From Wikipedia, the free encyclopedia
Aurreiritzia pertsona edo talde batek gertaera, beste pertsona edo talde bati buruz duen aldez aurreko iritzia da. Hitza, latineko praeiudicium hitzaren parekoa dela esan dezakegu, «aldez aurretik epaitua». Psikologikoki, pertzepzioa nahasten duen prozesu inkontzientea da. Norbanakoaren edo giza talde jakinaren onurarako sortzen dira. Prozesu hori inkontzientea eta hausnartu gabekoa da. Bizipen pertsonaletan, beste iritzi batzuetan, ohituretan, tradizioetan, mitoetan eta identitatearen sorkuntzan ikasitako beste alderdi batzuen bidez sortzen dira.
Normalean, pertsona edo giza talde jakin bati bideratuta egoten dira (gizarte klasea, orientazio sexuala, sexua, maila sozioekonomikoa, arraza, erlijioa...), eta pertsona jakin batekin izandako eskarmentutik giza talde batera orokortuta, edo alderantziz, giza talde batean oinarrituz, norbanako bati zenbait ezaugarri esleituta gerta daiteke. Aurreiritziak txarrak eta oldarkorrak izan badira ere, onak ere izan daitezke zenbaitetan.
Aurreiritzia “funtzionala” da eta testuinguruaren arabera areagotu daiteke: arrazismoa, homofobia eta erlijioen arteko gatazkak, esate baterako. Egoera hauetan, aurreiritziak pertsona zein giza taldeak balizko arriskuetatik babesa lortzeko erabiltzen dira. Soziologoen ustez, aurreiritziak egokitzapen eta eboluzio tresna dira. Portaera hau areriotik babesteko zein boterea mantentzeko erabilgarria izan daiteke. Halere, kontrako eragina ere eduki dezake. Herri txiki batean dagoen mediku bakarra arraza beltzekoa denean, arrazista den pertsona batentzat kaltegarria izango dira aurreiritzi hauek.
Gaur egungo gizartearen ondorioz honako ondorio hauek sor daitezke gure egunerokotasunean aurreiritziengatik.
Ikusi dezakegunez, aurreiritziak gure eguneroko egunetan ondorio larriak dituzte, izan ere aurreiritziak gizarteak berak sortzen ditu eta gizarteak horren eragina jasotzen du ere bai.
Aurreiritzien inguruan egindako lehenengo ikerketa psikologikoa 1920. hamarkadan izan zen. Ikerketa honek etnia zuriaren nagusitasuna frogatu nahi zuen. 1925eko artikulu batek, zeinak 73 ikerketa berrikusi zituen “arrazaren” inguruan, ikerketa horiek “arraza zuriaren[1]” adimenaren nagusitasuna azaltzen zutela ondorioztatu zuen. Ikerketa hauek, beste ikerketa batzuekin batera, psikologoek aurreiritziak mendeko arrazekiko erantzun gisa identifikatu zuten.
1930 eta 1940ko hamarkadetan ikuspegi hori aldatzen hasi zen, anti-semitismoaren inguruko kezka handituz zihoalako. Garai hartan, aurreiritziak patologia moduan ikusi ziren eta arrazismoarekin lotuak zeuden pertsonalitate sindromeei erreparatzen zioten. Theodor Adorno-k aurreiritziek pertsonalitate autoritario batean zutela sorrera.
1954an, Gordon Allport-ek aurreiritziak pentsatzeko modu kategorikoarekin lotu zituen, eta gizakientzat aurreiritziak izatea normala zela azpimarratu zuen.
1970eko hamarkadan, ikerketek aurreiritziak norberaren taldearenganako faboritismoan zutela oinarria erakutsi zuten, beste talde batenganako sentimendu ezkorra baino gehiago. Marylin Brewer-en arabera, aurreiritziak ez dira garatzen beste taldeak ez direlako gustuko, baizik eta emozio positiboak, hala nola, mirespena, sinpatia eta konfidantza, norberaren taldearentzat[2] gordetzen direlako baizik.
1979.urtean, Thomas Pettigrew-k atribuzio akats gorena deskribatu zuen, eta bere rola aurreiritzietan. Atribuzio akats gorenak bi izango lirateke: (1) taldez kanpoko jarrera negatiboa kausa disposizionalei egoztea (taldekoei egotziko zietena baino gehiago izanda), eta (2) taldez kanpoko atribuzio positibo bat kasu zehatz bat izatea, zoriagatik izan dela esatea, motibazio eta esfortzu handiagatik izatea eta faktore situazionalak izatea.
Youeng-Bruehl-ek (1996) aurreiritziak ezin direla singularrean aztertu, hau da, aurreiritzi ezberdinez hitz egin daitekeela, izaera ezberdinen ezaugarri gisa. Aurreiritziak bere iritziz defentsa sozialak dira, gehienbat anti-semitismoarekin lotua, izaera histerikoekin, arrazismoarekin oso lotuta, eta izaera egolatrekin ere lotua, sexismoarekin[3] batera ulerturik.
Taldez kanpoko homogeneotasun efektua, kanpoko taldeko kideak barneko taldeko kideak baino homogeneoagoak direnaren aurreiritzia da.
Justifikazio-zapalkuntzaren aurreiritzi modeloa Christian Crandall eta Amy Eshleman[4]-ek sortua da. Modelo honek azaltzen duena jendeak aurreiritziak azaltzeko desira eta norbanakoaren kontzepzio positibo bat mantentzearen arteko gatazka bati egiten diotela aurre. Gatazka horrek jendeak kanpoko talde bat ez gustuko izateko justifikazioak bilatzera darama, honela justifikazio moduan erabiltzeko eta beraien buruarekiko kontzepzio negatiboak ekiditeko.
Gatazka-errealistaren teoriak errekurtso mugatu batzuen arteko lehia izateak aurreiritzi negatiboak eta diskriminazioa handitzera daramala da.
Mehatxu integratuaren teoria Walter G Stephan[5]-ek sortua da, eta beste teoriekiko bereiztasuna taldeen arteko estutasuna eta estereotipo negatibooak mehatxu gisa hartzen dituela da. Barne eta kanpo-taldeen inguruko hainbat azalpen psikologikoren gainean eraikia da, adibidez, gatazka errealista eta arrazismo sinbolikoa[6]. Horretaz gain, identitate sozialaren teoria ere erabiltzen du. Lau mehatxu definitzen ditu:
Gizartearen menperatze teoriak gizartea taldeetan oinarritutako hierarkia gisa ikusi daitekeela defendatzen du. Elkarren artean lehiatzen dute errekurtsoak [7]lortzeko, eta horretarako talde menperatzaileek aurreiritziekin kutsatutako “mito legitimatzaileak” sortu zituzten, errekurtso mugatuez jabetzeko.
Norbaitek aurreiritziak izan ditzake zerbait edo norbaitegatik desiragarriak ez diren ezaugarri batzuk dituelako. Aurreiritzien adibide garbi batzuk pertsona baten etnian, generoan, estatus sozialean, nazionalitatean, orientazio sexualean... oinarrituak dira.
Sexismoa, genero diskriminazioa ere deitzen dena, pertsona baten sexua edo generoan oinarritzen den aurreiritzi edo diskriminazio mota da. Sexismoak edozein generori eragin diezaioke, baina orokorrean emakumeei eta neskei egiten dien eragina handiagoa denez, hori dago dokumentatua.
Historian zehar, emakumeak gizonezkoekiko subordinatuak zirela pentsatu izan da, askotan akademian eta beste arlo guztietan zapalduak izanik, gizonezkoak emakumeak baino hobeak zirela[8] pentsatzen baitzen, bai mentalki eta baita fisikoki ere.
Psikologia sozialaren arloan, aurreiritzien ikerketak “Who Likes Competent Women” bezalakoak, generoan-oinarritutako aurreiritzien inguruko ikerketak egin dituzte. Honek bi gai handitan izan du eragina, genero berdintasunerantz pausuak ematea, eta gizon-emakumeen inguruko jendearen pentsamenduak zuzentzea.
Egun, sexismoan oinarritutako ikerketak psikologia arloan jarraitzen dute, beste hainbat arlotan bezala, eta ikerlariek jendearen pentsamenduetan nola duten eragina besteen pentsatzeko moduak, sentimenduek eta jarrerek ikertzen dute.
Nazionalismoa ezaugarri kultural komun batzuetan oinarritzen den sentimendu bat da, zeinak biztanleria konkretu bat lotzen duen eta askotan independentzia nazional edo separatismoa bultzatzen duen politika bat sortzen duen.
Identitate konpartitu bat iradokitzen du nazio bateko jendearen inguruan, zeinak beraien arteko ezberdintasunak txikitzen dituen eta elkarren arteko lotura handitzen duen, bai taldekideen artekoa eta taldekideak ez direnen[9] artekoa ere. Honek nazio berdineko kideen artean komunean dutena baino zerbait gehiago dutela iradokitzen du, “kulturalki bateratuak” daudela, nahiz eta nazioaren barneko injustiziak egon ezberdintasunetan oinarrituta, estatusa edota arrazismoa bezala.
Nazionalismoak normalean konformitatea, obedientzia eta solidaritate bultzatzen du nazio bateko kideen artean. Honek ondorio gisa erantzukizun publikoa sor lezake, baina baita kanpotarrak kontsideratzen direnen esklusioa ere bultzatu dezake.
Klase sozial edo ekonomikoen artean egindako ezberdinketa diskriminatzaile bat da. Batzuek diote ezberdintasun ekonomikoak gizartearen aspektu saihestezina dela, eta beti egongo dela klase menperatzaile[9] bat.
Beste batzuek aldiz, aurkakoa argudiatzen dute. Froga antropologikoei begiratuz, gizakia existitu izan den denbora gehienean zehar, lurra eta errekurtsoak pribatuak ez ziren moduan bizitu zen jendea. Honetaz gain, beste argudio batzuk ere eman dira klase sozialak beharrezkoak ez direla frogatzeko, hala nola, gizarte klasifikazioa eman zenean, ez zegoen areriotasunik gizarte-klaseen artean.
Ondorioz, gizartea ez da adostasun batera iritsi gizarte-klaseen beharraren inguruan, eta ez da inor klase sistemaren ondorioz sortzen diren areriotasunari eta aurreiritziei aurre egiteko gai izan.
Norbaiten orientazio sexuala, pertsona batek duen interes sexualaren direkzioa da, sexu berdin, ezberdin edo bi sexuekiko. Beste talde batzuen moduan, homosexualak, bisexualak eta beste orientazio sexual batzuk dituzten pertsonak, ez dira aurreiritziekiko edo estereotipoekiko immuneak. Gorrotatuak izan daitezke beraien inklinazio sexuala dela eta.
Biztanleriaren gehiengoak ez du soilik uste homosexualek beraien sexualitateaz arro daudela, edo “gayegiak” direla, baizik eta askok uste dute homosexualak erraz identifikatzen direla homosexualak ez direnekin[10] alderatuta.
Pribilegio heterosexualaren ideia indarra hartzen joan da gure gizartean. Ikerketak eta galdetegiak gizarte heterosexual batentzat daude eginda. Eta horretaz gain, ikerketa ezberdinek diotenez, orientazio sexualagatik diskriminatzea oso ohikoa da lan-merkatu[11] askotan.
Arrazakeria ezaugarri fisikoek ezaugarri kulturalak zehazten dituztela dioen sinesmena bezala definitzen da, eta arraza-ezaugarriek talde batzuk hobeak[9] egiten dituztela defendatzen du. Pertsonak banatzen ditu euren arraza oinarritzat hartuta eta hierarkiak eraikiz, eta justua dela argudiatu da genetika ezberdinak direla eta. Arrazakeria ezaugarri fisikoetan edota kultura baten ezaugarrietan oinarrituz identifikatu daitekeen edozein taldetan gertatu daiteke. Nolanahi ere, arraza definitzea eta deskribatzea zaila da, guztiak ez direlako sartzen kategoria horietan.
Arrazakeria zientifikoa XVIII. mendean hasi loratzen zen, Charles Darwinen ikerlan ebolutiboek eragin handia izan zutelarik, eta baita filosofo batzuek idatzitako ideiak ere, hala nola Aristotelesenak. Arrazakeria historiaren gai garrantzitsu bat izan arren, oraindik eztabaida handia dago arrazak benetan existitzen direnaren harira. Arrazaren kontzeptua eztabaidatzen ari den arren, arrazismoaren ondorioak ikusi daitezke. Arrazakeria eta bestelako aurreiritziek pertsona baten portaera, pentsamenduak eta sentimenduak eragin ditzakete eta psikologo sozialek efektu horiek aztertzen dituzte.
Historian zehar gerrak, genozidioak eta bestelako biolentzia formak izan dira erlijio-taldeen[12] arteko gorrotoagatik. Mundu modernoan, mendebaldeko, industrializatuko, lurralde aberats eta demokratikoetako ikerlariek erlijioa eta aurreiritzien arteko erlazioaren inguruko ikerketa batzuk egin izan dituzte.
Estatu Batuetan egindako ikerketa batek azaltzen duenez, erlijioa beraien bizitzan garrantzitsua dela diotenak aurreiritzi gehiago dituzte, erlijiotsuak ez direnek baino. Beste ikerketa batzuek aldiz erlijioak eragin positibo bat duela adierazten dute pertsonengan, aurreiritziei begira.
“Erlijio instituzionalizatua” praktikatzen dutenek, hots, gertakizun erlijiosoen alde sozial eta politikoan jartzen duena arreta, aurreiritzi gehiago izaten dituzte, eta aldiz “barneratutako erlijioa” praktikatzen dutenek, hau da, beraien sinesmenetara entregatzen direnean sinestunak, aurreiritzi gutxiago izaten dituzte.
Talde edota norbanako batzuk modu bidegabean tratatuak izan daitezke beraien hizkuntza-erabileran soilik oinarrituta. Hizkuntza-erabilera hori norbanakoaren lehen hizkuntzarena izan daiteke, edo pertsona baten hitz egiteko modua ere bai, adibidez: azentua, hiztegiaren zabaltasuna eta sintaxia.[13]
Gizarte estatus baxua ematea izaera eta jarrera neurotipiko ohikoak ez dituzten pertsonei. “Ezintasun” egoera hori askotan egozten zaio diagnosi irizpidetik kanpo egoteko adina funtzionatzen duenari, baina ez duena nahi (edo ezin du) bere jarrera eredu konbentzionalen barruan kokatu.
Diskriminazioa batzuetan fenotipo patologikoak dituzten eta ezintasuna txikia den indibiduo batzuek ere pairatzen dute, hala nola, hiperaktibitatea eta atentzio defizita dutenei edota bipolaritatea dutenei.
Bazterketa neurologikoaren kasua, norbanakoaren gaitasun profesionala norbanako horren interakzio sozialak kontuan hartuta juzgatzean ematen da, zeina kasu horietan ez den zehatza eta diskriminatzailea den lanaren iraunkortasunari begira. Jarreren genetikan eta neurozientzian egin diren aurrerapenekin hau dena eztabaidara [14]zabaldu da.
Dakigunez, aurreiritziak ideologiarekin eta bizimoduarekin erlazionatzen ditugu eta zaila da aurreiritzi horiek aldatzea. Baina hainbat mota ezberdin daude hauen kontra egiteko, hala nola:
Richard J. Crisp eta Rose Meleady[15]-ren ustez, gizakiak gizarte taldeen inguruan modu kategorikoan pentsatzeko joera handiarekin eboluzionatu du, prozesu kognitiboetan manifestatzen dena, politika multikulturalen onespen publiko eta politikoarekin.
Bi autore hauen aburuz, multikulturalismoaren aurkako erresistentzia orokor bat azaltzen duen giza adaptazio bat eman da, zeinak zerikusia duen gizakiaren adaptaziorako joera kognitibo-ebolutiboarekin, eta aurreiritzien arazoari aurre egiteko dei orientatzaile bat egiten diete interbentzioan oinarritutako soluzioak bilatzen dituzten jakintsuei eta politika-egileei.
Hipotesi honek aurreiritziak talde-barneko eta taldez-kanpoko kideak elkartzen direnean soilik murriztuko direla. Zehazki sei kondizio behar dira aurreiritziak murrizteko, Elliot Aronson-ek dioen moduan: Lehenengoa, talde barnekoak eta kanpokoak interdependentzia gradu bat izan behar dute. Bigarrena, bi taldeek helburu komun bat behar dute. Hirugarrena, bi taldeek estatus berdina izan behar dute. Laugarrena, taldekideen arteko kontaktu informalerako aukera anitzak egon behar dute. Bosgarrena, hainbat kontaktu egon behar dira talde barnekoen eta kanpokoen artean. Eta azkena, berdintasunaren arau sozialak egon behar dira, eta presente egon behar dute aurreiritzien murrizketa bultzatzeko.
Linda Tropp eta Thomas Pettigew[16] akademikoek meta-analisi bat egin zuten, 515 ikerketekin, milioi laurden bat pertsonekin egina, eta 38 nazioetako biztanleekin, taldeen arteko erlazioak nola aurreiritziak murrizten dituen ikusteko. Hiru bitartekari beharrezkoak direla ikusi zuten: (1) norberarena ez den taldearen inguruko jakintza handitzea, (2) taldeen arteko harremanarekiko beldurra murriztea, eta (3) enpatia eta perspektiba hartzea handitzea.
Horretaz gain, norbanako batzuk diskriminazioari aurre egiten diote hau gertatzen ikusten dutenean. Ikerketetan ondorioztatzen den bezala, norbanakoek bazterketari aurre egiteko aukera gehiago dituzte beraientzat onurak ikusten dituztenean, eta aldiz, horri aurre egiteko aukera gutxiago daude besteen erreakzioaren[17] inguruan arduratuak daudenean.
Pertsona batek aurkako sexuko hainbat pertsonarekin harreman gatazkatsua izan badu, sexu horren inguruko aurreiritzia (ezkorra) sor dezake. Horrela bere pentsamendua izan daiteke sexu horretako pertsona orok erlazioak zapuztuko dituen ezaugarri hori duela, eta gainera sexismo delako aurreiritzi multzoa bere egin.
Antzeko prozesua ere gerta daiteke nahiz eta aurreiritzia duen pertsonak inoiz horrelako bizipenik bizi izan ez duen. Horrela, giza talde jakin batek ezaugarri jakin batzuk dituela pentsatzen duen jendeaz inguraturik hazi den ume batek, giza talde jakin horren inguruko ideia batzuk izango ditu, horiekin kontakturik izan ez badu ere.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
