From Wikipedia, the free encyclopedia
Emozioak norbanakoek barneko zein kanpoko eraginen aurrean sumatzen dituzten fenomeno psikofisiologikoak dira. Emozioak aldarteari, izaerari, nortasunari eta jarrerari eta motibazioari lotuta daude[1][2][3][4]. Gaur egun ez dago adostasun zientifikorik definizio bati buruz[5][6]. Emozioa atsegina edo gogoz kontrakoa izaten da, eta fisiologia aldaketak dakartza. Emozioak sarritan aldartearekin, tenperamentuarekin, nortasunarekin, jarrerarekin edo sormenarekin lotzen dira[7].
.jpg)
Emozioa sortzen duten kanpoko nahiz barneko eragin horiek bat-batean azaltzen direnak izan daitezke, edo pixkanaka indar hartzen duten sentimenduak. Emozioek fisiologia aldaketak eragiten dituzte (neuronetan aldaketak, odol-hodi periferikoen uzkurtzea edo lasaitzea, izerdia, eta abar); aldaketa horiek burmuineko eginkizunetan ere eragina izaten dute (nork bere buruarekiko kontrola galtzea eragin dezakete) eta jarrera bereziak sorrarazten dituzte (barrea, negarra, dardarak, eta abar).
Emozioen inguruko ikerketak gora egin du azken bi hamarkadetan, eta hainbat arlok lagundu dute: psikologia, medikuntza, historia, emozioen soziologia eta informatika. Emozioen jatorria, funtzioa eta beste alderdi batzuk azaltzeko saiakera ugariek gai horren inguruko ikerketa biziak bultzatu dituzte. Emozioaren jatorri ebolutiboari eta helburu posibleari buruzko teoriak Charles Darwinengandik datoz. Gaur egungo ikerketa-arloak emozioen neurozientzia dira garuneko irudi afektiboen prozesuak aztertzeko PET (Positroi-igorpenaren bidezko tomografia) eta fMRI (Erresonantzia magnetiko funtzionala) azterketak bezalako tresnak erabiliz[8].
Ikuspegi mekanikotik, emozioak jarduera fisiologikoaren eredu jakin batekin lotzen den esperientzia positibo edo negatibo gisa defini daitezke[4]. Emozioak konplexuak dira; osagai ezberdin anitz inplikatzen dituzte, hala nola esperientzia subjektiboa, prozesu kognitiboak, portaera adierazkorra, aldaketa psikofisiologikoak eta portaera instrumentala[9][10]. Garai batean, akademikoak emozioa osagaietako batekin identifikatzen saiatu ziren: William James esperientzia subjektiboarekin; portaera instrumentalarekin konduktistak; aldaketa fisiologikoekin psikofisiologoak, etab. Berriki, ordea, emozioa osagai guztiek osatzen dutela diote. Emozioaren osagai desberdinak zertxobait ezberdin sailkatzen dira diziplina akademikoaren arabera. Psikologian eta filosofian, emozioek, normalean, adierazpen psikofisiologikoek, erreakzio biologikoek eta egoera mentalek ezaugarritzen duten esperientzia subjektiboa eta kontzientea barne hartzen dute. Emozioaren osagai anitzeko deskribapen antzeko bat aurkitzen da soziologian. Esaterako, Peggy Thoitsek emozioak osagai fisiologikoak, etiketa kulturalak edo emozionalak (haserrea, harridura, etab.), gorputz-ekintza adierazgarriak eta egoeren eta testuinguruen balorazioa barne hartzen dituela deskribatu zuen[11]. Prozesu kognitiboak —arrazoibidea eta erabakiak hartzea bezala— prozesu emozionaletatik bereizitzat hartzen dira, pentsamendua eta sentimendua arteko zatiketa eginez. Hala ere, emozioen teoria guztiek ez dute baliozkotzat hartzen bereizketa hori[12].
Gaur egun, emozioen inguruan egiten den ikerketa kliniko eta ongizatearen testuinguruko gehienak eguneroko bizitzako emozioen dinamikan zentratzen dira, batez ere emozio espezifikoen intentsitatean eta haien aldakortasun, ezegonkortasun, inertzia eta bereizketan, baita, denboran zehar, emozioak elkar areagotzen edo moteltzen duten ala ez eta nolakoak diren, halaber, dinamika horien arteko desberdintasunak pertsonen artean eta bizi-iraupenean zehar[13].
Giza izaera eta harekin lotutako gorputz-sentsazioak pentsalari eta filosofoen interesen parte izan dira beti. Modu zabalagoan, interes handia izan du mendebaldeko zein ekialdeko gizarteentzat. Egoera emozionalak jainkotasunarekin eta giza adimenaren eta gorputzaren argiztapenarekin lotu izan dira[14]. Gizabanakoen etengabeko ekintzek eta haien aldarte-aldaketek garrantzi handia izan zuten Mendebaldeko filosofo gehienentzat (Aristoteles, Platon, Descartes, Tomas Akinokoa eta Hobbes barne), eta haiek teoria zabalak proposatu zituzten —askotan lehian dauden teoriak—, zeinak emozioa eta, harekin batera, giza ekintzaren motibatzaileak eta horren ondorioak azaltzea bilatzen zuten.
Argien Garaian, David Hume[15] pentsalari eskoziarrak argudio iraultzaile bat proposatu zuen, giza ekintzaren eta jokabidearen bultzatzaile nagusiak azaldu nahi zituena. Ekintzak beldurrak, desioak eta pasioak" bultzatuta daudela proposatu zuen. A Treatise of Human Nature (1773) liburuan idatzi zuenez: «Arrazoia bakarrik ezin da inoiz nahimenaren edozein ekintzarako motibo izan... Ezin du inoiz grinaren aurka egin nahimenaren norabidean... Arrazoia da, eta izan behar du pasioen esklaboa, eta ezin du inoiz zerbitzatu eta obeditu beste kargurik izan»[16]. Lerro horiekin, Humek argitu nahi zuen geroko arrazoia eta ekintza gehiago egongo zirela norberaren desioen eta esperientziaren mende. Geroagoko pentsalariek proposatuko zuketen ekintzak eta emozioak elkar harturik daudela errealitatearen alderdi sozial, politiko, historiko eta kulturalekin, zeinak garunari eta gorputz fisikoko beste atal batzuei buruzko ikerketa neurologiko eta fisiologiko sofistikatuekin ere lotuko liratekeen.
Emozioaren lexikoaren definizioa da: Norberaren zirkunstantzia, aldarte edo besteekiko harremanetatik eratorritako sentimendu sendoa[17]. Emozioak barneko eta kanpoko gertaera esanguratsuei erantzunak dira[18].
Emozioak izan daitezke iraupen laburreko (haserrea) gertaerak (izua) edo jarrerak (etsaitasuna), edo luzekoak (dolua)[19]. Michael C. Graham psikoterapeutak emozio guztiak intentsitate-kontinuum batean baleude bezala deskribatzen ditu[20]. Beraz, beldurra izan daiteke kezka arinetik izurainokoa, edo lotsa joan daiteke lotsa soiletik lotsa toxikoraino[20]. Emozioak erantzun multzo koordinatu batez osatuta daudela deskribatu izan da, zeinak ahozko mekanismoak, fisiologikoak, portaerak eta neurona-mekanismoak izan ditzaketen[21].
Emozioak sailkatu egin dira, emozioen artean erlazio batzuk eta kontrako zuzen batzuk existitzen direlarik. Grahamek emozioak funtzional edo disfuntzional gisa bereizten ditu, eta emozio funtzional guztiek onurak dituztela dio[22].
Hitzaren erabilera batzuetan, emozioak norbaiti edo zerbaiti zuzendutako sentimendu biziak dira[23]. Bestalde, emozioa erabil daiteke arin diren egoerak aipatzeko (haserrea edo poza) eta ezertara zuzenduta ez diren egoeratarako (herstura eta depresioa). Ikerketa-lerro batek emozio hitzak eguneroko hizkuntzan duen esanahia aztertzen du, eta erabilera hori, diskurtso akademikoaren aldean, ezberdin samarra dela ikusten du[24].
Termino praktikoetan, Joseph LeDoux-ek abiarazle baten aurrean gorputz-sistemaren erantzun bati erantzunez gertatzen den prozesu kognitibo eta kontziente baten emaitza gisa definitu ditu emozioak[25].
Scherer-en emozioaren Osagai Prozesuaren Ereduaren (CPM) arabera[21], emozioaren bost elementu erabakigarri daude. Osagai-prozesuaren ikuspegitik, balorazio-prozesuek bultzatuta, esperientzia emozionalak prozesu horiek guztiak koordinatu eta sinkronizatzea eskatzen du denbora-tarte laburrean. Ebaluazio kognitiboa elementuetako bat bezala sartzea apur bat eztabaidagarria den arren (teorialari batzuen ustez emozioa eta kognizioa sistema bereiziak baina elkarreragileak baitira), CPMk gertakari sekuentzia bat eskaintzen du, atal emozional batean parte hartzen duen koordinazioa modu eraginkorrean deskribatzen duena.
Emozioa, neurozientzia afektiboaren eremuan, antzeko konstruktuetatik bereiz daiteke[26]:
Ikuspegi bat da, ezen emozioek inguruneko erronkei erantzun egokitzaileak errazten dituztena. Emozioak eboluzioaren ondorioz deskribatu izan dira, gure arbasoek aurre egin behar izan zituzten arazo zahar eta errepikakorrei irtenbide onak eman zizkietelako finkatu direla azalduz[29]. Emozioak gizabanakoei garrantzitsua dena komunikatzeko modu gisa funtziona dezakete, hala nola balioak eta etika[30]. Hala ere, emozio batzuk, herstura mota batzuk bezala, buruko gaixotasun baten partetzat hartzen dira batzuetan, eta, beraz, baliteke balio negatiboa izatea[31].
Atal emozionalak eta jarrera emozionalak bereiz daitezke. Emozio-disposizioak ere izaera-ezaugarriekin konpara daitezke, non norbait, orokorrean, emozio batzuk bizitzeko prest dagoela esan daitekeen. Esaterako, pertsona sumingarri batek narritadura besteek baino errazago edo azkarrago sentitzeko joera izan dezake. Azkenik, teorialari batzuek emozioak egoera afektiboen kategoria orokorrago baten barruan kokatzen dituzte, non egoera afektiboek emozioekin erlazionatutako fenomenoak (plazera eta mina), motibazio-egoerak (gosea edo jakin-mina), aldarteak, jarrerak eta ezaugarriak ere barne izan ditzaketen[32].
40 urte baino gehiagoz, Paul Ekman-ek emozioak diskretuak, neurgarriak eta fisiologikoki desberdinak direla bultzatu du. Ekman-en lan eragingarriena izan zen emozio batzuk unibertsalki onartuak zirela aurkitzearen inguruan, baita alfabetatu aurreko kulturetan eta ikus-komunikabideen bidez aurpegi-adierazpenetarako espresioak ikasi ezin izan zituzten kulturetan ere. Beste ikerketa klasiko batek aurkitu zuen parte-hartzaileek aurpegi-adierazpen desberdinekin bat datozen esperientzia subjektibo eta fisiologikoen berri ematen zutela aurpegiko muskuluak aurpegi-adierazpen desberdinetan okertzen zituztenean (adibidez, nazka). Ekman-en aurpegi-adierazpenaren ikerketak oinarrizko sei emozio aztertu zituen: haserrea, nazka, beldurra, zoriontasuna, tristura eta ustekabea[33].
Ikerketa batean, aurretiko autoreen ekarpenetatik abiatuta, Ekman eta kolaboratzaileek (1983) sei emozio unibertsal eta biologikoki oinarrizko desberdinetarako patroiak proposatu zituzten.
Oinarrizko emozioen zerrenda hau proposamen onartuen bihurtu zen, Sei Emozio Handiak (The Big Six) izena jasoz. Bi modutan kontsideratzen dira oinarrizkoak, psikologikoki zein biologikoki, ez baitituzte beste emozio batzuk barne hartzen eta jaiotzetikoak direlako. Ekman eta kolaboratzaileek ondorengo ikerketak ekarri zituzten; emozio desberdinen arteko patroien ikerketa, nerbio-sistema autonomoaren erantzunak... Hala ere, ondorengo ikerketen arabera, nerbio-sistema autonomoaren erantzunak testuinguruaren arabera alda daitezke; ondorioz, oinarrizko emozioen izateak ere eztabaidagai jarraitzen du oraindik.
Geroago, bere ibilbidean[34], Ekmanek sei hauetatik haratago beste emozio unibertsal batzuk egon daitezkeela teorizatu zuen. Horren harira, Daniel Cordarok eta Dacher Keltner-ek (Ekmanen ikasle ohiek) zuzendutako azken kultur arteko azterketek emozio unibertsalen zerrenda zabaldu zuten. Jatorrizko seiez gain, ikerketa horiek dibertsioa, beldurra, poza, desira, lotsa, mina, lasaitasuna eta sinpatia eman zituzten aurpegiko zein ahotseko adierazpenetan. Halaber, asperraldi, nahasmendu, interes, harrotasun eta lotsaren aurpegi-adierazpenen frogak ere aurkitu zituzten, baita mespretxu, lasaitasun eta garaipen ahots-adierazpenak ere[35][36][37].
Robert Plutchik ados zegoen Ekmanek bultzatutako biologia ikuspegiarekin, baina emozioen gurpila garatu zuen oinarri positiboan edo negatiboan multzokaturiko zortzi emozio nagusi iradokiz: poza versus tristura; haserrea vs beldurra; konfiantza vs nazka; eta sorpresa vs aurreikuspena[38]. Oinarrizko emozio batzuk alda daitezke emozio konplexuak sortzeko. Emozio konplexuak oinarrizko emozioekin konbinatutako kultur baldintzapenetik edo elkartzetik sor zitezkeen. Bestela, kolore primarioak konbinatzeko moduaren antzera, lehen emozioak nahas zitezkeen giza esperientzia emozionalaren espektro osoa osatzeko. Adibidez, pertsonen arteko haserrea eta nazka nahas daitezke mespretxua sortzeko. Harremanak daude oinarrizko emozioen artean, eta eragin positiboak edo negatiboak eragiten dituzte[39].
Jaak Panksepp-ek biologikoki heredatutako lehen sistema afektiboak landu zituen: bilaketa (itxaropena), beldurra (antsietatea), amorrua (haserrea), lizunkeria (sexu ilusioa), zainketa (ardura), izua/atsekabea (tristura), eta jokoa (poz soziala), eta, afektua sortzeko, Core-self (norbere muina) izenarekin ezagutzen dena proposatu zuen[40].
Metaanalisiaren emaitzak nerbio-sistema autonomoan sentimendu positiboak eta negatiboak bereiz daitezkeela diote, baina ez emozio zehatzak. Bestalde, beste metaanalisiak espezifikotasuna erakusten du beldurra eta haserrearen artean.
Psikologoek faktore-analisia bezalako metodoak erabili dituzte emozioekin lotutako erantzunak dimentsio kopuru mugatuago batean mapan sartzen saiatzeko. Horrelako metodoak saiatzen dira esperientzien arteko antzekotasunak eta desberdintasunak jasotzen dituzten azpiko dimentsioetara murrizten emozioak[42]. Sarritan, faktore-analisiak agerian uzten dituen lehen bi dimentsioak dira: balentzia (esperientzia negatiboa edo positiboa sentitzen den) eta kitzikapena (esperientzia zenbateraino energizatua edo ahuldua sentitzen den). Bi dimentsio horiek 2D-ko koordenatu mapa batean irudika daitezke[4]. Bi dimentsioko mapa horrek muin afektua izeneko emozioaren osagai garrantzitsu bat harrapatzen duela teorizatu da[43][44]. Ez da teorizatzen muin afektua emozioaren osagai bakarra denik, baizik eta emozioari bere energia hedonikoa eta sentitua ematen diola.
Bideo laburren bidez sortutako egoera emozionalak aztertzeko metodo estatistikoak erabiliz, Cowen eta Keltner-ek 27 esperientzia emozional mota identifikatu zituzten: miresmena, adorazioa, estimu estetikoa, dibertsioa, haserrea, antsietatea, txundidura, deserosotasuna, asperraldia, patxada, nahasmendua, desira, nazka, enpatia, mina, haserrea, zirrara, beldurra, ikara, interesa, poza, oroimina, lasaitasuna, maitasuna, tristura, gogobetetasuna, sexu-nahia eta harridura[45].
Bisquerraren (2006) arabera, gizakiek etapa hauek jarraitzen dituzte emozioen garapenean:
Laburtuz, urteak igaro hala, emozioetan aldaketak izaten dira eta hauek banakoaren eta inguruaren hautematea aldatzen dute. Zentzu horretan, kulturak eta gizarteak garrantzi handia dute emozioen adierazpen mailan.
Pertsonen portaera era handi batean markatzen duen faktorea emozioen barne aktibazio maila da, piztea ("arousal") ere esaten zaiona. Subjektuaren beste gaitasun batzuetan ere badauka eragina; hala nola, atentzio edo arreta gaitasuna. Ondorioz, kontuan hartu behar da ikasketak kudeatzeko garaian.
Salovey eta Mayer-en (1990) arabera, emozioa metagaitasunen multzo bat da, ikasia izan daitekeena eta 5 oinarrizko dimentsioren inguruan pilatzen dena, autokontrol gaitasuna, automotibazio gaitasuna, beste pertsonen emozioak hautemateko gaitasuna eta harremanen kontrola. Adimen emozionala garatzeak konpetentzia sozialak handitzen laguntzen duela ematen du, enpatia eta kontrol emozionalaren bitartez.
Inteligentzia-kozientearen eta emozio-kozientearen konbinazioa da psikologia positiboa izendatzen denaren oinarrizko ideia ikasketei dagokionez. Bertan esaten denez, motibazioa eta emozioak elkarlotuta doaz. Ondorioz, oreka emozionalak ikasteko gaitasuna handitzen du. Aldarte baxuek (depresioa) edo handiegiek (haserrea) ikasketa gaitasuna oztopatzen dute. Yerkes-Dobsonen (1908) oinarria horixe bera da, ikasketa gaitasunaren eta emozioen arteko harremana alderantzizko U baten gisa irudikatu zutenak: aktibazio emozionala baxua denean, gutxi ikasiko da; bestalde, aktibazio emozionala handitzen bada puntu egoki batera arte, egokia izango da ikasketa, baina gehiegi handitzen bada ikasketa gaitasunak behera egingo du
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
