Paraná
From Wikipedia, the free encyclopedia
Paraná[1] (gaztelaniaz: Río Paraná, portugesez: Rio Paraná, guaranieraz: Ysyry Parana) Brasil, Paraguai eta Argentina zeharkatzen dituen Hego Amerikako ibaia da. 4.880 km luze da eta 2.582.672 km²-ko arroa hartzen du. Rio Grande eta Paranaiba ibaiek osatua da, eta Rio de la Platan isurtzen du ura. Paraguai ibaia da adar nagusia. Ontziz ibil daiteke 3.215 km-tan.
- Artikulu hau ibaiari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Paraná (argipena)».
| Paraná Río Paraná (es) Rio Paraná (pt) Ysyry Parana (gn) | |
|---|---|
 | |
| Datu orokorrak | |
| Mota | ibai |
| Luzera | 4.880 km |
| Geografia | |
 | |
| Koordenatuak | 20°05′06″S 51°00′02″W |
| Estatu burujabe |  Argentina |
| Argentinar probintzia | Buenos Aires probintzia |
| Hidrografia | |
| Ibaiadarrak | ikusi
|
| Arroaren azalera | 2.582.672 km² |
| Arro hidrografikoa | Río de la Plata Basin (en)  |
| Ur-emaria | 16.000 m³/s (Corrientes) |
| Iturburua | Rio Grande (Minas Gerais), Rio Paranaíba (en) eta Carneirinho |
| Bokalea () | Río de la Plata |
Paraná hitzak «Itsasoaren senide» edo «Itsasoa bezalakoa» esan nahi du tupi hizkuntzan.
Paraná ibaia Brasilgo São Paulo, Minas Gerais eta Hegoaldeko Mato Grosso estatuen artean du sorburua, Rio Grande eta Paranaíba ibaien bilgunean. Salto del Guairá hiritik aurrera Brasil eta Paraguairen arteko muga egiten du 190 km-tan, eta aurrerago Argentina, Paraguai eta Brasilen artekoa. Iguazu ibaiaren ahotik aurrera, Argentina eta Paraguairen arteko muga egiten du. Hortik mendebalderantz jotzen du Paraguai ibaia jaso arte; orduan hegoalderanzko norabidea hartzen du, Rio de la Platara isuri arte.
Ibilbidea hiru tartetan banatzen da:
- Goiko ibaibidea edo Goi Parana: (1.550 km), iturritik Paraguai ibaiaren ahoraino. Tarte honetako ibaiadar nagusiak:
- Ezkerraldetik: Tieté, Paranapanema, Ivaí, Piquirí eta Iguazu.
- Eskuinaldetik: Verde, Pardo, Ivinhema eta Monday.
- Erdiko ibaibidea edo Erdialdeko Parana: (722 km), Paraguai ibaiaren ahotik Diamante hiriraino. Tarteko ibaiadar nagusiak:
- Ezkerraldetik: Santa Lucía, Corrientes eta Guayquiraró.
- Eskuinaldetik: Paraguai, Negro eta Salado del Norte.
- Beheko ibaibidea edo Behe Parana: (298 km), Diamante hiritik Rio de la Plataraino. Tarteko ibaiadar nagusiak:
- Ezkerraldetik: Carcarañá eta Luján.
- Eskuinaldetik: Victoria eta Gualeguay.
Hiri nagusiak
Parana–Paraguai ibaien arroan 75 milioi pertsona bizi dira. Arroan dauden hiri nagusiak São Paulo, Buenos Aires, Curitiba, Asuncion, Campinas eta Rosario dira. Ibai bazterreko hiri nagusiak, berriz, hauek dira:
- Tres Lagoas.
- Foz do Iguaçu
- Ciudad del Este
- Puerto Iguazú
- Posadas
- Encarnación
- Resistencia
- Corrientes
- Reconquista
- Santa Fe
- Paraná
- Rosario
- San Nicolás de los Arroyos
- Zárate
- Campana
- Buenos Aires
Paranáren emaria 80 urtez (1904-1983 bitartean) neurtua izan da Corrientesen, Paraguai ibaiarekin elkartu ondoan[2]. Gune horretan, drainatutako eremuak 2.661.392 km² ditu, arro osoaren % 72. Urteko batez besteko emaria 16.595 m³ segundoko da. Emari handiena martxoan du (21.400 m³/s), eta txikiena irailean (12.004 m³/s).
Paranáren batez besteko emariak (m³/s), Corrientesen neurtuak
Datuak: 1904 eta 1983 artean
Ibaia milioika pertsonentzako ur, janari eta energia iturria da, eta Hego Amerikako hiri handienetako batzuk (Brasilia, Buenos Aires, Sao Paulo) arro honetan kokaturik daude. Arrantza garrantzi handiko jarduera da, eta espezie batzuk, hala nola sabaloa (Prochilodus lineatus), komertzialki ustiatzen dira, bai herrialdean bertan kontsumitzeko, bai esportatzeko. Kirol arrantzan surubia (Pseudoplatystoma fasciatum) eta doradoa (Salminus brasiliensis) dira estimatuenak[3]. Itaipuko presa, munduko bigarren indarretxe hidroelektrikorik handiena, Brasil eta Paraguairen arteko mugan dago[4].
Paraná-Paraguairena munduko ibai sistema nabigagarri garrantzitsunetako bat da, Argentina, Bolivia, Brasil, Paraguai eta Uruguaiko portuak Río de la Plata eta Ozeano Atlantikoarekin lotzen baititu. Bide nabigagarri horrek 3.400 kmko luzera dauka, Cáceres (Mato Grosso, Brasil) eta Nueva Palmira (Uruguai) artean. Konboi itzelak ibiltzen dira ibaian barrena, soja, kotoia, ekilorea, garia, lihoa, burdin harria, manganesoa eta beste produktu batzuk garraiatzen[5].
Juan Díaz de Solís 1515ean Paranara iritsi zenean, tupi-guarani herria bizi zen ibaiaren arroan. 1527an Sebastian Cabotok Sancti Spiritus gotorlekua eraiki zuen Parana ibaiaren mendebaldeko ertzean, eta 1536an alde horretan bertan Nuestra Señora de Mendoza herria eraikitzeko agindua eman zuen Pedro de Mendozak.
Arazo handiak sortu ditu ibai honek, energia hidroelektrikoa dela eta, Brasil, Paraguai eta Argentinaren artean; nolanahi ere, 1979. urtean itun bat sinatu zuten elkarrekin.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
