IUCN erakundearen Zerrenda Gorriko kategoria bat (galtzeko arrisku handia duen espeziea) From Wikipedia, the free encyclopedia
Galzoriko espeziea etorkizun hurbilean, mundu osoan edo jurisdikzio politiko jakin batean, galtzeko arriskuan dagoen espeziea da, hainbat faktore direla kausa: hala nola habitat-galera, ezkutuko ehiza eta espezie inbaditzaileak[1]. Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundearen (ingelesezko sigletan, IUCN) Zerrenda Gorriak espezie askoren kontserbazio-egoera globala zerrendatzen du, eta beste hainbat agentziak eremu jakin batzuetan duten espezieen egoera ebaluatzen dute. Nazio askok kontserbazioaren mendean dauden espezieak babesten dituzten legeak dituzte, adibidez, ehiza debekatuz, lurren garapena mugatuz, edo eremu babestuak sortuz. Galzoriko espezie batzuk kontserbazio-ahalegin handien xede dira, hala nola gatibu-hazkuntza eta habitataren berreskuratzea.
Giza jarduera arrazoi garrantzitsua da espezie batzuen arriskurako[2][3][4][5].
Espezie baten kontserbazio-egoerak desagertzeko probabilitatea adierazten du. Espezie baten egoera ebaluatzeko, hainbat faktore hartzen dira kontuan: geratzen diren aleak, beren hazkundea edo beherakada orokorra denboran zehar, hazkuntza arrakasta tasak edo mehatxu ezagunak[7]. IUCNren Mehatxatutako Espezieen Zerrenda Gorria mundu osoan kontserbazio-egoeraren zerrenda eta sailkapen sistema ezagunena da[8].
Munduko espezieen % 50 baino gehiago arriskuan daudela kalkulatzen da[9], baina «galzorikoa», «arraroa» edo «lokalki galdua» espezieen kategorien arteko muga, sarritan, zaila da marraztea, oro har, espezie horietako gehienei buruzko datuen urritasuna dela eta. Hori nabarmen gertatzen da munduko Ozeanoan, non hamarkadatan ikusi ez diren espezie mehatxatuak oharkabean pasa daitezke[10].
Nazioartean, 195 herrialdek akordio bat sinatu dute arriskuan dauden eta mehatxatutako beste espezie batzuk babestuko dituzten Biodibertsitaterako Ekintza Planak sortzeko. Estatu Batuetan, halako planei Species Recovery Plans deitu ohi zaie.
.jpg)
Zerrenda etiketatu gisa dagoen arren, IUCNren Zerrenda Gorria espezieen kontserbazio-egoera globala ebaluatzeko sistema da, «datu eskasak» (DD) dituzten espezieak barne, hau da, horien egoera zehaztu aurretik datu eta ebaluazio gehiago behar duten espezieak —baita IUCNren espezieen ebaluazio-prozesuak modu integralean ebaluatutako espezieak ere[12]. Indizean dauden espezieak honako hauek dira: ugaztunak, hegaztiak, anfibioak, Cycadales eta koralak. Ebaluatu dira «Ia Galzoriko espezie» Near Threatened (NT) (Ia mehatxatuta) eta Least Concern (LC) (Kezka Gutxiko) egoerako espezie horiek populazio nahiko sendoak eta osasuntsuak dituztela ikusi da, nahiz eta gainbeheran egon daitezkeen. Beste leku batzuetan erabilera orokorragoa izan, Zerrendak endangered species (desagertzeko arriskuan dauden espezieak) eta threatened species (mehatxatutako espezieak) terminoak esanahi bereziekin erabiltzen ditu: Endangered (EN) (arriskuan) espezieak, Threatened (VU) (mehatxatua) espezieak eta Critically Endangered (CR) (arrisku kritikoan) espezieen artean daude. 2012an, IUCNren Zerrenda Gorriak 3.079 animalia eta 2.655 landare espezie zerrendatu zituen mundu osoan Endangered (EN) (arriskuan) zeudenen artean[12].
Brasil munduko biodibertsitate handiena duen herrialdeetako bat da, gehiena ez bada. Amazoniako basoa ez ezik, Baso Atlantikoa ere hartzen du, Cerrado sabana itxurakoa, beste biomasen artean[13]. Ondo kontserbatutako bere oihan batzuen dentsitate handia dela eta, faunaren trafikoa, baso-soiltzearekin batera, zeina Brasilgo arrisku handieneko eragileetako bat den, erronka bihurtu da haren zaintza. Brasilek ingurumena babesteko sistema juridiko zabala du, bere Konstituzioa barne[14], bai eta fauna eta flora babesteko ardura duten hainbat gobernu federal, estatu eta tokiko agentzia, ingurumen-delituekin lotutako pertsona edo enpresei isunak jartzea eta legez kanpo hartutako fauna konfiskatzea. Agentzia horiek beren datuak bil ditzaketen arren, sistema bakoitzak nahiko bere kabuz funtzionatzen du faunaren trafikoari dagokionez. Hala ere, Brasilen lan egiten duten agentziek eta gobernuz kanpoko erakundeek (GKE) ados daude hegaztiak herrialdean trafikatzen diren espezieen % 80 inguru direla esaterakoan[15].
Brasilgo legean aurreikusitako basa-bizitzaren kontrabandoaren eta beste ingurumen-delituen arteko harremana, hala nola basogabetzea eta arriskuan dauden espezieen arteko harremana, bereziki korapilatsua eta kezkagarria da, animalia edo landarea zenbat eta arraroagoa izan merkatu beltzaren helburu eta baliotsu bihurtzen baita, eta horrek arriskuan jartzen du gero eta espezie gehiago[16].
Gainera, ingurumen-aditu eta zientzialari batzuek aipatzen dute ingurumen-agentziak desegin izana eta Jair Bolsonaroren lehendakaritzapean Brasilen legeak indargabetzea dela arriskuan dauden espezieen kopuruaren gorakadaren arrazoietako bat[17]. Behin, bere presidentetzan, ingurumenaren delitugileei 3.100 milioi dolarreko isun batzuk kendu zitzaizkien, eta Bolsonaro berari ezarritako isun bat, gutxienez (legez kanpoko arrantzarekin lotutakoa) bertan behera utzi zuten, eta isuna jarri zion agentea degradatua izan zen[18].
Iraganean, Brasilek arrakastaz salbatu zuen desagertzetik lehoi-tamarin urrekara endemikoa. GKE-en eta zenbait gobernuen jendea sentsibilizatzeko kanpaina masiboak, Brasilgo 20 errealeko billeteetan lehoi-tamarin urrekararen irudiak inprimatzea barne (zirkulazioan oraindik), espeziea arrisku larrian dauden animalien zerrendatik ateratzea onartzen zaie[19][20].
Badaude Estatu Batuetako datuak, zeinak giza populazioen eta mehatxatutako eta arriskuan espezieen arteko korrelazioa erakusten duten. Desagertzeko arriskuan dauden espezieen ekonomia eta kudeaketaren datu-baseko (DEMES) espezieen eta Arriskuan dauden Espezieen Legearen (ESA) 1970etik 1997ra bitarteko datuak erabiliz, giza jardueraren eta arriskuan dauden espezien arteko erlazio positiboa iradokitzen duen taula bat sortu zen[21].
Gure atmosferako karbono dioxidoa animaliak arriskuan jartzeko arrazoi nagusietako bat dela diote.
| « | «Berotegi-efektuko gasen isurketak nahikoa murriztuz gero, horietako askok bizirauteko eta berreskuratzeko aukera izango dute oraindik». James Hanson NASAko zientzialariak ohartarazi du: giza zibilizazioa garatu zenaren antzeko klima mantentzeko, zeinari hainbeste organismo egokituta dauden, gure atmosferako karbono dioxidoa azkar murriztu behar dugula 350 ppm-ra. Industria iraultzaren aurretik, atmosferako karbono dioxidoaren maila oso gutxitan igo zen 280 ppm-tik gora; 2014ko urte naturalean, karbono dioxidoaren maila 395 eta 402ren artean ibili zen. | » |
| US National Park Service[22]. | ||
Estatu Batuetako 1973ko arriskuan dauden Espezieen Legearen arabera, espezieak «desagertzeko arriskuan» edo «mehatxatu» gisa ager daitezke. Salt Creek-eko tigre kakalardoa (Cicindela nevadica lincolniana) ESAk babestutako Galzoriko azpiespezie baten adibidea da. AEBko Arrain eta Faunaren Zerbitzua eta Itsasoko Arrantza Zerbitzu Nazionala galzoriko espezieak sailkatzeaz eta babesteaz arduratzen dira. Espezie jakin bat zerrendara gehitzeaz ere arduratzen dira, zeina prozesu luze eta eztabaidagarria izan daitekeen[23].
Arriskuan dauden espezieen lege batzuk eztabaidagarriak dira. Eztabaida-eremu tipikoen artean daude: espezie bat arriskuan dauden espezieen zerrendan sartzeko irizpideak eta populazioa berreskuratu ondoren espezie bat zerrendatik kentzeko arauak ezartzea; lurzoruaren garapenaren murrizketak, ea gobernuaren lurren desjabetza den; lur-jabe pribatuak, beren eremuen erabilera galtzeagatik konpentsatu behar ote diren, eta babes legeen arrazoizko salbuespenak, lortzea. Halaber, ehiztarien eta hainbat industriaren lobby-ak, hala nola petrolioaren industria, eraikuntza industria eta egurgintza, oztopo izan dira Galzoriko Espezieen Legeak ezartzeko.
Bush administrazioak indarrik gabe utzi zuen desagertzeko arriskuan dauden espezieak kaltetu ditzaketen ekintzak hartu aurretik funtzionario federalek fauna aditu bat kontsultatu behar zuten politika. Obamaren administrazioan, ordea, berriro ezarri zen politika hori[24].
Galzoriko espezie gisa zerrendatuta egoteak eragin negatiboa izan dezake, espezie bat desiragarriagoa izan daitekeelako bildumagileentzat eta ezkutuko ehizaileentzat[25]. Efektu hori potentzialki murriztu daiteke, adibidez, Txinan, non komertzialki hazitako dortokek arriskuan dauden espezieak ezkutuko ehizaren presioa murrizten ari diren[26].
Espezieak zerrendatzeko beste arazo bat da, lur eremu batetik arriskuan dauden espezieak kentzeko, «tiroa, pala eta isildu» metodoaren erabilera bultzatzea da. Gaur egun, lur-jabe batzuek beren lurren balioaren gutxitzea hauteman dezakete, bertan desagertzeko Galzoriko animalia bat aurkituz gero. Badirudi animaliak hil eta lurperatzea edo habitata isilean suntsitzea aukera dezaketela, horrela arazoa beren lurretik kenduz baina, aldi berean, desagertzeko arriskuan dagoen espeziearen populazioa gehiago murriztuz[27]. Galzoriko Espezieen Legearen eraginkortasuna, «galzoriko espezieak» terminoa sortu zuena, zalantzan jarri dute enpresa sustatzaileen taldeek eta haien argitalpenek, baina, hala ere, espezieekin lan egiten duten faunaren zientzialariek oso aintzat hartu dute berreskuratzeko tresna eraginkor gisa. Hemeretzi espezie kendu eta berreskuratu dira zerrendatik[28], eta, Estatu Batuetako ipar-ekialdean, zerrendatutako espezieen % 93k populazio egonkorra edo suspertzen ari den populazioa dute[29].
Gaur egun, Galzoriko 1.556 espezie gobernu-legeek babesten dituzte. Hurbilketa horrek, ordea, ez ditu kontuan hartzen, Galzoriko Espezieen Legearen babespean sartzen ez diren Galzoriko espezieak. NatureServe-ren kontserbazio-egoera globalaren arabera, ornodunen % 13, gutxi gorabehera (itsas arrainak kenduta), landare baskularren % 17 eta onddoen % 6 eta 18 artean arriskuan daude[30]. Beraz, guztira, Estatu Batuetako animalia, onddo eta landare ezagunen % 7 eta 18 artean desagertzear daude[31] Guztira, Estatu Batuetan, arriskuan dauden Espezieen Legearen mendean babestutako espezie kopurua baino nabarmen handiagoa da.
Gizakiak bere burua zaintzeko ehiza egiten hasi zenetik, gehiegizko ehiza eta arrantza arazo handi eta arriskutsua izan dira. Gizadiaren interferentziaren ondorioz desagertu diren espezie guztien artean, dodoa, uso bidaiaria, auka handia, Tasmaniako tigrea eta Stellerren itsas behia dira adibiderik ezagunenetakoak; Itsas arrano buruzuria, Grizzly hartza, Ameriketako bisontea, ekialdeko egur otsoa eta itsas dortoka ia desagertzeraino eraman dira ezkutuko ehizaren bidez. Asko bizirauteko beharrezkotzat jotzen ziren elikagai iturri gisa hartu ziren, baina kirolaren helburu bihurtu ziren. Hala ere, desagertzea ekiditeko ahaleginak direla eta, Itsas arrano buruzuria edo Haliaeetus leucocephalus, zerrenda gorrian, Gutxi kezkatzen duten espezie kategorian dago orain[32]. Espezie baten gehiegizko ehizaren egungo adibide bat ozeanoetan ikus daiteke, non zenbait baleren populazioak asko murriztu diren. Adibidez, balea urdina, groenlandiar balea, zere arrunta, balea grisa, kaxalotea eta xibarta gaur egun Galzoriko Espezieen Zerrendan sartzen diren zortzi baleetako batzuk dira. Baleen arrantza murrizteko eta populazioaren tamaina handitzeko ekintzak egin izan dira. Ekintzen artean, Estatu Batuetako uretan balea ehiza oro debekatzea eta balea guztiak babesten dituen CITES ituna eratzea, Nazioarteko Balea Ehiza Batzordea (IWC) sortzearekin batera. Baina mugimendu horiek guztiak martxan jarri diren arren, Japonia gisako herrialdeek baleak ehizatzen eta biltzen jarraitzen dute «helburu zientifikoen» aitzakiarekin[33]. Gehiegizko ehizak, klima-aldaketak eta habitataren galerak arriskuan dauden espezieen zerrendan espezie berriak sartzea eragiten du. Etorkizunean, desagertze-tasak, neurri handi batean, handitu daitezkeela esan daiteke.
Desagertzeko arriskuan dauden espezien arazoa Kanadako Arriskuan dauden Espezieei buruzko Legearen bidez heltzen da. Espezie bat mehatxatuta edo desagertzeko arriskuan dagoela kontuan hartzen da desagertzeko edo erauzteko zorian dagoenean. Behin espezie bat mehatxatuta edo desagertzeko arriskuan dagoela iritzitakoan, Legeak espeziearen populazioaren beherakada nola gelditu edo nola irauli adierazten duen berreskurapen-plan bat garatzea eskatzen du[34]. 2021ez geroztik, Kanadako Arriskuan dauden Basafaunaren Egoeraren Batzordeak (COSEWIC) Kanadan desagertzeko arriskuan dauden 369 espezie ebaluatu ditu.
World Wide Fund-India kezkatuta dago animalia espezie hauen iraupenaren inguruan: panda gorria, Bengalako tigrea, Ganges ibaiko izurdea, Asiar elefantea[35].
Indiak Fauna Babesteko Legea sinatu, eta Nazioarteko Merkataritzari buruzko Hitzarmenarekin bat egin zuen 1976an, ezkutuko ehizak bere fauna kaltetu ez zezan[36].
Eremu batean autoktonoak ez diren espezie sartzeak ekosistema alda dezake, espezie autoktonoak desagertzeko arriskuan jartzeraino. Espezie-sartze horiei arrotz edo inbaditzaile deitzen zaie. Zenbait kasutan, espezie inbaditzaileak bertako espezieekin lehiatzen dira jateko edo bertakoez aprobetxatzen dira. Beste kasu batzuetan, oreka ekologiko egonkorra apurtu daiteke harrapariengatik edo ustekabeko espezieen gainbehera eragiten duten beste arrazoi batzuengatik. Espezie berriek espezie autoktonoek esposiziorik edo erresistentziarik ez duten gaixotasunak ere ekar ditzakete[37].
Munduko Natura Funtsak (ingelesez WWF) azpimarratu du gure planeta azken 10.000 urteetan baino azkarrago berotzen ari dela eta espezieak klima-eredu berrietara egokitzea beharrezkoa dela, hala nola prezipitazioen aldaeretara eta uda luzeago eta epelagoetara[38]. Adibidez, AEBko Fish & Wildlife Servicek (Basoko Arrantza eta Bizitza Zerbitzua) klima-aldaketak espezieengan duen eragina ulertzeko eta arintzeko ahaleginak nabarmendu zituen ikerketa zientifikoen, modelizazioaren eta kontserbazio-ekintzen bidez. Horrek espezieen egungo egoera, haien aldakuntza genetikoa eta inguruneko aldaketek biziraupenari nola eragin diezaiokeen ebaluatzea dakar[39].
Naturaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundeak (IUCN) adierazi du, batez besteko 1 ºC-ko tenperaturaren hazkunde globalak eragin handia duela espezieetan, ugaritasun, konposizio genetiko, portaera eta biziraupenaren aldaketetan barne. Klima aldaketak espezietan duen eragina murrizteko, IUCNk indarra egiten du ingurumen politiketan neurriak hartzearen beharraz, CO2-ren igorpenak murrizteko. Kontserbazio ahaleginetarako jarraibideak, IUCNren zerrenda gorria gisako tresnak funtsezkoak dira espezieak klima-aldaketarekiko duten ahultasuna ebaluatzeko[40].
Gainera, klima-aldaketak ekar ditzake espezieak noizbait egon diren edo desagertu diren eremuetatik desagertzea. WWFk aipatutako ikerketa batek zioen neurriak hartu ezean sei espezietatik bat desagertzeko arriskuan dagoela klima aldaketaren ondorioz, ekintza ez bada. Klima aldakorrei erantzuteko edo habitat berriak edo murriztaileak aurkitzeko beren eremuak aldatzen dituen espezieen fenomenoak erakusten du Lurraren berotzeak biodibertsitatean duen eragin zuzena[38].
Adibidez, pinguino enperadoreak, Antartikoko izotzaren beharra dute ugaltze, aterpe eta janaria lortzeko. Izotz geruzak urtzeak mehatxu zuzena dakar haien biziraupenerako. Era berean, Lagopus leucura hegaztia, Rainier mendi alpetarretara egokitua, habitaten galerari aurre egin behar dio elurren patroien aldaketaren eta tenperatura gorakorraren ondorioz[41].
Gatibu-hazkuntza da giza kontrolatutako inguruneetan espezie arraroak edo arriskuan dauden espezieak hazteko prozesua, hala nola fauna-erreserbak, zoologikoak eta beste kontserbazio instalazio batzuk. Gatibu-hazkuntzak espezieen desagertzea saihestera zuzenduta dago, eta, beraz, espezieen biztanleria egonkortzen da desagerpena baztertuz[42].
Teknika horrek espezie askorekin erabili da denbora batez, eta, ziur aski, Europako eta Asiako gobernarien mehatxuei egozten zaizkie gatibu-kasurik zaharrenak; adibide bat Elaphurus davidianus oreina da. Hala ere, gatibu hazteko teknikak nekez aplika daitezke asko mugitzen diren espeziekin, hala nola zenbait hegazti migratzaile (adibidez, kurriloak) eta arrainekin (adibidez, Tenualosa ilisha). Gainera, populazio gatibua txikiegia bada, endogamia gerta daiteke gene-multzo txikiaren ondorioz, eta immunitatea murriztu.
1981ean, Zoo eta Akuarioen Elkarteak (AZA) Espezieen Biziraupenerako Plana (SSP) sortu zuen, galzorian eta mehatxupean dauden espezie zehatzak zaintzen laguntzeko kume gatibuaren bidez. 450 SSP plan baino gehiagorekin, arriskuan dauden espezie batzuk AZAk babesten ditu, populazioa kudeatzeko helburuak eta populazio askotariko eta osasuntsuarentzako hazkuntza-gomendioak betetzeko planekin, Taxonen aholkularitza-taldeek sortuak. Programa horiek azken baliabideko ahalegin gisa sortu ohi dira. SSP Programek sarri hartzen dute parte espezieen berreskurapenean, faunaren gaixotasun-agerraldien albaitari-zaintzan eta fauna kontserbatzeko beste lan batzuetan. Era berean, AZAren Espezieen Biziraupenerako Planak hazkuntza- eta transferentzia-programak ditu, bai AZAren barruan, bai kanpoan (ziurtatutako zoologiko eta akuarioak). SSP programen parte diren animalia batzuk dira: panda handiak, beheko gorilak eta Kaliforniako kondorrak.
Ezkutuko ehizak arriskuan dauden animalia-populazioak nabarmen murrizten ditu; hazkuntza pribatuak, berriz, legez eta irabazi-asmorik gabe, kontrakoa egiten du. Hegoaldeko errinozero beltzen eta hegoaldeko errinozero zurien populazioa nabarmen handitu da. Richard Emslie IUCNko arduradun zientifikoak programa horiei buruz esan zuen: «Legearen betearazpen eraginkorra askoz errazagoa izan da orain, animaliak jabetza pribatukoak baitira neurri handi batean... Tokiko komunitateak kontserbazio-programetan sartu ahal izan ditugu. Errinozeroak zaintzeari atxikitako pizgarri ekonomiko gero eta indartsuagoak daude, ezkutuko ehizari edo Ekoturismotik edo etekinen truke saltzeari baino. Jabe askok modu seguruan babesten dituzte. Sektore pribatua funtsezkoa izan da gure lanean aurrera egiteko»[43].
Kontserbazioan adituek «gaizki ulertutzat» jo dute Txinako dortoka hazkuntzak Txinako eta Asiako hego-ekialdeko dortoka basatietan, askok galzorian daudenak, duen eragina[44]. «Ageriko» merkataritzan hazitako animalien ehunekoa, 2000. urtean % 30 ingurukoa izatetik % 70 ingurukoa izatera igaro zen 2007an[45], eta kezkatuta daude animalia basati asko harrapatzen dituztelako ugazle pribatuei ugaltzaileak emateko. Peter Paul van Dijk kontserbazio-adituak adierazi zuenez, dortoka hazleek uste dute harrapatutako animalia basatiek ugalmen hobeagoa dutela. Dortoka-ugazleek, beraz, arriskuan dauden dortoka espezie batzuen azken ale basatiak bilatu eta harrapa ditzakete[45].
2015ean, Australiako ikertzaileek hegoaldeko hegalaburra (Thunnus maccoyii) limurtzea lortu zuten itsasorako irtenbiderik gabeko tankeetan hazteko, eta horrek aukera ematen du, arrain-hazkuntzaren bidez, espeziea gehiegizko arrantzatik salbatzeko[46].
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
