Villabuena Araba

Villabuena^[1] —beste Villabuena leku izenetatik bereizi behar denean, Villabuena Araba^[1]— (ofizialki Villabuena de Alava / Eskuernaga) Arabako hegoaldeko udalerri bat da, Arabako Errioxa eskualdekoa. Gasteiztik 42 bat kilometrora dago. Izen bereko hiribildua da herriburua, udalerriaren erdialdean kokatua, Herrera ibaiaren bi aldeetan. Mahastizaintza eta ardogintza dira herriko ekonomia jarduera nagusiak.

Villabuena
Araba, Euskal Herria
San Andres eliza eta inguruak.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Arabako Errioxa
Izen ofiziala	Villabuena de Álava/Eskuernaga
Alkatea	Iñaki Perez Berrueco (Euzko Alderdi Jeltzalea)
Posta kodea	01307
INE kodea	01057
Herritarra	villabuenar[1]
Kokapena
Koordenatuak	42°32′49″N 2°39′55″W
Azalera	8,48 km²
Garaiera	484 metro
Distantzia	42 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	290 (2024) 5 (2023)
147 (%50,7)   (%51,4) 149
Dentsitatea	38,33 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[2]	-% 7,74
Zahartze tasa[2]	% 13,62
Ugalkortasun tasa[2]	‰ 31,75
Ekonomia
Jarduera tasa[2]	% 74,36 (2011)
Genero desoreka[2]	% 19,84 (2011)
Langabezia erregistratua[2]	% 4,5 (2013)
Euskara
Euskaldunak[3]	% 23.32 + % 11.66 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [4]	%  (2021)
Etxeko erabilera[5]	% 9.19 (2021)
Datu gehigarriak
Sorrera data	1661
Webgunea	http://www.villabuenadealava.org/eu/

Izena

Behinola Guardiako herrixka zen, Villaescuerna izenarekin. 1661ean hiri-titulua jaso zuen, eta herritarren eskariz Vilabuena izena hartu, Villaescuerna zelakoaz trufa egiten baitzuten inguruko herriek.^[6][7]

Udalak udalerrirako izendapen elebiduna hartu nahi izan zuenean, nolabaiteko eztabaida sortu zen, ez baitzegoen euskarazko izenaren forma tradizionalik. Herriari Uriona deitzea pentsatu zen, hau da, Villabuenatik mendebaleko euskalkira hitzez hitz itzultzea, Arabako zati handienean mendebaleko euskalkia hitz egin baitzen Erdi Aroan eta geroztik ere. Beste batzuek herriaren antzinako izena, Villaescuerna, oinarritzat erabiltzea proposatu zuten, eta euskal formara egokituta Eskuernaga sortu zuten; azkenean, udalak Eskuernaga hori onartu zuen euskal izen ofizialtzat. 1996ko azaroaren 20ko erabaki baten bidez hartu zen gaur egungo izen ofizial elebiduna: Villabuena de Álava / Eskuernaga.^[8][9]

Euskaltzaindiak zehaztu du, hala ere, euskara batuko izena Villabuena dela, eta Villabuena Araba erabili behar dela Villabuena izena duen beste herriren batekin nahasteko aukera dagoenean.^[1]

Villabuenaren ikuspegia, atzean Toloñoko mendilerroa duela.

Geografia

Ingurune naturala

Ebroren adarra den Herrera ibaia igarotzen da Villabuenatik. Udalerriaren garaierak 463-557 metro bitartekoak dira, itsas mailaren gainetik.

Udalerri mugakideak

• Iparraldean: Samaniego, Leza eta Guardia.
• Hegoaldean: Mañueta eta Eltziego.
• Ekialdean: Leza eta Navaridas.
• Mendebaldean: Samaniego eta Mañueta.

Historia

Herri hau antzina Guardiako herrixka bat zen, Villaescuerna izenekoa. Villaescuernako herrixka hura, beste batzuekin batera, Guardiari eman zion Antso VI.a Jakituna Nafarroako erregeak, 1164an Guardiako hiribildua sortu zuenean. Hain zuzen ere, Nafarroako Erresuma musulmanen eta gaztelarren erasoetatik babesteko sortu zuen Guardia.^[10]

Erdi Aro osoan zehar, nafarren eta gaztelarren arteko gerra eta liskarren ondorioz, Guardia erresumaz aldatu zen askotan. 1461ean, ordea, Henrike IV.a Gaztelakoak Nafarroari behin betiko kendu zizkion Guardiako hiribildua eta haren mendeko lur guztia, Villaescuerna barne. 1486an, hiribildua eta haren herrixkak Arabako Ermandadearen zati bihurtu ziren, Errege-erregina Katolikoen aginduz.^[10]

1661eko ekainaren 4an, Filipe IV.a Espainiakoak hiribilduaren pribilegioa eman zion Villaescuernari, eta Guardiaren eskumendetik independizatu zen herri hau.^[10] Herriak une hura baliatu zuen izena aldatzeko (herritarrei Villaescuerna izena itsusia iruditzen zitzaien, nonbait), eta Villabuena izena hartu zuen.^[7]

Villabuenako mahastiak.

Ekonomia

Villabuenako ekonomia ardoari lotuta egon da bere historia osoan. Ardogintzaren tradizio luzeari esker, mahastiaren monolaborantzatik eta Errioxa jatorri deitura duten ardoak egitetik bizi dira, funtsean, Villabuenako bizilagunak.^[11] Udalerri txikia izan arren, 50 upategi daude egun. Horietako batzuk bisitarako aukera ematen dute, ibilbide enoturistikoan, bisitariek ardogintzaren xehetasunak ikas ditzaten eta dastaketaz goza dezaten.^[12]

Villabuenak upategi tradizionalen auzo bat du; hala ere, gaur egun upategiak udalerriaren lurralde osoan hedatuta daude. Ardogintzan jardun dutenei eta dihardutenei omen egitearren, bada burdinazko eskultura bat, prentsa batean dagoen gizon baten bidez ardogintza sinbolizatzen duena, auzotarrek eurek egina.^[12]

1900ean, herriak 475 biztanle zituen. Geroztik, biztanleria jaisten joan da, baina hiribildua etengabe hazi da. Gaur egun, upeltegiez gain, badira jatetxeak, hotel bat, fisioterapia zentro bat, dendak, tabernak eta farmazia.^[12]

Demografia

Villabuenako biztanleria

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Villabuenan»

Villabuenako udaletxea.

2019ko udal hauteskundeak

2019ko maiatzaren 26ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Villabuenako alkatea EAJko Iñaki Pérez Berrueco da.

Villabuenako udalbatza
Alderdia		2019ko maiatzaren 26a		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	4 / 7	125 (% 57,60)	4 / 7	111 (% 46,25)
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)*	3 / 7	86 (% 39,63)	3 / 7	97 (% 40,42)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 7	4 (% 1,84)	0 / 7	18 (% 7,5)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 7	2 (% 0,92)	0 / 7	9 (% 3,75)
Datuen iturria: 2011ko hauteskundeetarako, Euskadi.net webgunea.[13] 2019ko hauteskundeetarako, Alea aldizkariaren webgunea.[14]

Alkateak

Hauek izan dira Villabuena Arabako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[15]
Jose Ignacio Besa Maestresala[15][16][17][18]	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Ignacio Besa Maestresala[15][17]	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
Alberto Perez Maestresala[15]	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
Alberto Perez Maestresala[15][17]	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Juan Pedro Berrueco Ruiz de Gallo[15][17]	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Ignacio Besa Maestresala[15][17]	1999	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
Jose Ignacio Besa Maestresala[15]	2003	2004		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
Juan Jose Garcia Berrueco[15]	2004	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
Juan Jose Garcia Berrueco[15]	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Juan Jose Garcia Berrueco[15]	2011	2015		Euzko Alderdi Jeltzalea
Iñaki Perez Berrueco[15]	2015	2019		Euzko Alderdi Jeltzalea
Iñaki Perez Berrueco[15][19]	2019	2023		Euzko Alderdi Jeltzalea[20]
Iñaki Perez Berrueco[21]	2023	Jardunean		Euzko Alderdi Jeltzalea

Garraioa

Araba Bus sareko  lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 11 Logroño (geltokia) Logroño (Portales) • Casablanca • Serna • Asa • Campillar • Guardia (hotel-gasolindegia) • Guardia • Lapuebla de Labarca (markesina) • Lapuebla de Labarca (Kale Nagusia) • Eltziego • Mañueta Eskuernaga

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 22 Guardia Leza Osp. Oion • Ekora • Binasperi • Lantziego • Kripan • Bilar • Serna • Asa • Campillar • Mañueta • Eskuernaga • Samaniego • Lapuebla de Labarca • Eltziego • Paganos • Nabaridas • Leza Guardia Leza Osp.

Kultura

Jaiak eta ospakizunak

Maiatzaren 15ean, San Torkuato jaiak: eta azaroaren 30ean, San Andres jaiak ospatzen dira Villabuenan. Bi egunetan paloteadoa dantzatzeko ohitura dago^[22].

Ondasun nabarmenak

San Andres eliza.

Andre Maria baseliza; atean ageri duen arku zorrotza, baseliza jatorriz eraiki zuten garaikoa da (XIII. - XV. mendeak, erromanikotik gotikorako trantsizioan).

• Villabuenaren erdigunean badira hainbat eraikin edo jauretxe zahar bezain dotore. Horien artean, aipatzekoak dira Indianoaren etxea eta Solanoko markesaren etxea.^[11]
  • Indianoaren etxea barroko estilokoa da, eta Santiago Matamorosen erliebe batez hornituta dago.^[11] Andres de Bençak eraiki zuen, 1608 eta 1610. urteen artean, Pedro Peciña Samaniegok aginduta. Pedro Peciña Samaniego Santiago de Compostelako arkediano eta kanonigoa zen. Indianoaren etxean bizi izan ziren Villabuenako zenbait pertsonaia karlista garrantzitsu, Francisco de Paula Rivas kasu.^[23]
  • Solanoko markesaren etxea batez ere XVI. mendean eraiki zuten; eta ondoren, XVIII. mendean, bi hegal erantsiz handitu zuten.^[23]

• San Andres eliza 1538 eta 1728. urteen bitartean eraiki zuten; hortaz, estilo bat baino gehiago du, gotikotik hasi eta barrokoraino. Ataria mendebaldera begira du, eta han jarri zuten 1693. urtean santu titularra, horma hobi batean. Erretaula nagusia Errenazimentukoa da, eta gurutzaduretan erretaula barrokoak ditu, bai eta XVI. mendeko bataiarri bat ere.^[11]

• San Torkuato baseliza, Villabuenako santu zaindariari eskainia, herriaren iparraldean kokatuta dago.^[24]

• Andre Maria baseliza, jatorrian, Erdi Arokoa da, XIII. - XV. mendeetakoa,^[25] erromanikotik gotikorako trantsizioko garaikoa. 1959an zaharberritu zuten. Bere jatorrizko garaitik gorde ditu leihate bat, ur bedeinkatuaren pilari eusten zion hagaburutxo bat, Andre Mariaren idulkiaren azpian zegoen harrizko friso bat eta haren irudia, bai eta sarrerako atea ere, arku zorrotzekoa. Andre Mariaren irudi hori XIV. mendekoa da, eta Villabuenako Andre Maria deritzo.^[24]

• El Montecillo trikuharria 2009. urtearen amaieran Villabuenako bizilagun batek aurkitu zuen. Berehala, aurkikuntza hori aztertzen aritu ziren Javier Fernandez Eraso eta Jose Antonio Mujika Alustiza Euskal Herriko Unibertsitateko Historiaurreko Arloko kideak. El Montecillo trikuharriko korridore hilobia bi mahastiren artean dago. Arabako Errioxan dauden beste zazpien antzeko ezaugarriak ditu. Deformatuta dago, eta duela gutxi sortu zen harri pilo batek estaltzen du. Korridorerako sarrera, bi lursailak banatzen dituen horma batek ezkutatzen du. Hor kokatuta egoteari esker, egoera onean iraun du gaur eguneraino.^[23]

Tumulua hareharriz eta horien degradaziotik eratorritako hareaz osatuta dago. Ez da egitura simetrikoa; izan ere, mendebaldera luzatzen da, eta hegoaldera zein ekialdera desmuntatuta dago, ziurrenik mahastia egokitzeko lanetan. Zalantzarik gabe, azken mendeotan handitu egin zuten, toki hori soroetako harriak pilatzeko erabiltzean. Gainera, hareharri gainean finkatuta dagoenez, hezur arrastoak ia erabat desagertu dira.^[23]

Ikerketa-lanetan, pieza garrantzitsuak aurkitu eta berreskuratu zituzten, hala nola giza hezurrak (tartsokoak), hortz zati batzuk eta gazte baten lepaorno bat. Bestelako aztarna arkeologikoak ere agertu dira: kanpai-formako bi zeramika-zati (baso batena bata, eta kazola batena bestea), terra sigillata hispanikoaren bi zati txiki, eta ikatz puska batzuk.^[23]

Aurkikuntza horiek erabakigarriak izan ziren trikuharriaren ikerketan, berreskuratutako hezur hondakinetako bat C-14 bidez datatzeko erabili baitzen. Lagina Miamiko (Ameriketako Estatu Batuak) Beta laborategira bidali zuten, eta trikuharria Brontze Aroaren hasierakoa dela zehaztu zuten. Teoria hori bera sostengatzen dute Ciempozuelos motako kanpai formako zeramikazko ontzien zatiek; izan ere, beren egikeran, Kantabriako mendilerroko harpeetan estratigrafia egonkorrean aurkitutako beste batzuen oso antzekoa da. Horrek adierazten du trikuharria, gutxienez, Kalkolitoa eta Brontze Aroaren hasiera hartzen dituen aldi luze batean erabiliko zela, segur aski.^[23]

Erromatar zeramikaren zatiak aurkitu ziren burualdeko harlauzaren azpian, ganberaren barnean erorita. Horrenbestez, litekeena da egituraren kolapsoa garai klasikoaren ondoren gertatu izana, eta hain zuzen ere hil multzoa garai hartan arpilatu izana.^[23]

Luis Cañas upeltegia, Villabuenako ospetsuenetakoa.

Villabuenar ospetsuak

• Francisco de Paula Rivas Ramirez de la Piscina (1827-?), politikaria eta senataria^[26].
• Luis Cañas (1928-2019), ardogilea, Luis Cañas upeltegiaren sortzailea. Aitzindari izan zen Errioxako ardoa sor-marka eratzeko lanetan^[27].