Lappi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Lappi, Finlandiar Laponia edo Laponia soilik, (finlandieraz, Lappi edo Lapin maakunta; ipar samieraz, Lappi edo Lappi eanangoddi; suedieraz Lappland edo Lapplands landskap) Finlandia iparraldean dagoen eskualde bat da, herrialdeko zabalena. Iparraldeeneko eskualdea da eta Errusia, Norvegia eta Suedia herrialdeak eta Ipar Ostrobotnia ditu mugakide. Mundu osoko herrialde askoren umeen ustetan lurralde hau da Bizar Zuriren (finlandieraz: Joulupukki) etxea eta bertan, Zirkulu Polar Artikoko paraleloa igarotzen den lekuan, herri tematiko bat dago antolatua.
- Artikulu hau Finlandiako eskualdeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Laponia (argipena)».
|
Lappi | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Berezko izenak: - Finlandieraz - Suedieraz |
Lapin maakunta Lapplands landskap | ||
| Herrialdea |  Finlandia | ||
| Hiriburua | Rovaniemi | ||
| Udalerri-kopurua | 4 hiri (kaupunki) 17 udalerri (kunta) | ||
| Hizkuntza ofizialak | Finlandiera Inariera ¹ Ipar samiera ² Skoltera ¹ | ||
| Agintaria | Esko Lotvonen | ||
| Lurralde historikoak | Laponia Ostrobotnia Vestrobotnia | ||
| Azalera -Ur-azalera |
100.369,18 km² 7705,44 km² | ||
| Biztanleria Dentsitatea |
183.775 (2009 1,98 bizt/km² | ||
| Eskualdeko arraina Eskualdeko hegaztia Eskualdeko landarea Eskualdeko ugaztuna |
Izokina Paparurdina Puxikalilia Elur-oreina | ||
| Webgune ofiziala | (Errusieraz) (Finlandieraz) (Ingelesez) (Suedieraz) | ||
| ¹ Koofizialak Inari udalerrian. ² Koofiziala Sami Lurraldea osatzen duten udalerrietan. | |||
Sakontzeko, irakurri: «Lappiko geografia»
| Kilpisjärvi | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Klima polarra | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Guztira | |
| Maximoa ºC | 3,2 | 1,6 | 2,5 | 3,7 | 15,6 | 17,2 | 20,8 | 20,6 | 17,4 | 11,5 | 1,4 | 2,1 | 9,8 | |
| Batez besteko maximoa ºC | -8,4 | -12,3 | -6,6 | 2 | 7,6 | 10,1 | 15,7 | 13,5 | 9,9 | 2,7 | -6,8 | -8 | 1,6 | |
| Batez bestekoa ºC | -13,6 | -18,3 | -12,7 | -3,5 | 3,4 | 6 | 11,3 | 9,1 | 6 | 0,3 | -11,3 | -12,9 | -3 | |
| Batez besteko minimoa ºC | -18,7 | -24,9 | -20,5 | -10,3 | -1,1 | 2,3 | 7,5 | 5 | 2,1 | -2,7 | -16,1 | -19,3 | -8,1 | |
| Minimoa ºC | -32,1 | -38,2 | -32,3 | -21,4 | -11,1 | -2,6 | 2,5 | -0,4 | -0,8 | -11,4 | -29,1 | -31,2 | -17,3 | |
| Prezipitazio-egunak | 27 | 25 | 29 | 27 | 23 | 24 | 23 | 20 | 14 | 25 | 29 | 30 | 296 | |
| Sauvosaari | ||||||||||||||
| Klima subartikoa | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Guztira | |
| Maximoa ºC | 1,6 | -2,6 | 2,5 | 6,3 | 23,4 | 20,6 | 22,6 | 21,5 | 13,7 | 10,8 | 6,9 | 0,8 | 10,7 | |
| Batez besteko maximoa ºC | -7,5 | -9 | -3,4 | 2,8 | 11,4 | 13,2 | 18,1 | 15,4 | 11,8 | 7 | -0,9 | -5,9 | 4,2 | |
| Batez bestekoa ºC | -10,4 | -13,6 | -6,7 | 0,5 | 7,5 | 10,4 | 15,5 | 13,6 | 10,3 | 5,2 | -2,8 | -8,4 | 1,7 | |
| Batez besteko minimoa ºC | -13,1 | -17,5 | -10,6 | -1,2 | 4,3 | 8,9 | 13,7 | 12,3 | 9 | 3,6 | -4,8 | -10,9 | -0,5 | |
| Minimoa ºC | -20,9 | -28,4 | -22,8 | -5,1 | -2,3 | 5,6 | 9,6 | 7,5 | 6 | -0,6 | -11,7 | -18,4 | -6,8 | |
| Prezipitazio-egunak | 26 | 26 | 26 | 22 | 19 | 15 | 20 | 13 | 14 | 20 | 25 | 26 | 248 | |
Txantiloi:Lappiko babestutako eremuak Txantiloi:Lappiko geografia
Sakontzeko, irakurri: «Lappiko historia»
[3] Bazter honetara iritsi zen lehen gizarte antolatua, Izotz Aroaren ondoren, iparraldeko klima leuntzen eta glaziarrak urtzen hasi zirenean iritsi zela uste da, k.a. VII. mende inguruan. Mendeetan eratu zen kulturari Komsa edo Gorravárri izena ematen zaio eta Ozeano Artikoko kostaldean ezarri zirenez gehienbat, Ipar Itsasoko lehen Fonsa kulturako tribuekin harreman estuak izan zituzten. Nahiz eta oraindik lurralde honen jatorrizko biztanleen, samitarren jatorria ezezaguna den, badirudi tribu hauen eta beranduago (Harri Aroan) Eskandinaviara immigratu zuten eta eurekin samiera hizkuntza eraman zuten herri uraldarren nahasketaren ondorioa direla. Hasiera batean, euren lurraldea Ozeano Artikotik Finlandia, Norvegia eta Suedia erdialderaino zihoan, eta lehen bizi-aztarnak, ehiza-tresnak, harri bitxiko apaingarriak, margolanak eta hainbat hilobi dira. Hasierako biztanleak, gehienbat ehizatik, fruitu-bilketatik eta arrantzatik bizi ziren; hau da, ehizakiaren atzetik ibiltzen ziren, nomadak ziren.
Antzinako Finlandia finn herriak hegoaldean, kareliarrak ekialdean, sami herriak ipar-erdialdean eta tavastiarrak erdi-mendebaldean osatzen zuten. Finlandiarrek eta tavastiarrek bat egin zuten eta lurraldea irabazi nahian, iparralderantz jo zuten. IX. mendean dagoeneko, Rovaniemira iritsiak ziren, samitar asko beraien kultura eta hizkuntza bereganatu zituztelako; nekazaritza eta abeltzaintza esaterako.
XII. mendean, Laponia, samitarren eta hegoaldean eta Tornio Beherean (Alatornion) baino ez zeuden finlandiarren artean banatua zegoen; samitarrak era berean, hiru tribu desberdinetan banatuak zeuden: ipar-mendebaldean zeuden eta elur-orein abeltzaintzatik bizi ziren ipar samitarrak, Kemijoki ibaiaren ertzean bizi ziren kemi samitarrak edo basoko samitarrak, eta ipar-ekialdean (Inari inguruan) bizi ziren eta arrantzatik bizi ziren inari samitarrak.
Erdi Aro Klasikoan suediarren eragina nabarmentzen hasi zen; Suediar Erresumak Novgorodeko Errepublikak zituen ekialdeko lurrak konkistatu ondoren, Lappi hiru probintzietan banatu zuten: iparraldean Laponia, hegoaldean Ostrobotnia eta Torne ibarrean Vestrobotnia. Eragin hau, Kemijoki eta Tornionjoki ibaien arroan eman zen batez ere, gaur egungo Kemi-Tornio deitzen dugun ardatzean. Ibai hauek merkataritzarako garrantzitsuak zirela ohartzean, Suediar Erresumako erregeek hiriak eraikitzen saiatu ziren; hala ere, erregeek arazoak izan zituzten, suediarrek lurralde haietan zituzten tavastiar aliatuak, birkarle deituak, Erresumaren aurka altxatu zirelako. Lehen aurre-hiri eta elizak garai haietakoak dira, haien artean Kemi eta 1521. urtean eraikitako Kemiko eliza zaharra [4].
1621. urtean azkenik, merkataritzaren erdigunea bilakatuko zen Torneå hiria sortu zuten suediarrek Tornionjoki ibaiko Suensaari uhartean; gaur egungo Tornio hiriaren sorrera izan zen. Laponiaren kolonizazioa bizkortu nahian bestalde, antzinako probintziara zihoazen kolonizatzaileek zerga gabeko hamabost urte zeuzkaten, beste abantaila batzuen artean. XVII. mende bukaeran Izotz Aro Txikia izan zen eta lappitarrek (eta finlandiarrek orokorrean) gosete garai luzea izan zuten eta biztanle asko hil egin ziren.
Samitar herria beti batua baina mugen bidez zatitua egon da. Iparrraldeko bizilagun hauek ez zuten historian ia parte hartu II. Mundu Gerra arte, Finlandia herrialdea borrokan sartu zen arte. Finlandia bere independentzia eutsi nahian gerran sartu zen eta bai SESB eta ondoren Alemania naziaren aurka jardun izan behar izan zuen. Hauen aurkako hainbat gerra Lappiko lurretan eman ziren Laponiako Gerra eta Rovaniemiko Bataila bezalakoak. Bertan hainbat herri suntsitu eta hildako asko suertatu ziren.
Gerra amaitu ostean Lappi probintzia eta eskualdea sortu zen. Bertan gehiengoa samitarrak ziren, baina gaur egun finlandiar exodo handia mugitu da iparraldeko lurraldeetara, eta nahiz eta samitarrak guztiz babesten dituen gobernu finlandiarrak geroz eta ehuneko gutxiagoa osatzen dute Laponian. Gaur egun 6.000 samitar baino gutxiago daude (biztanleriaren %4 baino ez), honenbestez nahiz eta probintziaren historia samitarrekin batera joan gaur egun Finlandiako historiaren barnean koka dezakegu eskualdea.
Banaketa
Sakontzeko, irakurri: «Lappiko udalerriak»
Laponia, Finlandiako probintzia eta eskualde bat da aldi berean, eta 21 udalerriz osatua dago. Eskualdea 6 barrutik osatzen dute: Ekialdeko eta Iparraldeko Laponiakoa, Kemi-Torniokoa, Rovaniemikoa, Tornio bailarakoa eta Tunturikoa. Nahiz eta banaketa hauek ez duten esannahi gehiegi laguntza ekonomikorako balio izan ohi dute.
Hiri garrantzitsuenak Kemi, Rovaniemi (hiriburua) eta Tornio dira.
| Udalerria | Biztanleak | Azalera (km²) | Azpieskualdea |
|---|---|---|---|
| Enontekiö | 1.883 | 8.391,5 | Tunturi Lappi |
| Inari | 6.864 | 17.333,9 | Ipar Lappi |
| Kemi | 22.592 | 102,6 | Kemi-Tornio |
| Kemijärvi | 8.522 | 3.931,5 | Ekialdeko Lappi |
| Keminmaa | 8.607 | 646,3 | Kemi-Tornio |
| Kittilä | 6.112 | 8.263,2 | Tunturi Lappi |
| Kolari | 3.853 | 2.617,6 | Tunturi Lappi |
| Muonio | 2.376 | 2.037,9 | Tunturi Lappi |
| Pelkosenniemi | 1.024 | 1.882,1 | Ekialdeko Lappi |
| Pello | 4.030 | 1.863,7 | Torne ibarra |
| Posio | 3.949 | 3.545,2 | Ekialdeko Lappi |
| Ranua | 4.407 | 3.694,8 | Rovaniemi |
| Rovaniemi | 59.831 | 8.017,2 | Rovaniemi |
| Salla | 4.231 | 5.872,5 | Ekialdeko Lappi |
| Savukoski | 1.182 | 6.496,7 | Ekialdeko Lappi |
| Simo | 3.498 | 1.465,3 | Kemi-Tornio |
| Sodankylä | 8.802 | 12.415,2 | Ipar Lappi |
| Tervola | 3.462 | 1.594,5 | Kemi-Tornio |
| Tornio | 22.437 | 1.228,4 | Kemi-Tornio |
| Utsjoki | 1.304 | 5.371,8 | Ipar Lappi |
| Ylitornio | 4.809 | 2.212,6 | Torne ibarra |
Garraio azpiegiturak
| Z | Aireportua | Udalerria | Bidaiariak [5] | Aldaketa |
| 1. | Enontekiö | Enontekiö | 18.238 |  %13,8 |
| 2. | Ivalo | Inari | 125.535 | %12,1 |
| 3. | Kemi-Tornio | Keminmaa | 93.757 |  % 2,9 |
| 4. | Kittilä | Kittilä | 238.538 | %11,3 |
| 5. | Rovaniemi | Rovaniemi | 396.825 | %28,1 |
| Linea | Nondik norakoa | Trenbide-sarea | Luzera | |
|---|---|---|---|---|
 | R Linea | Tornio-Röyttä | Röyttäko trenbidea | 9,3 km |
| K Linea | Kemi-Portua | Ajosko trenbidea | 11,5 km |
 | H Linea | Tornio-Haaparanda | Tornio-Haaparanda trenbidea | 3,5 km |
 | 6. linea | helHelsinki-Tornio-Kolarihel | Oulu-Tornio trenbidea Kolariko trenbidea | 131,9 km 186,6 km |
 | 7. linea | helHelsinki-Kemijärvi-Kelloselkähel | Oulu-Tornio trenbidea helLaurila–Kelloselkä trenbideahel | 131,9 km 269,3 km |
Hezkuntza
- Kemi-Tornioko Zientzia Aplikatuen Unibertsitatea edo ToKem (finlandieraz, Kemi-Tornion ammattikorkeakoulu):
- Lappiko Unibertsitatea (finlandieraz, Lapin yliopisto): Tamperekoarekin eta Aalto Unibertsitatearekin batera, zientzia eta arte ikasketak dituen herrialde osoko unibertsitate bakarra da (Hezkuntza Finlandian). 4.840 ikasle (postgraduko 329 ikasle) eta 626 langile ditu (66 irakasle). 1979. urtean sortu zen eta errektorea Mauri Ylä-Kotola da. Publikoa da. Azken urteotan prestigio handieneko Finlandiako unibertsitatetako bat bihurtu da (berrikuntza eta ikerketan eginiko aurrerapenengatik, batik bat) eta ondorioz, eskualdeko ikasleez gain, herrialde osotik eta atzerritik datozen ikasleak ditu unibertsitateak. Guztira, lau fakultate ditu: Arte eta Diseinuaren, Hezkuntzaren, Legearen eta Gizarte Zientzien fakultateak. Unibertsitatean dagoen Arktinen keskus edo Zentro Artikoa unibertsitatearen eta Finlandia iparraldeko ikerketa-zentro garrantzitsuena da. Unibertsitatean bertan dauden beste gune eta institutu garrantzitsu batzuk, Lappiko Unibertsitateko Hizkuntza Zentroa, Liburutegi Nagusia, eta Turismoaren Ikerketa eta Hezkuntza Institutua dira. Artikoko Unibertsitatea sarearen unibertsitateetako bat da. 2011ko aurrekontua 54 milioi eurokoa izan zen. 2010ean ikasle-trukearen bidez iritsitako nazioarteko 221 ikasle izan ziren bertan. 24 doktoregotzadun eta 376 masterdun. Guztira, 23 graduko ikasketa [6][7][8].
- Rovaniemiko Zientzia Aplikatuen Unibertsitatea edo RAMK (finlandieraz, Rovaniemen ammattikorkeakoulu): 1996. urtean sortu zen. Europar Batasunean iparren dagoen Zientzia Aplikatuen Unibertsitatea da. Errektorea Martti Lampela da. 3.079 ikasle. Hiru campus daude: Viirikangasko, Rantavitikako eta Ounasvaarako campusak. Bost arlotan dihardu: Gizarte zientziak, Ekonomia eta Enpresa, eta administrazioa; Natura baliabideak eta Ingurugiroa; Oasasuna, Gizarte zientziak eta Kirolak; Teknologia, Komunikazioak eta Garraioa; eta Turismoa, Hornikuntza eta Erakunde-kudeaketa. 20 gradu mota desberdin, hauetatik 3 ingelesez. Gradu berritzaileak: Turismoko gradua, Informazioaren Teknologiako gradua eta Enpresa Berritzaileen Zientzietako gradua. 250 bat langile. 2010ean ikasle-trukearen bidez iritsitako nazioarteko 120 bat ikasle. Lapin Korkeakoulukonserniren edo Lappiko Unibertsitatearen Patzuergoaren parte da Lappiko Unibertsitatearekin eta Kemi-Tornioko Zientzia Aplikatuen Unibertsitatearekin batera [9][10][11].
Osasuna
Lappi bi ospitale barrutitan banatua dago. Alde batetik, Kemi-Tornio Ardatzak eta Ylitornio udalerriak osatzen duten Länsi-Pohja Ospitale Barrutia dago; eta, bestetik, Rovaniemi hiriburua eta eskualdeko gainontzeko udalerriak dauden Lappi Ospitale Barrutia.
Familiako edo etxeko mendikuek garrantzi handia dute eskualdeko eta herrialde osoko osasun sisteman, eta hauek udalerrian bertan dauden osasun-etxe eta eskualde-erietxetan egiten dute lan. Osasun zentro hauek ospitale txiki modukoak dira; laborategiak, kontsulta- eta ebakuntza-gelak, x izpi makinak dituzte eta zenbait mediku espezializatuk ere egiten du lan bertan. Askotan bizpahiru udalerriren artean akordioak adosten diren arren, udalerri txikienenek ere zentro hauek izaten dituzte eta, ondorioz, ospitale handiak hiri nagusienetako eskakizunak betetzeko baino ez daude.
Kontseilua
| Lappiko Kontseilua [12] | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Alderdia | Eserlekuak | +/- | Udalak |  | |
| -- | Zentroko Alderdia | 25 | 2 | 18 | |
| -- | Ezker Elkartasuna | 11 | 3 | 2 | |
| -- | Koalizio Nazionala | 9 | 1 | 1 | |
| -- | Benetako Finlandiarrak | 8 | 7 | 0 | |
| -- | Alderdi Sozial-Demokrata | 7 | 3 | 0 | |
| -- | Liga Berdea | 2 |  0 | 0 | |
Zerbitzuak
Finlandiako biztanle gutxieneko eta azalera gehieneko probintzia da, biztanle-dentsitate gutxienekoa. 185.000 lagun baino ez daude eta samitarrak %4a baino ez dira. Hizkuntza nagusia finlandiera da, baina samiera ere babestua udago.
Samiak
5.143 (2009) sami, Finlandian bizi diren 9.350 %55a [16].
Hizkuntzak
Armarria
Perlazko koroaren azpian, eta atzealde gorriaren gainean, gerripeko berde eta erramu koroa duen basagizon bizarduna dago. Armarri hau, Suediako Laponia antzinako probintziak zuen armarriaren ondorengo zuzena da. Izan ere, basagizona, 1607. urtean bihurtu zen Laponiako ikurra, Karlos IX.a Suediar Erresumako errege izendatu zutenean; hasiera batean, armarri aitzindari honetako basagizona beltza zen, hala ere, Laponia probintziaren banaketa eman zenean, Lappland suediarrekoa gorria bihurtu zen eta Olof Eriksson margolariak diseinatutako Lappikoa aldiz, zilarrezkoa [17].
Aipatu beharra dago, gaur egun Lappi eskualdearen eremua, aspaldian hiru probintzia desberdinek osatzen zutela: lehen aipatutako Laponiak, Ostrobotniak eta Vestrobotniak. Horregatik, 2010. urtean desagertu zen Lappi probintziako armarria bitan zatitua zegoen; alde batean, Laponiako armarria zegoen, eta bestean aldiz, armarri ostrobotniarreko hiru erbinude zuriak zelai urdinaren gainean [18].
Elkarteak
Erakundeak
Museoak
- Harribitxi galeria edo Jalokivigalleria: Kemi hirian dagoen Finlandia osoko harribitxi galeria handienetako bat da. Galeria 1986an ireki zen, Teuvo Ypyä kemitar gemologoak bilduma dagoen eraikina erosi zuenean. Hala ere, lehenbiziko harribitxien bilduma garrantzitsua 1994. urtekoa da, hiriari emandako harrribitxiek galeriaren garrantzia handitu zutenean; urtez urte, herrialdeko galeria baliotsuena bihurtu da. Besteak beste, frantses bitxigileek eginiko eta Marie Antoinette erreginak errefusatu zuen diamantezko lepokoa, Elisabet II.aren koroaren erreplika, daniar errege-familiaren harribitxiak, Errusiar Inperioaren aginte-makilan eta XVI. mendeko jainko hindu baten estatuako begi bat izandako Orlov diamantearen erreplika, eta objektu preziatuena den Finlandiako Erregearen koroa daude. Hain zuzen, bilduma honen balio material zehatza kalkulatzea ia ezinezkoa da eta ondorioz, ez da harritzekoa Jalokivigalleria Kemiko erakusketa erakargarriena izatea; 2007. urtean, esate baterako, 5.451 lagun izan zen bertan [19].
- Lappiko Basogintza Museoa edo Lapin Metsämuseo: hiriburuko Pöykkölä auzoan dagoen basogintzari buruzko museo etnografikoa da. Egoitza XIX. mendeko zurezko etxalde bat da, XX. mende erdialdean Hirvas herritik hiriguneko Pöykkölä auzora eraman zena. Bertan, zuhaitza botatzen zenetik Kemi ibaian zehar Kemi hiriraino iristen zenera arte enborrek, egurgileek eta egurzainek egiten zuten bidea erakusten eta horrek egungo eskualdeko kulturan izan duen eragina aztertzen da. Izan ere, basogintza ezinbestekoa da Ekialdeko Lappi eta Rovaniemiren XX. mendeko hazkuntza izugarria eta mende bukaerako gainbehera ulertzeko. Objektuek, irudiek, artxiboek eta gainontzeko materialek osatzen dute erakusketa; guztira, hiru mila objektu eta berrogeita hiru mila irudi inguru daude. Basogintzaren azterketa 1980ko hamarkadara arte egiten da, industria mekanizatu, antzinako ogibidea alde batera utzi eta basoaz bizi ziren Kemijärvi moduko hirien gainbehera hasi zenean [20].
- Lappiko Museoa edo Lapin Maakuntamuseo: Rovaniemiko Arktikum zentroan dagoen Lappi eskualdeko museoa da. Pohjoiset keinot izeneko erakusketak osatzen du museoa eta bertan, eskualdeko natura eta kultura ondarearen azterketa eta aurkezpena egiten da. Soinu, irudi, mugimendu eta beste hainbat baliabideen bidez, iparraldeko herrien bizimodu gogorraren eta bilakaeraren berri ematen da eta arkeologikoki interesgarriak diren aurkikuntzak ere erakusten dira. Batez ere, samien historia, hizkuntza eta ohiturei buruzko gunea oso garrantzitsua da, herri honi buruz dagoen nazioarteko museo nagusiena baita. Rovaniemiko historiari buruz ere hainbat gela daude eta hauetako batean, oso ospetsua den 1939-1944 urte arteko hiriaren eskalazko maketa bat dago. Arrakasta handia izan duen beste erakusketa Under the Northern Lights izenekoa da; Polarium aretoan dagoen Kimmo Kuure artistaren 10 minutuko erakusketa-dokumental honen bidez, bisitariek aurora borealaren edo ipar argien eskutik eskualdeko zortzi urtaroak ezagutzeko aukera dute. Museoa egunero irekirik dago -astelehentan izan ezik- [21][22].
- Ranuan Eläinpuisto: Ranua udalerrian dagoen zooa da, Helsinkiko Korkeasaari zooaren ondoren, herrialde osoko handiena eta iparren dagoena dena. Egunero irekitzen dute eta Rovaniemitik ordu batera baino ez dagoenez, udalerriak duen erakargarri turistiko nagusia da. Zoo honetan, iparraldeko animalia artiko gehienak ikus daitezke, haien artean Finlandiako hartz zuri bakarrak, Manasse ar nagusia eta Rostockeko Venus eta Valeska biki alemaniarrak. Bertan dauden animaliez gain, zooak irteerak ere antolatzen ditu Ranuako animalia basatiak jatorrizko habitatean aske ikusteko; ateraldi hauen artean daude, elur-oreinek edo huskyek gidatutako lera ibilaldiak, elur-motor irteerak eta gau basatiko safariak. Safari hauetan, iparreko natura gautiarraz gozatzeko aukera dago eta segurtasuna ziurtatua dago. Bestalde, zooan dauden ugaztun nagusiak hauek dira: adarzabalak, altzeak, azeri gorri eta zuriak, basoetako elur-oreinak, basurdeak, elur-orein arruntak, hartz arre eta zuri ospetsuak, idi musketadunak, igarabak, ipar-katamotzak, jatunak, kastoreak, mapatxeak, orein buztanzuriak, orkatzak eta otsoak. Urtaroen arabera hegaztien kopurua aldatuz doa, hala ere, arrano beltzak, aztoreak, basoilarrak, belatzak, beleak, elur-hontzak, hontz handiak, ipar-urubiak, kurriloak, tengmalm hontzak, uraleko urubiak, zapelatz galtzadun eta liztorjaleak, eta zingira-hontzak eguneroko protagonistak dira. Mustelido eta karraskarien etxe bana ere badago. [23][24].
- Rovaniemiko Arte Museoa edo Rovaniemen Taidemuseo: hiriburuko eta eskualdeko arte erakusketa nagusia da. Museoa 1983an sortu zen -baina ez zen 1986ko urriaren 17ra arte irekiko- eta egungo egoitza Korundi kultura etxe berria da. Finlandiar arte garaikidearen zenbait obra adierazgarri ikus daitezke eta lappitarren eta samien obrek ere beren txokoa dute. Guztira, sei bilduma desberdin daude, 1.500 bat artelan; hauetan nagusia 500 maisulan inguru dituen Jenny eta Antti Wihuri Fundazioaren bilduma da. Azken honetan, 1940ko hamarkadatik egunera arte herrialdean sortu diren obra esanguratsu asko aurki ditzake bisitariak. Arte museoaren zuzendaria Hilkka Liikkanen da [25].
Ondasun nabarmenak
- Arktikum: Rovaniemiko arkitektura garaikidearen ikur nagusia eta Artikoan dagoen azpiegitura garrantzitsuenetakoa da; bertan daude eskualdeko museo, konferentzia areto, biltzar etxe, eta ikerketa zentro garrantzitsuenak. Eraikina Birch-Bonderup & Thorup-Waade daniar arkitekto taldeak diseinatu zuen eta Bonderup eta Lehtipalo arkitektoek, aldiz, sarrerako ilargierdi itxurako eraikin berriaz arduratu ziren. 1992ko abenduaren 2an ireki zen, baina inaugurazio ofiziala hilaren 7an izan zen, Finlandiaren Independentzia egunean. Arktikum zentroa, batez ere, beirazko kanoi ganga luzeagatik da ezaguna, guztira, 172 metroko luzera duena; hain zuzen ere, korridore hau bi metro karratuko beira epeleko mila panelek osatzen dute eta bi zati ditu, Kittilärantz doan Kantatie 79 errepideak bitan banatzen baitu. Museo eta erakusketen gunea beirazko korridore honen bi aldetan dago, lur azpian, eta kokaleku hau zinez esanguratsua da, urtez urte eskualdeko herritarren babesleku nagusia lurpea izan baita neguko hotz izozgarriaz gordetzerako orduan. Eraikina hegoaldean hasi eta iparralderantz luzatzen da, Ounas ibaiaren ertzeraino, eta Artikora zuzenduta dagoenez, iparraldearen ataria dela esaten da. Arktikum zentroaren lau gune nagusiak Lappiko Museoa, Zentro Artikoa, aldi baterako erakusketen gunea eta 179 pertsonentzako lekua duen Polarium konferentzia aretoa dira. 2011an 100.000 bisitari inguru izan ziren bertan [27][28].
- Avautuva Napapiiri: Kemijärvi hirian dagoen altzairuzko oroitarria da. Guztira, 20 metroko luzera dauka eta Zirkulu Polar Artikotik gora dagoen oroitarri handiena da. Hiriko Kultur-etxearen ondoan dagoen maisulan hau Lucien den Arend artistaren lana da eta honen helburua, Zirkulu Polar Artikoa paraleloa irudikatzea eta gauerdiko eguzkiaren izpiak Ekialdeko Lappiko basoan eragiten dituzten itzalak azaltzea izan zen. Artistak Kemijärviko 1988ko Nazioarteko Egur-Eskulturagintza Txapelketan parte hartu zuen eta herritarren harrera ona eskertzeko asmoz, espreski hiriarentzat izango zen Avautuva Napapiiri obra sortu zuen 1990ean. Oroitarri honez gain, hiri osoan zehar Nazioarteko Egur-Eskulturagintza Txapelketak saritutako eskulturak ikus daitezke [29][30].
- Bizarzuriren herrixka edo Joulupukin Pajakylä: nazioartean ospetsuena den eguberriko pertsonaiaren, Bizarzuriren herrixka da; bertan daude Bizarzuriren postontzi, bulego eta opari fabrika ofizialak, eta nola ez, Santa Park atrakzio parkea. Rovaniemiren hirigunetik 8 bat km-ra dago, Napapiiri izeneko gunean, eta eskualdeko turismo atrakzio nagusiena da, herrixka bisitatzeko asmoz iristen diren milaka turistek hiriburua betetzen dutelako neguan. Leku honek berezitasuna Eleanor Rooseveltek 1950. urtean Rovaniemira egin zuen bidaiari zor dio, lehen dama izandako andre honek gaur egun zutik dirauen postontzia ezarri baitzuen. Ordutik aurrera, etxetxo bat eta ondoren, etxalde oso bat eraiki ziren eta azkenean, 1985. urtean Bizarzuriren herrixka ofiziala ireki zen. Nahiz eta, Ipar Amerikako haurrek Bizarzuri Iparburuan bizi dela uste duten, Europakoek -bereziki, alemaniar, errusiar eta finlandiarrek- Lappiko Korvatunturin datzala uste dute. Hain zuzen ere, ezkutuko gordelekua Laponian kokatzen zela 1920ko hamarkadan hasi zen zabaltzen; Korvatunturi menperatu ezineko gailurra zen finlandiarrentzat, eta antzinako mitoek muinoaren zabaleraren erdian izaki bat bizi zela zioten. Honela, mitoa Bizarzurirekin nahasten hasi eta mende erdirako uste hau guztiz hedatua zen. Herrixka honetan, mota askotako ekintzak antolatzen dira, hala nola, elur-orein paseoak, gabonekin zerikusia duten ekitaldiak eta haurrek euren gutuna postontzi berezi honetara botatzeko aukera dute [31].
- Elur-gaztelua edo Lumilinna: izotzez eta elurrez bakarrik eginik dagoen Finlandia osoko eraikin handiena da. Kemi hiriko Sauvosaari auzoan dago, Botniako badiaren ertzean, eta urtez urte eraikitzen den munduko eraikin bakarra ere bada. Lumilinna hiriko erakunde nagusiek Kemi-Tornioko negu turismoa sustatzeko abian jarritako egitasmo baten eskutik iritsi zen 1995ean eta irekirik egoten den bitartean, urtarrilaren bukaeratik apirilaren hasierara gutxi gorabehera, Kemiko ekitaldi garrantzitsu gehienak bertan antolatzen dira, hala nola, antzerkiak, izotz-arte erakusketak eta dantza- eta opera-saioak. Arkitektura edo eraikinaren diseinua urteko gaiaren arabera aldatu egiten da -aurtengoa, esaterako, kirola da-, baina leku finkoa duten hiru mugiezin daude: elur-jatetxea, elur-hotela eta elur-kapera. Lumilinna elur-sasoian baino irekirik ez dagoen arren, bisitari gehien jasotzen dituen Itsas Lappiko eraikina da, iaz, guztira, 104.000 lagun inguru; eskualdeko eraikin arrakastatsuena da [32][33].
- Eskandinaviako muga hirukoitza: Finlandia, Norvegia eta Suedia herrialdeek muga egiten duten puntua da (69°03′30″N 20°33′0″E). Leku hau Goldajärvi aintziran dago, ipar-mendebalde muturreko Eanodat edo Enontekiö udalerrian, eta bertan, Danimarkarekin batera Eskandinavia osatzen duten herrialdeek betoizko kono-enbor itxurako oroitarri hori bat ipini zuten 1926. urtean. Muga izateaz gain, Finlandian mendebaldeen dagoen puntua da eta Suedian, aldiz, iparren dagoena. Bertara iristeko modu ezagunenak Kilpisjärvi herrixkatik abiatzen den txalupa eta Malla Natura Erreserba Hertsia zeharkatzen duen 11 km-ko ibilbidea dira [34].
- Jätkänkynttilä zubia edo Jätkänkynttilän silta: Lappi eskualdearen bihotza den Kemi ibai luzearen gainean dagoen hiriguneko bi zubietako bat da. Kittilä eta Muoniora doan Kantatie 78 errepidea gainetik igarotzen da, eta zubiak 327 m-ko luzera eta 25,5 m-ko zabalera du. 1987-1989 urte bitartean eraikia izan zen eta irailaren 28an ireki zenean, Finlandiako lehenbiziko kabledun zubi tiranteduna bihurtu zen. SuunnitteluKortes diseinu agentziak zubia diseinatu zuen eta bere itxura berritzaileari esker, Rovaniemiren ikur nagusia bihurtu da. Zubiaren izena euskaraz, Egurginen kandela edo argizaria da, eta hain zuzen ere, deitura dorrearen gailurrean dauden argizari itxurako bi lanpara elektrikoek ematen diote, hauen argi bereziak dorreei piztutako kandelen itxura ematen baitie gauero. Su honek aspaldian egurginek euren almadia moduko baltsetan ibaiaren bidea argitzeko pizten zuten kandela irudikatzen du [35].
- Korundi: hiriburuko eta eskualdeko kultura etxe nagusia da; bertan dago Rovaniemiko Arte Museoa, eta Lappiko Ganbera Orkestra entzutetsuak ere, bere egoitza nagusia du. Egungo eraikina 1933. urtean eraikitako autobus geltoki baten sarrera da, Bigarren Mundu Gerra ostean zutik iraun zuen eraikin bakarrenetakoa dena. Rovaniemiko Arte Museoaren egonlekua 1986tik den arren, ez zen gaur egun den eraikina 2011. urtera arte izango. Hain zuzen ere, 2009 eta 2010. urtetan Eskualde Garapenerako Europar Funtsari esker, eraikin zaharra berritu eta handitu zuen Juhani Pallasmaa arkitektoak. Horrela, Lappiko Ganbera Orkestrarentzat areto berri bat sortu zen, kontzertuak eskaintzeko akustika paregabea duena, eta erabilera anitzeko leku berezi bat ere eraiki zen. Azkenik, 2011ko maiatzean, 5.300 m²-ko azalera duen eta hiriburuko historia eta arkitektura garaikide eta funtzionala uztartzen dituen kultura etxe berriak ateak ireki zituen. Izena, aldiz, Lappiko mineral nagusitik datorkio, hau da, korindoietik eta lehiaketa publiko baten bidez aukeratua izan zen. Kultura etxea asteartetik igandera irekirik dago [36].
- Lappia-talo: Rovaniemiko antzoki, hitzaldi- eta ekitaldi-areto nagusia da. Alvar Aalto arkitekto ospetsuak diseinatu zuen eta hiriburu berriaren bereizgarri bihurtu zen 1970eko hamarkadan Rovaniemiko Udal Liburutegiarekin batera. Bi fasetan eraiki zen: lehenbizikoan, musika azpiegiturak eta gazteentzako gelak egin ziren, eta bigarrenean, aldiz, ekitaldi- eta hitzaldi-aretoak. Azkenean, 1976ean Aalto senar-emazteek eraikinaren ateak ireki zituzten inaugurazio ofizialean. Arkitektoak eskualdeko tunturi edo muinoen bazterrak irudikatu nahi izan zituen, eta horretarako, kurba leuneko teilatuak diseinatu zituen; eraikina kareharri zuriz egina dago, Lappiko marmol izenaz ezaguna den kareharri motaz. Gaur egun, Korundi kultura etxearen garrantziak Lappia-talorena estali duela esaten dutenak dauden arren, eskualdeko eta Ipar Finlandiako antzoki garrantzitsuenetakoa izaten jarraitzen du, Lappiko Antzerki Eskolaren egoitza nagusia [37].
- Maupertuisen oroitarria: Pierre Louis Maupertuis zientzialariaren omenez Aavasaksa muinoaren gailurrean dagoen oroitarria da. Ikerketa garrantzitsuek zientzialaria XVIII. mendean Torne ibarrera ekarri zuten eta bertan eginiko ikerlanak, gaur egun Gizateriaren Ondare kulturala den Struveren Geodesia-Arkua sortzeko ezinbestekoa izan zen. Maupertuis beraz, ibarrean oso maitatua den pertsonaia historikoa da eta honen omenez, herritarren diru-laguntzari esker oroitarri hau eraikitzea lortu zen [38].
- Sampo izotz-hauslea: munduko izotz-hausle turistiko bakarra eta Kemiko ikusgai bereziena da. 1961. urtean itsasoratu zuten eta hogeita hamar urtez Botniako badiako merkataritza-bideak neguan irekirik mantentzeaz arduratu zen 1991 arte. Ontziaren egoitza, Kemiko portuaren Ajosko kaia da eta Sampo Tours erakundeak kudeatzen du. Ontziak 75 m-ko luzera eta 17,4ko zabalera dauka; gainera, 70–120 cm-ko izotz geruza hausteko gai da eta eskifaia hamasei marinelek osatzen dute. Gaur egun, abendu bukaeratik apirilera, lau orduko ibilaldiak antolatzen dira ia egunero. Abenduaren 31ean, urtezaharrean, gaueko txangoak ere antolatzen dira urte berria Botniako golko izoztuaren erdian eta ipar argipean hasteko. Antolatutako txango hauetan ere, bidaiari ausartenak ur-izoztuan bainatzen dira. Iaz, guztira, 85.000 bidaiari inguru izan zituen izotz-hausleak [39].
- Lappiko elizak:
- Kemiko eliza: hiriko parrokiaren egoitza nagusia eta Lappiko eliza luterano ikusgarriena da. Josef Stenbäck arkitekto finlandiarrak diseinatu zuen eta mortero adreiluz eraikia izan zen 1900. eta 1902. urteen artean. Eraikina arkitektura neogotikoaren eta nazional erromantikoaren arteko nahasketa arrakastatsuaren adibidea da, baina batik bat, izokin-kolore bereziagatik da ezaguna. Ouluko diozesiko gotzainak, Juho Koskimiesek inauguratu zuen 1903ko martxoaren 8an eta eskualdeko eliza handiena bihurtu zen. Guztira, 1.200 fededunentzako eserlekua dauka eta hegoaldean, hiriko hilerria eta gerra-oroitarriak ere daude. Objektu baliotsuenak tamaina handiko botozko itsasontzi zuria eta Kangasalako Organo Fabrikan 1935an eginiko organoa dira. Hain zuzen, Eskandinaviako eraikuntza tradizioa, itsasoa eta azpieskualdeko kultura oso presente daude lan honetan eta kemitarrentzat balio handiko eraikina da. Gaur egun, Markku Korpela bikarioaren esku dago parrokia [40].
- Keminmaako eliza zaharra edo Done Mikelen eliza (Pyhän Mikaelin kirkko): udalerriaren jatorrizko eliza eta antzinako parrokiaren egoitza da. Harrizko eliza hau 1520-1553 urteen artean eraiki zen eta zutik dirauen Lappi osoko eliza zaharrena da. Herrialdean iparren dagoen erdiaroko eliza da eta, gainera, Finlandian eraiki zen azkeneko eliza katolikoa ere bada. Tenpluaren aro oparoena XVII. mendea izan zen, garai hartan Nikolaus Rungius elizgizon luterano ospetsua elizako bikario izan baitzen. XIX. mendean, bestalde, Keminmaako eliza berria aurreko espaloiean eraiki zenean, Done Mikelen eliza hustua eta baztertua izan zen eta balio historikoagatik ez zen XX. mendearen erdira arte berreskuratuko. Hain zuzen, eliza bertan behera erortzeko zorian zegoenean, Udalaren eta herrialdeko kultura elkarteei esker, eliza goitik bera eraberritua izan zen eta aspaldian izandako itxura oparoa berreskuratu zuen 1957. urtean. Aipatzekoa da, barruan balio artistiko handiko XVII. mendeko margolanak eta erdiaroko suedieraren lekukotasunak daudela. Gaur egun elizkizun bereziak baino ospatzen ez diren arren, iparraldeko eliza ospetsuenetakoa eta bisitatuena da [41][42][43].
- Sodankyläko eliza zaharra: Sodankylän eraiki zen lehenbiziko eliza eta zutik dirauen Lappiko egurrezko eraikin zaharrena da. Tenpluak 1689. urtean ireki zituen ateak, Suediar Inperioak abian jarritako egitasmo baten eskutik; hain zuzen, XVII. mendean, Inperioak ipar-ekialdeko mugan zeuden menpeko lurraldeetan agintea indartzeko asmoz, bertan bizi ziren samiak kristautzeko neurriak hartu zituen. Aurreneko elizak Inari, Kemijärvi eta Kuusamon eraiki zituzten, eta hauekin batera, suediar kultura, lege eta aginpidea hedatzea lortu zuten. Horrela, Lappiko kultura eta historian duen lekukotasunagatik, Sodankyläko eliza zaharra eskualdeko ondare nabarmenetakoa da. Eraikinak garaiko ostrobotniar egurrezko elizen diseinu bera du; hortaz, erdi aroko finlandiar arkitektura erlijiosoaren eredu garrantzitsua da. Hala, eliza zaharra hainbat aldiz eraberritu behar izan den arren, jatorrizko diseinu eta egitura mantentzen ditu; azken berritzea, hain zuzen, 90eko hamarkadan egin zen. Gaur egun, ondasuna zaintzeko asmoz, udan eta ospakizun berezietan baino ez da erabiltzen eliza. Guztira, 220 eserleku inguru dauzka [44][45].
- Sami museoa: Samitarren museoa da; 1965ean ireki zen eta sami kulturari buruz izateko leku aproposa da. Herri honen arte eta bizimoduaren berri ematen duten tresnak, margolanak, etxebizitzak, etab. Rovaniemiko Arktikumaren eta museo honen artean banatzen dira [46]. Inarin.
- Sami Parlamentua: Samitarren kultura babestu eta sustatzeko arauak ezartzen dituen Finlandiako Sami Parlamentua Inarin dago 1996. urtean eraiki zenetik.
Kirola
Hauek dira talde ezagunenak:
| Taldea | Laburdura | Kirola | Liga | Zelaia | Udalerria |
| Haparanda-Tornio PV | - | Bandya | Elitserien | Gränsvallen (Haparanda) | Haparanda-Tornio |
| Tornion Palloveikot | ToPV | Bandya | Bandyliiga | Gränsvallen (Haparanda) | Haparanda-Tornio |
| Perungan Pojat | PerPo | Boleibola | SM-liiga | Lappi | Rovaniemi |
| Rovaniemen Palloseura | RoPS | Futbola | Veikkausliiga | Rovaniemen keskuskenttä | Rovaniemi |
| Palloseura Kemi Kings | PS Kemi Kings | Futbola | Veikkausliiga | Sauvosaari, Sauki | Kemi |
| Tornion Pallo –47 | TP -47 | Futbola | Kakkonen | Pohjan stadion | Tornio |
| FC Santa Claus | - | Futbola | Kakkonen | Saarenkylän tekonurmi | Rovaniemi |
| Rovaniemen Kiekko | RoKi | Izotz-hockeya | Mestis | Lappi-areena | Rovaniemi |
| Tornion IHC | TIHC | Izotz-hockeya | Suomi-sarja | Hannulanmäen jäähalli | Tornio |
| Etelä-Portimo -72 | Et-Po -72 | Izotz-hockeya | Suomi-sarja | Plussa-areena | Ylitornio |
Eski-estazioak
Ospakizun bereziak
Bizar Zuriren herria.
Inari herriko ikuspegia.
Kemi herriko eliza.
Kemiko elur-jatetxea.
Keminmaako eliza.
Ranuako Somijärvi aintzira.
Rovaniemi hiriko arratsaldea.
Tenojoki ibaia.
Yllästunturi mendia Kolaritik.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
