filosofoa From Wikipedia, the free encyclopedia
Francisco de Vitoria[1] —latinez: Francisci de Victoria— Francisco de Vitoria (Burgos, 1483 edo 1486[2]- Salamanca, 1546ko abuztuaren 12a) espainiar fraide dominikarra izan zen; Salamancako Unibertsitateko idazle eta katedraduna, errealismo aristoteliko-tomistaren pentsamendu humanistan oinarritutako nazioarteko zuzenbidean eta ekonomia moralean egindako ekarpenengatik nabarmendu zena.
| Francisco de Vitoria | |
|---|---|
 | |
| Bizitza | |
| Jaiotza | Burgos, 1480 |
| Herrialdea |  Gaztelako Erresuma |
| Heriotza | Salamanca, 1546ko abuztuaren 12a (65/66 urte) |
| Hezkuntza | |
| Heziketa | Salamancako Unibertsitatea |
| Hizkuntzak | gaztelania latina |
| Irakaslea(k) | Peter Crockaert (en)  |
| Ikaslea(k) | ikusi
|
| Jarduerak | |
| Jarduerak | idazlea, filosofoa, unibertsitateko irakaslea, ekonomialaria eta legelaria |
| Enplegatzailea(k) | Valladolideko Unibertsitatea (1523 - 1526) Salamancako Unibertsitatea (1526 - |
| Mugimendua | Salamancako Eskola |
| Sinesmenak eta ideologia | |
| Erlijioa | Erromatar Eliza Katolikoa |
| Erlijio-ordena | domingotar |
NBEk omenaldia egin zion, eta Genovako Nazioen Jauregiko Kontseiluen Aretoak haren izena darama. Areto honetako muraletako batean, José María Sertek margotuak eta 1936an aurkeztuak, Francisco de Vitoria irudikatua dago, Salamancako Unibertsitatean eskolak ematen[3].
Francisco de Vitoria Burgosen jaio zen, 1486ko abuztuaren 12an, Gasteiztar jatorriko familia batean[4]. 1504an Predikarien Ordenan sartu zen, bere garaian eta ondorengo urteetan eragin handia izan zuena. Txikitatik prestakuntza humanistiko ona jaso zuen.
Parisera bidali zuten, han arteak eta teologia ikasi zituen. 1523an itzuli zen Espainiara Valladolideko San Gregorio Ikastetxeko teologia irakasle gisa, 1526an Salamancako Unibertsitateko teologia katedra lortu zuen arte. Tomas Akinokoaren Summa Theologiae teologiako oinarrizko testuliburu gisa sartu zuen. Garai hartan Salamanca Espainiako eta Europako unibertsitate ospetsuenetako bat zenez, beste batzuek laster hartu zuten tomismoa, errealismo aristotelikotomista hedatuz.
Duintasuna eta giza izaeraren arazo moralak izan ziren bere lanaren ardatza. Zuzenbideari egindako ekarpenengatik eragin handia izan zuen, teologiari eta ekonomiaren alderdi moralei buruzko ikerketek ere eragin handia izan zuten arren. Ez zituen pertsonalki idatzi bere obra guztiak, Relectio generokoa da bere obra, hots, bere ikasleek edo idazkariek beren ikasgai eta kontakizunetatik abiatuta jasotakoak dira lan gehienak; hamairu dira gorde diren Relectio-ak, hauek Vitoriak bere garaiko gaiekiko zuen kezkaren adierazgarri dira Bere irakaskuntza eta metodo pedagokikoek hainbat teologo, legelari eta unibertsitariorengan eduki zuten eragina: zuzenean irakatsi zien edo bere teorien eragina jaso zuten; Melchor Cano, Domingo Báñez, Domingo de Soto eta Francisco Suárez, besteak beste, Salamancako Eskola izenekoa eratuz.
| « | Ondasunak amankomunean baleude , gizakume gaiztoak, zikoitzak eta lapurrak izango lirateke onurarik handiena jasoko luketenak. Gehiago aterako lukete eta gutxiago jarriko lukete komunitatearen aletegian. | » |
—Francisco de Vitoria | ||
Francisco de Vitoria Salamancako Eskolaren inspiratzailea izan zen; eskolastikaren alderak eragin handia izan zuen honetan, besteak beste, ekonomiari buruzko teorizazio oparoa egin zuen ikuspuntu moral batetik. Bere garaiko doktrina katolikoak merkatarien irabazi-nahia zuen bekatuagatik, eta merkatariek harengana jo zuten beren zalantzak argitzeko, merkataritza uzten edo kondenatzen baitzuten, eta horrek gai ekonomikoak jorratzera bultzatu zuen. Vitoriaren arabera, ordena naturala pertsonen, ondasunen eta ideien zirkulazio askatasunean oinarritzen da. Horrela, gizakiek elkar ezagutu dezakete eta senidetasun-sentimenduak areagotu. Horrek esan nahi du merkatariak ez direla moralki gaitzesgarriak, baizik eta zerbitzu garrantzitsua egiten dutela guztien onerako edo ongizate orokorrerako.
Salamancako Eskolak eragin handiko hainbat teoria ekonomiko garatu zituen gerora, hala nola ondasunaren eskasian oinarritutako eta eskaintzak eta eskariak eragindako bidezko prezioaren teoria, ekoizpen-kostuaren araberako prezioaren teoriatik argi eta garbi bereiziz. Eskola horrek diruaren teoria kuantitatiboa ere garatu zuen, XVI. mendeko inflazio altua azaltzeko erabili izan zena.
Francisco de Vitoriak botere zibilaren eta eklesiastikoaren iturriak eta mugak aztertu zituen. Erdi Aroko ideiak baztertu zituen: hierarkia feudalak, enperadorearen edo Aita Santuaren nagusitasun unibertsala. Horrela, botere zibila aita santuaren aginpide espiritualari lotuta dago, baina ez bere botere tenporalari.
Amerikako indigenen eskubideez arduratu zen. De indis lanak Amerikan konkistatutako lurretan egindako gehiegikerien ezagutzaren aurrean bere jarrera adierazi zuen. Bertan dio indioak ez direla behe-mailako izakiak, edozein gizakiren eskubide berberak dituztela eta beren lurren eta ondasunen jabe direla. Hau izan zen Ius gentiumaren hasiera ("jende zuzenbidea"). Bere balio intelektualagatik oso errespetatua, Karlos I.ak kontsultatua izan zen, eta bere ideiak eta frai Bartolome de las Casasenak Gorteetan entzunak izan ziren. Bi erlijioso hauei esker, 1542an Indietako legeak aldarrikatu ziren, indiarrak gizaki askeak zirela eta Koroaren babes zuzenaren pean jartzen zituela esan zutenak. Bere heriotzaren ondoren, Las Casas bera eta honen zenbait ikasle (Cano, Soto, Carranza) Valladolideko Batzarrean hartu zuten parte(1550), zeinetan Vitoriak Amerika konkistatzeko bidezkoak eta bidegabeak ziren tituluei buruzko argudioak Juan Ginés de Sepúlvedaren aurka erabili ziren; eztabaida honi “Polémica de los naturales” izenez izan zen ezaguna.
Vitoria gerra justuaren kontzeptuaren teoriko nagusietako bat izan zen. Herrien arteko ika-mikak ebazteko indarraren erabileraren mugak aztertu zituen De iure belli-n. Zilegi da gerra egitea, baina hasteko kausa zuzen bakarra irain bati proportzionalki erantzutea da. Beraz, gerra ez da zilegi erlijio ezberdintasunek edo lurraldea handitzeko nahiak bultzatua bada.
De potestate civili-n nazioarteko zuzenbide modernoaren oinarri teorikoak ezarri zituen, Hugo Grociorekin batera fundatzailetzat hartzen dena. Zuzenbide naturalean oinarritutako herri guztietako komunitate baten ideia proposatu zuen lehenetarikoa izan zen, harreman internazionalak soilik indarraren erabileraran oinarritzearen aurka agertu zen. Nicolas Makiavelok Estatua moralki autonomotzat jotzen zuen bitartean (eta, beraz, ezin zen kanpoko arauen arabera epaitu), Vitoriaren arabera munduko jardunak muga moralak ditu.
Vitoriak defendatzen zituen lege naturalalren printzipioa eta giza eskubideen unibertsalitatea Europako potentzia kolonialen menderakuntza grinaren aurka egiten zuten. Dogma kristauaren baitan gailentzen zen moraltasun nagusiak indigenak konkistatu eta gobernatzea zilegi zela zioen. Konkista horretarako argudio batzuk legez kanpokotzat jotzen zituen Vitoriak, "Hasiera batean dena komuna zenaren logikan" oinarrituta. Fedegabeak halabeharrez gaizkia ez baziren eta kristauek gaiztakeriak egiten bazituzten, ez zen logikoa kristauek paganoen gaineko eskubidea izatea. Iritzi honek, erregeek gobernatzeko zuten jainkotiar eskubidea ere zalantzan jartzen zuen, eta, beraz, Vitoria eta Karlos I.a Espainiako erregearen artean desadostasun ugari sortu zituen, hala ere, erregeak aholkua eskatzen jarraitu zion Vitoriari[5].
Vitoriaren Lege naturalaren ideiak eta pertsonen eskubideak lotuta zeuden Mundu Berriaren konkistan gerra justuaren teoriarekin, eta pasioz eztabaidatzen ziren gerraren justifikazio moral eta erlijiosoak. Arazo nagusia Kristoren irakaspenak errealitate politikoekin lotzea zen, Tomas Akinokoaren obretatik abiatuta, zeinak bidezko kausa eta bidezko gerra bereizten baitzituen; Salamancako Eskolak ideia horri buruzko gogoeta egin zuen. Vitoriak ez zuen onartzen erlijioak gerra justifikatzea aurkariak fedegabeak zirelako edo konbertsioa arbuiatzen zutelako. Sinesmenak ezin dira behartu: hautapen askeko ekintza dira, eta Jainkoak ematen digu hau.
Vitoriak, justizia eta moraltasun arazoak erlijiotik bereizteaz gain, nazioarteko legeei eta giza eskubideei buruzko etorkizuneko azterlanen oinarriak ere ezarri zituen. Estatu gerlariek erantzukizunak dituztela eta borrokalariak ez direnek eskubideak dituztela dioen doktrina, Hagako eta Genevako Konbentzioek kontsakratua, aditu honen irakaskuntzetan sortzen da. Gaur egun doktrina hori nazioarteko zuzenbidearen esparruan indigenen eskubideak eztabaidatzen direnean ere editatzen da[5].
Bidezko Tituluekin, Frai Francisco de Vitoriak, lehenik eta behin, Errege Katolikoei emandako eskubideak ukatzea erabaki zuen. Abiapuntuko oinarria zuzenbide naturala da, gizon guztien eskubidea. Mundua zuzenbide natural batek arautu behar du, eta gerra ius gentiumaren lege batek arautzen du. Indiarrek estatu antolatuak osatzen zituzten, eta, beraz, gerra deklaratu ahal izateko, beste herri batzuei ordena naturalak ematen dizkien eskubideak ukatu behar zitzaizkien, hala nola merkataritza, ebanjelioaren predika eta herrien arteko harreman baketsuak eragoztea. Bidezko Tituluak garatu zituen espainiarrek Amerikan zuten presentzia justifikatzeko. Relectio prior de Indis recenter inventis lanean (1538ko abendua-1539ko urtarrila), Kristok, bere dizipuluak mundua ebanjelizatzera bidaltzen ditueneko pasarte ebanjelikoa garatzen du, amerikar konkistarekin harremantzen du hau: "San Mateoren lekua aipatu behar da: irakatsi jende guztiari Aitaren eta Semearen eta Izpiritu Santuaren izenean bataiatzen...". Testu horretan, Hispaniar konkista legitimatzeko edo justifikatzeko balio ez zutela uste zuen tituluak aipatzen ditu. Ondoren, legitimoak iruditzen zaizkionak garatzen ditu; gehienek konkista bidezko gerra bat hasteko baldintzekin dute zerikusia. Testu osoan ikus daiteke nola garatzen, argudiatzen eta iruzkintzen dituen hemen aurkezten diren enuntziatuak:
MUNDU BERRIKO BARBAROAK ESPAINIARREN ESKU JARTZEKO BALIO IZAN ZUTEN TITULU EZ-LEGITIMOEI BURUZ
1. – Indiar barbaroak, espainiarrak eurengana iritsi aurretik, benetako jabeak ziren arlo publikoan eta pribatuan. 2. – Enperadoreak, munduaren jabe izan arren, ezingo lituzke barbaroen probintziak okupatu, jaun berriak ezarri, antzinakoak kargutik kendu eta zergak kobratu. 3. – Aita Santua ez da lurbira osoaren jaun zibila edo aldi baterakoa, jabetzarako ahalmen eta boterez zibilari dagokionez. 4. – Aita Santu gorenak, nahiz eta munduan aginte sekularra eduki, ezingo lieke eman jaun sekularrei. 5. – Aita Santuak aldi baterako boterea du gauza espiritualei dagokienez. 6. – Aita Santuak ez du indiar barbaroen eta beste fedegabe batzuen gaineko aldi baterako ahalmenik. 7. – Barbaroei, Aita Santuaren nagusitasunik aitortu nahi ez badute, ezin zaie, horregatik, gerrarik egin, ezta haien ondasunak okupatu ere. … 16. – Barbaroei, nahiz eta fedea gertagarri eta aski iragarri bazaie ere, jaso nahi izan ez badute, ezin zaie ordea, horregatik gerraren bitartez jazarri eta bere ondasunak kendu. 17. – Printze kristauek ezin diztuzte, Aita Santuaren aginpidean egonda ere, barbaroak lege naturalaren aurkako bekatuengatik hertsatu, ezta horregatik zigortu ere.
BARBAROAK ESPAINIARREN ESANETARA ETOR DAITEZKEEN TITULU LEGITIMOEI BURUZ
1. – Lehen tituluari gizartea eta komunikazio naturala dei dakioke. Espainiarrek probintzia horietan ibiltzeko eta bertan egoteko eskubidea dute, barbaroei kalterik egin gabe, eta haiek ezin diete hau debekatu. Lehenik eta behin, zuzenbide naturala dela edo zuzenbide naturaletik datorrela frogatzen da, "Arrazoi naturalak jende edo herri guztien artean ezartzen duena". 2. – Beste titulu bat ere aipa daiteke, hau da, kristau erlijioaren hedapena. (…) Kristauek eskubidea dute barbaroen probintzietan ebanjelioa predikatzeko eta iragartzeko. (…) Hau arrunta eta guztiona izan arren, Aita Santuak, hala ere, gai hau espainiarrei enkargatu eta besteei debekatu ahal izan zien. (…) Barbaroek, bai beren buruzagiek, bai herriak berak, espainiarrei Ebanjelioa libreki iragartzea eragotziko baliete, hauek (...) gerra onar dezakete edo deklaratu. 3. -- Barbaroetako batzuk kristautasunera bihurtzen badira, eta beren printzeek indarrez edo beldurrez idolatriara itzuli nahi badituzte, Kapitulu honen bidez, espainiarrek ere, bestela egiterik ez badago, gerra deklaratu dezakete, eta barbaroak halako irain bati uko egitera behartu, eta gerra-eskubide guztiak erabili setatien aurka, eta, ondorioz, batzuetan jaunak kargutik kendu, gainerako gerra zuzenetan bezala. 4. – Barbaroen zati handi bat Kristoren sinismenera bihurtu izan balitz, dela onez onean, dela indarream, hau da, mehatxu eta izuaren bitartez, edo beste edozein modu bidegaberen bitartez, benetan kristauak badira, Aita Santuak printze kristau bat eman diezaieke eta beste jaun fedegabeak ken diezazkieke, beraiek eskatu edo ez, arrazoizko kausaren bat izanez gero. 5. -- Beste titulu bat barbaroen jaunen tiraniaren ondorio izan daiteke, edo errugabeak kaltetzen dituzten lege gizagabeen ondorio, hala nola gizon errugabeak sakrifikatzea edo errudun ez diren gizonak hiltzea haragia jateko. 6. -- Beste titulu bat benetako eta borondatezko hautapen baten ondorio izan daiteke, barbaroek, adibidez, espainiarren gizatasuna eta administrazio jakintsua ulertuta, bai jaunek bai besteek Espainiako erregea printzetzat hartu nahiko balute. 7. -- Beste titulu bat adiskidetasun eta aliantzagatik etor daiteke. Izan ere, barbaroek eurek batzuetan beren artean legitimoki borrokatzen dutenez, eta iraina jasan zuenak gerra deklaratzeko eskubidea duenez, espainiarrei laguntza dei diezaieke eta garaipenaren fruitua eurekin banatu. 8. – Beste titulu bat ezin da zehazki afirmatu, baina baiaipatu eta legitimotzat jo (…) Barbaro horiek, nahiz eta, esan bezala, guztiz maitaleak ez izan, ez dira, hala ere, maiteengandik oso urrun egoten, eta, beraz, badirudi ez direla gai errepublika legitimo bat eratzeko edo administratzeko, ezta giza terminoetan eta termino zibiletan ere.
(…) Gai honetan guztian esandakotik ondoriozta daiteke ezen, titulu horiek guztiak bertan behera utziz gero, barbaroek gerrarako aukerarik izan ez zezaten, Espainiako printzeak eduki nahi izan ez zezaten, eta abar, espedizioak eta merkataritza ere bertan behera utzi behar zirela, espainiarrei kalte handia eginez eta printzearen interesei kalte handia eginez, eta hori ezin da onartu[6].
Garrantzi handikoa da Tomas Akinokoaren obrei buruzko bere iruzkin zabala, eskuz bakarrik kontserbatua:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
