.

↑ دیوان غلامرضا خان ارکوازی.

↑ شاکه و خانمنصور.

↑ تحولات تاریخی و منطقه ی ایلام ص ۱۸۱.

↑ صید محمد درخشنده دیوالا از ادوار کهن تا عصر پهلوی ص ۲۱۱.

↑ رستم رفعتی، انساب و شهری و عشایری استان ایلام.

↑ کتاب ساختار اجتماعی و اقتصادی و سیاسی ایل بولی در استان ایلام.

↑ ایلامیان با ایلام.

1. قوم شناسی.
2. کتاب قوم شناسی ایلام.
3. انساب و شهری و عشایری استان ایلام.
4. امرای ماداکتو جلد اول.
5. منبع: کتاب امرای ماداکتو. مظفری.
6. انساب و رجال امرای ماداکتو
7. انساب و رجال شهری و روستایی. امرای ماداکتو