Aquila edo Arranoa[1][oh 1] —latinez:Aquila— zeru-ekuatoretik gertu kokatuta dagoen konstelazio bat da. Izar distiratsuak ditu, eta erraz antzeman dakioke gaueko zeruan. Ptolomeok deskribatutako 48 konstelazioetako bat da, eta 88 konstelazio modernoetako bat[2].
Bere izarrik distiratsuena, Altair, Udako Triangeluarenasterismoaren erpin bat da. Konstelazioa hobeto ikusten da uda borealean, Esne Bidean zehar baitago. Kokapen hau dela eta, kumulu eta nebulosa asko daude bere mugen barruan, baina ahulak dira eta galaxiak gutxi dira. Konstelazio honetan, zenbait noba garrantzitsu agertu dira. Haietako bat K.o. 389. urtean agertu zen, eta Artizarraren distira berdindu zuen. 1918. urtean, Nova Aquilaek (V603 Aquilae) Altairren distira gainditu zuen.
Ptolomeo II. mendeko astronomoak deskribatutako 48 konstelazioetako bat izan zen Aquila. Eudoxusek lehenago aipatu zuen, K.a IV. mendean eta Aratok mende bat beranduago.
Gaur egun Nazioarteko Astronomia Batasunak definitutako 88 konstelazioetako bat da. Erromatarrek ere «Vultur volans» (sai hegalaria) deitzen zioten, baina ez da nahastu behar «Vultur cadens» konstelazioarekin, Liraren izena. Askotan, greko-erromatar mitologian Zeus/Jupiterren izpiei eusten zien arranoa irudikatzen du. Aquilarekin lotzen da, halaber, Ganimedes bahitu zuen arranoa, Troiako erregeetako baten semea (Aquariusi lotua), Olinpora jainkoen edari-zerbitzari gisa jarduteko[3].
Ptolomeok 19 izar katalogatu zituen elkarrekin konstelazio honetan eta jada erabiltzen ez den Antinooko konstelazioan, Hadriano enperadorearen erregealdian izendatua izan zena (117-138), baina batzuetan Tycho Braheri egozten zaio, Aquilan 12 izar eta Antinoon zazpi katalogatu baitzituen. Heveliusek 23 izar zehaztu zituen lehenengoan eta 19 bigarrenean[4].
Aquila grekoa ziur aski Arrano konstelazio babilonikoan oinarritzen da, baina batzuetan kaioa dela uste izaten da oker, eremu gertukoan kokatuta zegoena[5].
Hinduismoan Aquila konstelazioa erdi-arrano erdi-gizakia den jainko batekin identifikatzen da, Garuda.
Izar nagusiak
Aquila konstelazioa, begi hutsez.
α Aql (Altair), konstelazio honetako izarrik distiratsuena da, eta Lurretik begi hutsez ikus daitekeen gertuen dagoenetako bat, 17 argi-urteko distantziara. Bere izena al-nasr al-tair esaldi arabiarretik dator, "Arrano hegalaria" esan nahi duena. Altairrek 0,76ko magnitudea du[6][7][8]. Udako Triangeluko hiru izarretako bat da, Vega eta Denebekin batera. A motako sekuentzia nagusiko izar bat da, eguzkiaren masa halako 1,8 eta haren argitasuna bider 11 duena. Izarrak azkar biratzen du, eta forma oblatua ematen dio, poloetan zanpatua[9][10][11].
β Aql (Alshain) 3,7 magnitudeko izar hori bat da, Lurretik 45 argi-urtera dagoena. Bere izena shahin-i tarazu esaldi arabiarretik dator, "Oreka" esan nahi duena; izen honek Altair, Alshain eta Tarazedi egiten dio erreferentzia. Primarioa G motako izar azpierraldoi bat da, G9,5 IV espektro motakoa, eta sekundarioa nano gorri bat da[12][13]. Lehen azpierraldoiak Eguzkiaren erradioa halako hiru du, eta haren argitasuna halako sei[14].
γ Aql (Tarazed) 2,7ko magnitudea duen laranja koloreko izar erraldoi bat da[15], Lurretik 460 argi-urtera dagoena. Bere izena, Alshain bezala, arabieratik dator eta "oreka" esan nahi du. Konstelazioko bigarren izarrik distiratsuena da eta baieztatu gabeko izar aldakorra da[16].
ζ Aql (Okab[17]) 3,0 magnitudeko izar bitarra da[18], Lurretik 83 argi-urtera dagoena. Lehena A motako sekuentzia nagusiko izar bat da[19], eta bigarrenak Eguzkiaren masaren erdia du.
η Aql izar supererraldoi hori-zuri bat da, Lurretik 1.200 argi-urtera dagoena. Izar aldakor zefeido distiratsuenetako bat da, 4,4ko gutxieneko magnitudea eta 3,5eko maximoa du, 7,2 eguneko periodoarekin. Aldakortasuna Edward Pigottek ikusi zuen 1784an[20]. Supererraldoiaren inguruan orbitatzen duten bi izar lagun ere badaude: B motako sekuentzia nagusiko izar bat[21] eta F motako sekuentzia nagusiko izar bat[22].
15 Aql izar bikoitz optikoa da. Lehena laranja koloreko erraldoi bat da, 5,41 magnitudekoa, eta K1 III espektro-mota bat[26][27], Lurretik 325 argi-urtera. Sekundarioa 7,0 magnitudeko purpura koloreko izar bat da, Lurretik 550 argi-urtera dagoena. Bikotea erraz ebazten da da afizionatuen teleskopio txikietan.
57 Aql izar bitarra da. Lehen mailakoa 5,7 magnitudeko izar urdin bat da, eta bigarren mailakoa 6,5 magnitudeko izar zuri bat. Sistema Lurretik 350 argi-urtera dago; bikotea erraz ebazten da afizionatuen teleskopio txikiekin. Sistemako bi izarrek azkar egiten dute bira[28].
R Aql Lurretik 690 argi-urtera dagoen izar gorri erraldoi bat da. Begira aldagaia da, 12,0ko gutxieneko magnitudearekin, 6,0ko gehieneko magnitudearekin eta 9 hilabeteko periodoarekin. 400 Eguzkiko diametroa du. .
V Aqlkarbonozko izar hotz tipiko bat da. Mota honetako izarren adibiderik gorrienetako bat da, zaletuen teleskopio arrunten bidez ikus daitekeena.
FF Aql izar supererraldoi hori-zuri bat da, Lurretik 2500 argi-urtera dagoena. Zefeida izar aldakorra da, 5,7ko gutxieneko magnitudea, 5,2ko gehieneko magnitudea eta 4,5 eguneko periodoa dituena. Bitar espektroskopikoa da, F6Ib espektro motakoa[29]. Hirugarren izar bat ere sistemako kidea da, eta laugarren izar bat ere badago[30], seguruenik sistema nagusiarekin konektatuta ez dagoena[22][31].
Nobak
1918annoba distiratsu bat ikusi zen Aquilan (Nova Aquilae 1918), Aquilako izar distiratsuena zen Altairrek baino distira handiagoa izan zuena. Zygmunt Laskowskik ikusi zuen lehen aldiz, eta 1918ko ekainaren 8ko gauean baieztatu zen. Nova Aquilaek -0,5eko itxurazko magnitude maximoa lortu zuen, eta teleskopioa asmatu zenetik erregistratutako nobarik distiratsuena izan zen[32][33].
NGC 6751, Begi distiratsua ere deitua, nebulosa planetario bat da. Nebulosak 0,8 argi-urteko diametroa duela uste da.
Zeru sakoneko objektu gehiago:
NGC 6709kumulu ireki solte bat da, 40 izar inguru dituena, eta 9 eta 11 arteko magnitudea du. Lurretik 3.000 argi-urtera dago. 6,7ko magnitude globala du eta Lurretik 9.100 argi-urtera dago. NGC 6709 Esne Bideko izar eremu aberats batean agertzen da eta Shapleyren d klaseko kumulu eta Trumpler 2 m-ko III klaseko gisa sailkatuta dago. Izendapen horiek esan nahi dute ez duela izar askorik, ahula dela, erdian ez duela kontzentrazio handiagorik eta izar magnitudeen maila moderatua duela. 305 izar baieztatuta daude eta erraldoi gorri bat hautagai[34][35][36].
NGC 6755 7,5 m-ko kumulu irekia da; 12 eta 13 arteko magnitudeak dituzten dozena bat izarrek osatzen dute. Eguzki Sistematik 8.060 argi-urtera dago[37].
NGC 6778 eguzki sistematik 10.300 argi-urtera dagoen nebulosa planetario bat da.[39]
NGC 6741 nebulosa planetario bat da.
NGC 6772 nebulosa planetario bat da.
W51 (3C400) Esne Bideko haurtzaindegi handienetako bat da. Lurretik 17.000 argi-urtera kokatua, W51k 350 argi-urteko diametroa du. Hala ere, izarrarteko hautsezko hain eremu lodian dago, non argi ikusgaiarekiko opakua den. X Chandra izpien behatokiak eta Spitzer teleskopio infragorriak egindako behaketen arabera, W51 ilargi beteak argi ikusgaian bezain handia dirudi[40][41].
Aquilan ere objektu estragalaktiko batzuk daude. Horietako bat Unibertso ezaguneko galaxia-masa kontzentraziorik handiena izan daitekeena da, Hercules-Corona Borealis Harresi Handia. 2013ko azaroan aurkitu zuten, eta 10.000 milioi argi-urteko tamaina du. Ezagutzen den Unibertsoko egiturarik handiena eta masiboena da.
NASAren Pioneer 11 espazio ontzia, Jupiter eta Saturno artean 1970ko hamarkadan pasa zena, Lambda Aquilae izarretik gertu pasatzea espero da hemendik 4 milioi urtera.
Euskaltzaindiaren 173. arauak honako hau gomendatzen du: "Euskaraz, konstelazioen izenak adierazteko, komeni da nazioarteko formak —latinezko grafia— erabiltzea, hainbat komeniago testuak zenbat eta teknikoago edo jasoago izan. Nolanahi ere, latinezko izenen itzulpenak edo egokitzapenak ere —azalpen-izenak— erabil daitezke, bigarren mailan, testu didaktikoetan edo azalpen gisa".
.svg){kind=small}
