Kanpai-formako ontzien kultura

Kanpai-formako ontzien kultura^[1] Europako Kalkolitoaren amaieran eta Brontze Aroaren hasieran, orain dela 4.800 urte inguru, garatu zen kultura arkeologiko baten izena da, likidoak jartzeko alderantzizko kanpai baten forma zuten ontziak egiteagatik ezaguna.

Datu azkarrak Mota, Honen parte ...

Kanpai-formako ontzien kultura
Geografia

Mota	kultura arkeologiko
Honen parte	Neolito, Brontze Aroa, Final Neolithic in Central Europe ^(en) eta Kalkolito
Jatorria	Erdialdeko Europa, Mendebaldeko Europa eta Hegoaldeko Europa
Hasiera	K.a. 2600(e)ko hamarkada
Amaiera	K.a. 2200(e)ko hamarkada eta K.a. 1800(e)ko hamarkada
Hedapen mapa

Aurrekoa(k)	Kordoi-zeramika kultura
Ondorengoa(k)	Iparraldeko Brontze Aroa, Unetice kultura, Atlantikoko Brontze Aroa, Elp culture ^(en) , Hilversum culture ^(en) eta Pyrenean Bronze ^(en)

Itxi

Kultura nabarmen sakabanatu zen, Mendebaldeko Europan eta Iberiako eskualde askotan, eta ekialderantz, Danubioko lautadetaraino hedatzen zen, eta iparralderantz Britainia Handiko eta Irlandako uharteetaraino. Sardinia eta Sizilia uharteetan eta Afrikako ipar-mendebaldeko kostaldeko eremu batzuetan ere garatu zen. Euskal Herrian kultura horri lotutako hainbat ontzi ere aurkitu dira. Kanpai-formako ontzien fenomenoak aldaketa handiak ditu eskualdeka, eta 2018ko ikerketa batek erakutsi zuen genetikoki askotarikoak diren populazioekin lotzen zela^[2].

Kanpai formako ontziaren jatorria gehien eztabaidatu den alderdietako bat izan da, jatorriari buruzko planteamendu oso desberdinekin: ekialdekoa, egiptoarra, penintsularra, Europa erdialdekoa edo jatorri anizkoitza. Bere elementuak eskuz egindako zeramikazko ontzi batzuk dira, ia beti gorri kolorekoak, kanpai, katilu eta kazola formakoak, motibo geometrikoz, bandaz eta lerro horizontalez apainduak, normalean maskorrez, hortz anitzeko orraziz edo sokaz inprimatuak, edo azken biak biak konbinatuz. Ezaugarri horiek Kalkolitoko Europa osoan agertzen dira, habitaten eta lurperatzeen oso testuinguru desberdinetan, baita Afrikako iparraldean ere.^[3]

Hasierako fasean, kanpai-formako ontzien kultura Erdialdeko Europako kordoi-zeramika kulturaren mendebaldeko kultura garaikidea dela esan daiteke. K.a. 2400. urtetik aurrera, gutxi gorabehera, kanpai-formako ontzien kultura ekialderantz hedatu zen, kordoi-zeramikaren esparruan sartuz^[4]. Erdialdeko eta ekialdeko Europako zenbait lekutan, Poloniaraino, kordoi-zeramikatik kanpai-formako kulturara doan sekuentzia gertatzen da. Aldi hori kultura-harremaneko garaia izan zen Europa atlantikoan eta mendebaldean, Neolitoan isolatze erlatiboko aldi luze baten ondoren.

Heldutasun-fasean, kanpai-formako ontzien kultura ohiko artefaktu-moten multzo gisa ez ezik, fenomeno kultural konplexu gisa ere ulertzen da: kobre, brontze artsenikodun eta urrezko metalurgia^[5], distantzia luzeko truke-sareak, arku-tiroa, dekorazio-mota espezifikoak eta partekatutako ideia ideologiko, kultural eta erlijiosoak (ustez) barne hartzen zituena, baita eskualdeko elite soziala eta eskualde-eliteen agerpena ere^[6]^[7]. Hizkuntzaren aldetik, aitzinindoeuroperaren hedapenarekin^[8] zein substratu baskonikoaren proposamenarekin lotu da^[9].

Jatorria eta hedapena

Jatorria

Kanpai-formako objektuak (hasierako fasean behintzat) ez dira eremu jarrai batean banatzen, kultura arkeologikoetan ohikoa den bezala, baizik eta Europa osoan sakabanatuta dauden uharte-kontzentrazioetan. Bere presentzia ez dago arkitektura edo hileta-ohituren mota berezi batekin lotuta. Hala ere, kanpai-formen kultura, bere fase berantiarrean, kultura arkeologiko koherente batean bateratzen dela dirudi^[10].

3k. milurtekoaren hasieran sortu ziren «kanpai-ontziak», eta Tajoko estuarioan (Portugal) aurkitu ziren kanpai-ontzien «itsas» diseinuaren lehen adibideak, K.a. XXVIII. mendean erradiokarbonoz datatuak^[11]^[12]^[13]. Itsasaldeko ontzietan, dekorazioa banda horizontalen barruan kokatzen da eta Kontinentala deritzan estiloa baina apalagoa da.^[14] Tureken arabera, itsas kanpai-formako ontzia Copoz edalontzietan inspiratu zen. Ontzi horiek txikiagoak eta zaharragoak dira, eta inprimatutako apaingarriak dituzte^[15]. Turekek Neolito berantiarraren aitzindariak ikusten ditu Afrikako iparraldean, eta itsas estiloa Iberia eta Marokoren arteko itsas harremanen ondorioz sortu zela dio, Kristo aurreko hirugarren milurtekoaren lehen erdian^[7].

2000ko hamarkadatik aurrera argitaratutako «Kanpai-formako fenomenoaren» analisi berriagoek jatorria elementuen sintesi batetik sortua bezala deskribatzen jarraitu dute; elementu horiek «tradizio eta kultura-aurrekari desberdinak dituzten eskualdeak lotzen dituen ideia eta estiloa» adierazten dute^[7]^[16]

Hedapena eta kordoi-zeramikarekin kontaktua

Hasieran, Tajoko estuariotik itsasorako joan-etorriak egin ziren. Hegoaldeko mugimendu batek Mediterraneora eraman zuen, eta han «enklabeak» ezarri ziren Espainiako hego-mendebaldean eta Frantziako hegoaldean, Liongo golkoaren inguruan, eta Po ibarrean, Italian, ziurrenik jadeitazko aizkorak banatzeko erabilitako mendebaldeko antzinako merkataritza-bide alpetarretan zehar. Iparralderanzko mugimendu batek Armorikako hegoaldeko kostaldea hartu zuen. Bretainiako hegoaldean ezarritako enklabea estu lotuta zegoen ibai eta lehorreko ibilbidearekin, Loiran zehar, eta Gâtinais bailaratik Sena bailararaino, eta hortik Rhin behereraino. Aspalditik ezarritako ibilbidea zen, harrizko aizkoren lehen banaketetan islatzen dena, eta sare horren bidez, itsasoko kanpai-formako ontziak Behe Rinera iritsi ziren lehen aldiz K.a. 2600 inguruan^[8]^[17].

Beste hedapen batek, kanpai-formako ontziak Csepel uhartera eraman zituen, Hungarian, K.a. 2500 inguruan. Karpatoen arroan, kanpai-formako ontzien kultura, Vučedol kulturako (-2200 K.a.) komunitateekin harremanetan jarri zen, Yamnaya kulturatik aurrera neurri batean eboluzionatu zuena (K.a. 3300–2600 BC)^[8]. Lehen kanpai-formako ontzien kulturak daga eta arkua nahiago bazituen ere, Karpatoen arroan, hirugarren milurtekoaren lehen erdian, arma gogokoena heldulekuarentzako zulodun aizkora zen^[18]. Hemen, kanpai-formako ontzien kulturak bertako zeramikazko formak bereganatu zituzten. Hortik aurrera Karpatoetako zeramika mota eta kanpai-formakoa lotuta hedatu ziren^[19].

Rhin ibaia kordoi-zeramika kulturaren eremu zabalaren mendebaldeko muturrean zegoen, eta eskualde horretan bi kulturen arteko kontaktua ezarri zen. Hortik aurrera, kanpai-ontzien kultura Ekialdeko Europan zehar zabaldu zen, kordoi-zeramika kultura Vistularaino (Polonia) ordezkatuz^[20]^[21].

2014an egindako berrikuspen batek erakutsi zuen kanpai-formakoen inguru osoan banakako ehorzketak, ehorzketa komunalak eta Neolitoko ehorzketen berrerabilpena daudela^[22]. Honek aurreko iritzia baliogabetzen du, zeinetan uste zen kulturaren hegoaldeko eremu goiztiarretan banakako ehorzketa ezezaguna zela. Berrikuzpenaren aurretik uste zen kultura horrekin elkarketa Rhin ibaiaren beheko lurretan lortu zela, eta mendebalderantz hedatu zela ondoren Rhinetik Loirara^[23]^[24], eta hortik Britainiara^[8]^[25].

Irlandako lehen kobre-ekoizpena, K.a. 2400-2200 artean Ross uhartean identifikatua, kanpai-formako zeramika primitiboarekin lotu zen. Han urtu ziren tokiko sulfarseniuro-mineralak, Britainia Handian eta Irlandan erabilitako lehen kobre-aizkorak ekoizteko. Teknologia berberak erabili ziren Tajo eskualdean eta Frantziako mendebaldean eta hegoaldean^[26]. Frogak nahikoak dira itsas kanpai-ontzien hasierako hedapena Atlantikoan zehar eta Mediterraneora, aspalditik funtzionatzen zuten itsas ibilbideak erabiliz, kobrearen eta beste lehengai arraro batzuen bilaketarekin zuzenean lotuta egon zela iradokitzen laguntzeko^[8].

Migrazioa edo difusioa?

XX. mendean zehar kanpai-formako ontziak kontzeptua (Glockenbecher) sortu zen artefaktu mota bati buruz hitz egiteko, baina arkeologiaren aldetik kultura bakar baten gisa identifikatzea beti izan da eztabaidagarria. Bere hedapenaren inguruan galdera garrantzitsua egon zen, migrazioa vs. difusioa, XX. mendeko arkeologia markatu zuena. Joera horren alde batean zeudenek proposatzen zuten kulturaren hedapena migrazioen ondorioz izan zela, agian gerlari, artisau eta merkatari talde txikiena; beste aldekoek argudiatzen zuten mugitu zirena ideiak zirela, eta objektuen merkataritza zela leku desberdinetara heltzeko bidea^[7].

Migrazioa

Kanpai-formako zeramikaren ezohiko forma eta ehuna ikusirik, eta erregistro arkeologikoan bat-batean agertu zenez, beste tramankulu batzuen talde bereizgarri batekin batera, kanpai-formako ontzien paketea gisa ezagutzen dena, XX. mendearen azken hamarkadetarainoko kulturaren zabalpenaren azalpena pertsona talde batek Europan zehar egindako migrazio gisa interpretatzea izan zen.

Gordon Childek bere tramankulu bereizgarriaren presentzia, Iberiatik Atlantikoko kostan zehar hedatzen ziren «misiolarien» intrusioa bezala interpretatu zuen, kobrearen metalurgiaren ezagutza hedatuz. Stephen Shennanek tramankulu horiek elite kultural mugikor batenak balira bezala interpretatu zituen, eta elite hori substratuko populazio indigenen gainean ezarri zen. Era berean, Sangmeisterrek (1972) «kanpai-formako ontzien herria» (Glockenbecherleute) merkatari eta artisau talde oso mugikor gisa interpretatu zuen. Christian Strahmek (1995) «kanpai-formaren fenomenoa» (Glockenbecher-Phänomen) terminoa erabili zuen «kultura» terminoa saihesteko konpromiso-soluzio gisa^[27].

Heydek (1998) ondorioztatu zuen kultura Alemaniako hegoaldean kanpotik sartu zela, eta aldi berean mantendu zela bertan garatutako korden kulturarekin batera^[28]. Era berean, kulturari lotutako ehorzketa erritualak Mendebaldeko Europan arrotzak ziren, Erdialdeko Europatik sartuak. Kultura horrekin lotutako ehorzketak banakakoak izaten ziren, maiz tumuluetan eta euren armekin, baina Neolitoan Atlantikoan eta Mendebaldeko Europan ohikoagoa zen armarik gabe eta taldeka egitea ehorzketa horiek. Aldaketa hori kordoi-zeramika kulturari egozten zaio^[7].

Difusioa

1960ko hamarkadatik aurrera, arkeologia britainiarra eta estatubatuarra eszeptiko agertu da historiaurreko migrazio orokorrekiko, eta, beraz, «Kanpai-formako ontzien Herria» delakoaren ideiak lekua galdu zuen. 1970eko hamarkadaren erdialdean, Colin Burgessek eta Stephen Shennanek kontaktu kulturalaren teoria bat aurkeztu zuten, biztanleriaren mugimenduei garrantzia kentzen ziena^[29].

«Ontziak, ez pertsonak» teoriaren arabera, ontzien kultura Europako herri indigenek hainbat gradutan hartutako eta egokitutako ezagutza-multzo (sinesmen erlijiosoak barne, baita kobrea, brontzea eta urrea lantzeko metodoak ere) eta artefaktuen (kobrezko dagak, V-formarkin zulatutako botoiak eta harrizko eskumuturrekoak barne) «paketetzat» hartzen zen. Ezagutza berri horiek, agian, populazio-mugimenduen eta kontaktu kulturalen konbinazioaren ondorio izan daitezke. Adibidez, garagardoaren ekoizpenarekin eta kontsumoarekin lotutako gurtza prestigiotsu baten parte gisa, edo Europa Atlantikoko itsas bideetan egindako aurkikuntzek erakusten dituzten bezalako lotura komertzialen parte gisa. Ontzien hedapenarekin lotutako azterketa palinologikoek, polenaren analisia barne, zalantzarik gabe, garagarraren laborantza handitzea iradokitzen dute, garagardoaren elaborazioarekin lotuta egon daitekeena. Ontzien banaketa garraio-ibilbideen eremuetan handiagoa zela ikusita –ibiak, ibai-haranak eta mendateak barne–, iradoki zen edalontzietako «jendea» jatorriz brontzezko merkatariak zirela; gerora, Neolitoko edo Kalkolitiko goiztiarreko tokiko kulturetan finkatu ziren, tokiko estiloak sortuz. Ontzien erabilerari lotutako brontzezko erreminten azterketa xeheak iradokitzen du kobrea Iberiar Penintsulatik zetorrela, eta, ondoren, Erdialdeko Europako eta Bohemiako mineraletatik. Europa Erdialde eta Iparraldean kanpai-formako ontziak iritsi aurretik eta ondoren egindako ontziek eboluzio jarraia dutela ikusten da, eta ez bat-batekoa^[30].

Interes berritua migrazioan

Mediterraneoan eta Frantzian berriki egindako ikerketek migrazioaren garrantzia nabarmendu dute berriz ere kanpai-formako ontzien historian. Moda edo objektuen eta haien erabileraren hedapen soil gisa ulertu beharrean, 300 aztarnategi baino gehiagoren ikerketak erakutsi zuen giza taldeak benetan desplazatzen zirela esplorazioak, kontaktuak, asentamenduak, hedapena eta akulturazioa/asimilazioa zekartzan prozesu batean.

Elementu batzuek iparraren eta ekialdearen eragina erakusten dute, eta beste batzuek Frantziako hego-ekialdea iparralderantz hedatzen zen komunikazio eta elkartrukerako bide garrantzitsu batean bidegurutze garrantzitsua zela adierazten dute. Uste denez, “arantzazko alanbrez” egindako zeramikazko dekorazio bereizgarri batek lehenengo Italia erdialdetik migratu zuen. Mugimendu-eredua askotarikoa eta konplexua izan zen, Atlantikoko kostan eta Mediterraneoko iparraldeko kostan zehar, eta, batzuetan, baita barnealderantz ere. Portugalek eskualdean duen eginkizun nagusia eta zeramikak Europa osoan duen kalitatea, dimentsio ideologiko bat ukatzen duen interpretazio berri baten aldeko argudio gisa erabiltzen dira^[31].

Aurkikuntza genetikoek ere migrazio hipotesia babesten dute. Bavariako kanpai-formakoen hilobietako 86 pertsonaren estrontzio-isotopoen analisi batek iradokitzen du hilobi guztien %18 eta %25 artean eremutik kanpo distantzia nabarmen batetik zetozen pertsonek okupatuta zeudela. Hori haurrei zein helduei aplikatzen zitzaien, eta horrek migrazio-olde handia zegoela adierazten du. Loess-zoruetan bizi ziren pertsonen kopuruzko balioekin antzekotasunak ikusita, bertako mugimenduaren norabide orokorra ipar-ekialdetik hego-mendebaldera da^[32].

2010eko hamarkadako azterketa arkeogenetikoek neurri bateraino konpondu ahal izan dute «migrazio/difusio» auzia. Olalde eta bere taldearen azterketak (2018) «kidetasun genetiko mugatua» baino ez zuen aurkitu Iberiako eta Erdialdeko Europako kanpai-formako konplexuarekin elkartutako banakoen artean, eta horrek iradokitzen du migrazioak zeregin mugatua izan zuela hedapen goiztiarrean. Hala ere, ikerketa berak aurkitu zuen ontzien konplexu helduaren ondorengo hedapena migrazioarekin oso lotuta zegoela. Hori bereziki egia da Britainia Handiaren kasuan, non ontzien kulturaren hedapenak esteparekin lotutako jatorri maila altuak ekarri zituen, eta horrek tokiko ondare genetikoa ia erabat eraldatzea ekarri zuen mende gutxi batzuetan, Neolitikotik eratorritako tokiko leinuen %90 gutxi gorabehera ordezkatzeraino^[33].

Ikerketa eremuak

Hizkuntzalaritza

Ontzien kulturak erregistro idatzirik utzi ez zuenez, hitz egiten zuten hizkuntzari edo hizkuntzei buruzko teoria guztiek aieru izaten jarraitzen dute. Indoeuropar kultura goiztiar baterako hautagai gisa iradoki izan da, edota substratu baskonikoaren jatorri gisa.

James Malloryk (2013) dio kanpai-formako ontzien kultura balizko indoeuropar dialekto multzo bati lotuta zegoela, «ipar-mendebaldeko indoeuropar» deiturikoari, hots, adar zelta, italikoa, germaniarra eta balto-eslaviarra biltzen dituen talde bati^[8]. Aurreko teoriek italo-zeltera edo protozelta hizkuntzekin lotura iradokitzen zuten^[34].

Csaba Barnabasek (2019) dio ikerketa genetikoek eta hizkuntzalaritzak ez dutela babesten hizkuntza zelten hipotesia, garai hartan hedatu balira euren arteko aldea sanskritoaren eta latinaren arteko berbera izango luketelako. Hizkuntza zeltak La Tène kulturarekin lotzen ditu, eta proposatzen du kanpai-formako ontzien kulturaren hedapenaren ondorengo bizi bakarra euskara dela^[35]. 2025ean beste ikerketa batek, datu genetikoak eta arkeologikoak batuz, zelten hipotesia urrundu du halaber, hauen jatorria lotuago legokeelarik Kutxatila-zelaien kulturarekin, mende batzuk geroagokoa, Kanpai-formaren kulturarenkin alderatuz.^[36]

Antropologia fisikoa

Azterketa kraneometriko historikoek erakutsi zuten bazirudiela ontzien kulturakoek eremu geografiko beretako aurreko populazioek ez bezalako tipo fisikoa zutela. Hezur astun eta garaiak zirela esaten zen, brakizefaloak. Ontzien kulturari buruzko lehen ikerketak, haien hezur hondarren analisian oinarrituak, kraniometrikoak ziren. Migrazioaren itxurazko ebidentzia hori bat zetorren kulturaren nekazaritza-teknika berriekin, hileta-praktikekin, kobrea lantzeko trebetasunekin eta beste berrikuntza kultural batzuekin lotzen zuten aurkikuntza arkeologikoekin. Hala ere, hezur-hondarretatik zetozen froga horiek alde batera utzi zituzten 1960ko hamarkadatik aurrera arkeologian mugimendu berri bat garatzen zen heinean, kulturaren jarraitutasuna azpimarratzen zuena. Egile antimigrazionistek ia ez zieten jaramonik egin eskeleto-probei, edo argudiatu zuten desberdintasunak ingurumen- eta kultura-eraginengatik azal zitezkeela. Margaret Cox eta Simon Maysek laburbildu dute jarrera hori: «Datu kraneometrikoek ontzien herriaren arazoari zalantzarik gabeko erantzuna ematen diotenik nekez esan daitekeen arren, badirudi frogen balantzeak migrazioaren hipotesia bultzatzen duela gaur egun»^[37].

Britainia Handiko ontzien kulturaren herriari buruzko ikerketa ez-metrikoek ere tentuz apuntatu zuten migrazioaren norabidean. Geroagoko ikerketek, hala nola Karpatoetako arroari buruzkoak, eta Alemaniako erdi-hegoaldeko eskeletoen analisi ez-metriko batek^[38], desberdintasun tipologiko nabarmenak identifikatu dituzte ontzien kulturaren eta aurreko biztanleen artean.

Jocelyne Desiderik Espainia iparraldeko, Frantzia hegoaldeko, Suitzako, Txekiar Errepublikako eta Hungariako aztarnategietatik zetozen eskeletoen hortzak aztertu zituen. Modu independentean frogatu den bezala ahaidetasun genetikoarekin korrelazioan dauden hortz-ezaugarriak aztertuz, aurkitu zuen Espainiako iparraldean eta Txekiar Errepublikan bakarrik zeudela lotura frogagarriak aurreko populazioen eta ontzien kulturako populazioen artean. Beste lekuetan etena zegoen^[39].

Genetika

Kanpai-formako ontzien kulturari lotutako gizakien ikerketa genetikoak emaitza ugari eman baditu ere, guztiak ez datoz euren artean bat, eta ziurrenik panorama konplexua adierazten dute.

Iberiar penintsula

Iberiako kanpai-formako ontzien lehen laginek ez zuten Mendebaldeko Estepako Abeltzainen jatorririk, baina K.a. ~2500 eta 2000 artean Iberiaren jatorriaren % 40 eta haren kromosomen ia % 100 ordeztu ziren, eta estepako jatorria zuten pertsonek ordezkatu zituzten^[40]. Kobre Aroko Iberian arruntak ziren Y kromosomako haplotaldeak (I2, G2, H) ia erabat ordezkatu zituen leinu berri batek, R1b-M269ak. Eragin genetiko horretarako jatorriko populaziorik onargarriena Alemania kanpai-ontzikoen artean legoke. Estepa-jatorriko lehen laginak Espainiako iparraldean zeuden, eta haien jatorriaren % 60,2 Alemaniako kanpai-formako ontzietatik eta % 39,8 Kobre Aro Iberikotik zetozela uste da; Brontze Aro Iberikoko laginak, berriz, K.a. 2000. urtekoak, % 39,6 Alemaniako kanpai-formatik zetozen, eta % 60,4 Iberiako Kobre Arotik. Iberiar lagin batzuek Erdialdeko Europako kanpai-formakoen % 100eko jatorria zuten^[41]. Etorkin genetikoen ehuneko handiagoa gizonei zor zaie emakumeei baino. Emaitza hauek Patterson et al.-en aurreko aurkikuntzak berresten dituzte. (2012), zeinek «K.a. 2000. urte inguruan iparraldeko egungo europarrekin lotutako populazioetatik Espainiaranzko fluxu genetikoaren seinale bat» detektatu baitzuten, «kanpai-formako ontzien kulturaren seinale genetiko» gisa planteatu zena^[42].

Villalba Moucoren taldeak (2021) Iberiar Penintsulako hegoaldeko 136 banakoren datu genomikoak aztertu zituzten, Neolito berantiarraren (3300 BP) eta Brontze Aro berantiarraren (1.200/1.000 BP) artekoak. Aurkitu zuten Brontze Aroko populazioak, El Argarreko kulturakoak barne, «Europa erdialdeko estepa-jatorriko populazioek ordezkatu» zituztela, Kobre Aroko aurreko taldeekin alderatuta. 2100 BP ondoren, aztarnategi guztietako indibiduo guztiek esteparekin lotutako arbasoak zituzten, R1b-P312 [R1b-M269]-ren ildotik, Y kromosomako haplotalde nagusia bihurtu zena. Jatorriaren iturri gehigarri nagusia Erdialdeko Europako kanpai-formako ontzien taldeen antzekoa zen. Hasieran, Iberiaren iparraldera ekarri zuten, eta, ondoren, hegoalderantz hedatu ziren. Egileen arabera, «R1b-Z195, Brontzeko Aroko Iberian ohikoena den Y haplotaldea, Europa Erdialdeko R1b-P312[R1b-M269] arbaso komun batetik eratorria da». Autoreek proposatzen dutenez, El Argarreko kultura «ziurrenik Iberiaren ipar-erdialdetik iritsitako talde berrien nahasketa batetik sortu zen, Europa erdialdeko estepako jatorria zutenak (eta Y leinu nagusia), eta Iberiar Penintsularen hego-ekialdeko tokiko taldeak, Iberiako beste eskualde batzuetatik bereizten zirenak, zeinetan Iraneko edo Erdialdeko Mediterraneoko taldeen antzeko jatorri baitzuten»^[43].

Erdialdeko eta Iparraldeko Europa

Lee et al. (2012) Krossdorfeko aztarnategi aleman bateko gizonezkoen bi hezurduratan R1b haplotaldea detektatu zuten, orain dela 2600 eta 2500 urteen artekoa. Hezurdura horietako batek positibo eman zuen M269 taldearentzat, baina negatibo U106 azpikladoarentzat (kontuan izan ez zela P312 azpikladoa aztertu). Beste hezurdurarentzat, berriz, frogak ez zuen emaitza argirik eskaini^[44].

2015ean argitaratutako bi ikerketa (Haak et al. 2015, Mathieson et al. 2015) aurkitu zuten Alemaniako eta Txekiar Errepublikako ontzien-kulturako banakoek Mendebaldeko Estepako Abeltzainekin zerikusia zuten proportzio handiak zituztela, eta horrek erakusten du Estepako populazioen (Corded Ware eta Yamnaya, kasu) eta Europako lehen nekazari neolitikoen nahasketatik zetozela^[45]^[46]^[47]. Kanpai-formakoen familiari lotutako gizonezkoen Y kromosomaren konposizioa R1b-M269k menderatzen zuen, K.a. 3000. urtearen ondoren Estepako emigranteak Erdialdeko Europara iristearekin lotutako leinua.Haakek eta bere taldeak aztertutako kanpai-formako kulturako banakoen analisiak aurkitu zuen Estepako arbaso gutxiago zituztela aurreko kordoi-zeramikako kulturak baino. 2024an egindako ikerketa batek erakutsi zuen kanpai-formako ontzien kulturakoen Estepako arbasoak ez zirela Yamnaya kulturatik etorri, baizik eta eurengandik eratorri ziren kordoi-zeramikako kulturako kideetatik^[48]. 2015ean Allentoftek eta bere taldeak aurkitu zuten kanpai-formako ontzien kulturakoak genetikoki estuki lotuak zeudela kordoi-zeramikako kulturakoekin, Únětice kulturarekin eta Brontze Aro Nordikoarekin^[49]. Populazio modernoen artean, garai horretako Alemania, Frantzia eta Britainiako hezurrek harreman genetiko handiagoa dute gaur egungo britainiar, herbeheretar, alemaniar, daniar eta suediarrekin^[50].

Furtwängler et al. (2020) Suitzako, Alemaniako hegoaldeko eta Frantziako Alsazia eskualdeko 96 genoma zahar aztertu zituzten, Neolito Ertain/Berantiarreko eta Brontze Goiztiarraren Arora bitartekoak. Kanpai-formako kultura ezarri zeneko garaian (K.a. 2800-1800) R1b eskualdera iritsi zela baieztatu zuten, Esteparekin zerikusia zuten arbasoekin batera. R1b lagin gehienak U152 > L2 kladokoak ziren (14tik 11; bestea P312 edo L51 zen)^[51].

Allentoftek eta bere taldeak (2024) aurkitu zuten Danimarkako Dagger Periodoko (c. 2300–1700 BCE) banakoak Europak Mendebaldeko Neolito Berantiar eta Brontze Aroko banakoekin batzen zirela, batez ere R1b-M269/L51 leinuko arrak zeudelako, garai horretan Danimarkan kanpai-formako ontzien kulturaren agerpenarekin bat^[52].

Ekialdeko Europa

Papacen taldeak (2021) aurkitu zuen kanpai-formako banakoak Bohemian (Txekiar Errepublika) korden kulturaren antzekoak zirela genetikoki. Korden kulturako lehen kideen Y kromosomako leinuan eta kanpai-formakoena gertuago zeuden beranduagoko korden kulturako eta Yamnaya eta kanpai-formakoen artean baino. R1b-L151 zen Bohemiako korden kulturako Y-lerrorik ohikoena, R1b-P312en aurrekaria dena, kanpai-formakoen artean ohikoena^[53].

Engovatovak eta bere taldeak (2024) Abaxebo kulturako ar baten (Volgako eskualdea, Errusia) eta Alemania eta Txekiar Errepublikako kanpai-formako kulturako gizakien artean. Engovatovaren ondorioa da kanpai-formako ontzien kulturako elementuak mugitu zirela Abaxebo kulturara, Únětice kulturara egin zuten bezala. Erdialdeko Europako migrazio luze baten ondorio izango litzateke, Volgako eskualderaino^[54].

Italia

Olalde et al. (2018) Italia iparraldeko ar bat eta bi emeren hezurrak aztertu zituzten, 2200 eta 1930 BPkoak. Eskeletoetako bik Brontze Aro Goiztiarreko Estepako arbasoak zituzten %25ean, eta besteak ez zuen batere ez. Arra R1b-M269 haplotaldekoa zen^[55]. Saupek eta bere taldeak 2021ean beste ikerketa bat argitaratu zuen eta Italia iparralde eta erdialdeko populazioetan Brontze Aroko hezurretan aurkitu zuten kalkolitoko arbasoak eta estepakoak nahastuta zeudela. Ikerketak ere aurkitu zuen autosomak aztertuta, Alemaniako kanpai-formako ontzien kulturako arbasoak zituztela, agian handik etorritakoak. Aztertu ziren lau arretatik hiru R1 haplotaldekoak ziren, eta bi R1b-L11koak, kalkolitoan Italian agertzen ez zena, baina kanpai-formako ontzien kulturarekin oso hedatua Mendebaldeko Europan^[56].

Posthek eta bere taldeak 2021ean Burdin Aroko etruriarren arbasoak bilatu zituzten, eta aurkitu zuten arbasoen %50 Erdialdeko Europako kanpai-formako kulturakoak zirela, eta %25-30 inguru estepakoak. Biak gehituta, etruriar arbasoen %80 inguru Alemaniako kanpai-formako ontzien kulturakoak ziren, gehienak R1b haplotaldekoak^[57]. Antoniok eta bere taldeak antzeko emaitza lortu zuten, eta ez zuten aurkitu etriruarren eta latinoen arteko diferentzia genetikorik, nahiz eta hizkuntzak desberdinak izan. Burdin Aroko latinoen artean estepako arbasoak zeuden %30-40 artean, Burdin Aroaren aurreko migrazioaren ondorio zena^[58]. Emaitza horiekin Yediayek aurkitu zuen Italian estepako arbaso horiek Mendebaldeko Europako kanpai-formako ontzien kulturarekin lotuta zeudela, eta horiek ekarri zituztela hizkuntza italiko eta zeltak, italo-zelter hizkuntzen hipotesiarekin bat datorrena. Arbaso horiek ez zetozen, hala ere, Yamnaya kulturatik, baizik eta korden kulturatik^[59].

Periferia

Eremu horietatik kanpo ere aurkitu dira kanpai-formako ontzien kulturari lotutako geneak. Yediayren lanak Brontze Aroko Grezian aurkitu ditu banako batzuk, Europako erdialde-ekialdeko lotura iradokiz, Balkanak eta bere Brontze Aroa tarteko. Zipren egindako ikerketa batean bi kide aurkitu ditu Eskandinaviako Brontze Aroarekin lotuta daudenak, horietako bat I1 haplotaldekoa da, eta estrontzio isotopoak Suediarekin bateragarriak ziren. Horrek Eskandinaviatik Ziprerako bidaia bat iradoki zuen, agian bidean Erdialdeko Europako Únětice kulturako gauzak garraiatuta^[59].

2020an Fregelek eta bere taldeak guantxeak ikertu zituzten, eta aurkitu zuten estepetako arbasoak zituztela. Ipar Afrikan aurkitutako kanpai-formako ontzien kulturako gailuak aurkitu dira^[60]. Serranok 2023an 49 guantxeren genomak ikertu zituen, eta %73,3 Marokoko Neolito berantiar, %6,9 Neolito Ertain, %13,4 Alemaniako kanpai-formako ontziak eta %6,4 Mota aurkitu zuen. Alemaniako arbasoak %16,2 eta %17,9 ziren Kanaria Handian eta Lanzaroten hurrenez hurren^[61]. Guantxeen artean aurkitutako haplotaldeak R1b-M269, U5 eta H4a1 ziren^[62]^[63]^[64]. Haplotalde hauek Antzinako Egiptoko momia batzuetan ere aurkitu dira^[65]^[66]^[67].

Hedapena eta eragina

Kanpai-formako ontzien kulturak itsasoko eta ibaietako garraioa baliatu zuen, Irlandatik Karpatoen arroraino eta hegoalderantz Atlantikoko kostan eta Rodano haranean zehar Portugaleraino, Afrikako iparralderaino eta Siziliaraino hedatzen zen kultura-hedapena sortuz, Italiako iparraldean eta erdialdean ere sartuz. Gaur egun Portugal, Espainia, Frantzia (Erdialdeko Mendigunea izan ezik), Irlanda eta Britainia Handia, Herbehereak eta Alemania diren Elba eta Rin artean, Danubion zehar Vienako arroraino (Austria), Hungaria eta Txekiar Errepublikaraino hedatuta dauden aztarnak aurkitu dira, Herbehereetan eta Alemanian Elba eta Rhin artean, Mediterraneoan Sizilian eta Sardinian, eta agian ekialderago ere sargune batzuekin.

Kanpai-motako ontziak izan ziren Britainia Handian eta Irlandan denbora gehien erabili zirenak; beste eremu batzuetako ontzi berantiarrak Brontze Aro goiztiarreko ontzi gisa sailkatzen dira (Herbehereetako alanbre-hortz ontziak, edo ontzi erraldoiak, Riesenbecher). Kanpai-formakoek irekitako nazioarteko merkataritza-ibilbide berriak sendotu egin ziren eta kultura horren atzetik etorri ziren Brontze Aroko hainbat kultura, besteak beste Erdialdeko Europan Únětice kultura, Herbehereetan Elp kultura eta Hilversum kultura, Brontze Aro Atlantikoa Britainia Handian, Irlanda eta Brontze Aro Nordikoa, Eskandinavia hegoaldean eta Alemania eta Polonia iparraldean hedatzen zen kultura.

Euskal Herria

Eneolitoan, aurreko aroko horma leuneko ontzi zeramikoak egiten jariatuko dute, tarteko tamainak zituztenak, eta aldi berean, kanpai formako zeramika agertu eta garatuko da, bere aldaerekin: itsas aldekoa eta kontinentala. Zeramika mota hori K.a. II. milurtekora arte iraungo du. Aztarna nabarmenenak Arabako Errioxako trikuharrietan daude eta aire zabaleko beste gune batzuetan, hala nola La Renken, Berantivillan.^[68] Ur mugaren iparraldean aurkikuntzak apurragoak dira: Amalda II, Santimamiñe, Trikuazti I eta Pagobakoitza.^[14]