Noto Antica
From Wikipedia, the free encyclopedia
Noto Antica edo Netum, 1693ko urtarrilak 11ko lurrikararen ondoren suntsitua izan zen Notoren antzinako gune populatua da. Municipium, erromatarren menpean, arabiar domeinuaren ibarraren hiriburua eta Fernando Katolikoak asmatutako Civitas tituluarekin apaindua izan zen, XIV. eta XVI. mendeen artean Siziliako hego-ekialdeko gune kultural, militar eta ekonomiko nagusietako bat izan zen. Harresi ikaragarriz inguraturik (horietako askok oraindik zutik diraute) eta Alveria mendiko haran sakonez inguraturik, sekula ez zen indarrez hartua izan. 1693ko lurrikara bortitzak bakarrik lortu zuen suntsitzea, Val di Noton 60 mila biktima baino gehiago eraginez.
| Noto Antica | |
|---|---|
 Noto Anticaren mapa | |
| Datuak | |
| Herrialdea |  Italia |
| Eskualdea |  Sizilia |
| Free municipal consortium | Free Municipal Consortium of Syracuse |
| Italiako udalerri | Noto |
| Koordenatuak | 36°56′19″N 15°01′21″E |
 | |
| Historia | |
| Garaia | Brontze Aroan |
| Uztea | K.o. 1693 |
| Metropolia(k) | Noto |
Historiaurrea
Eremu honetako lehen giza kokalekua antzinako Brontze Arokoa da (K.a. XVIII-XV. mendea), Castelluccioko zibilizaziokoa, baina VIII-VII. mendeko Finocchito zibilizazioaren aztarnak ere badaude. K.a. V. mendean, Duzetio sikuloen erregeak, greziar inbaditzaileen aurkako gerra zela eta, Neaira (erditu egingo zuena) lekualdatu zen, Mendolako muinotik, Alveriako ordokian, bihotz formako mendi berezi batera, zintzur sakonez inguratua izatean, menderaezin bihurtzen zen, zintzur estu batez izan ezik. Duela gutxiko ikerketek Duzetioko Notoko herritartasun eta, beraz, Notoren lekualdatzea baztertu dute.
Antzinaroa
Hala ere, Monte Alveria historiaurretik bizi izan zela ziurtatu da eta, ondoren, K.a. IX. mendetik aurrera, Siziliako zenbait komunitateren egoitza izan zela. Hiriko gimnasioak, heroonak, hilobiko nekropoli handiak, tenplu eta antzokiak kontuan hartuz, nabaritzen da konkistatzaile greziarrei zieten begirune handia, haiengandik gurtza eta ohiturak bereganatzen zituelarik. K.a. 263an, Neaiton (Neetumen latinizatua, Netum), Erromatik, Heron II.a Sirakusakoa tiranoari eman zitzaion, baina, beharbada, siziliarren jatorri latindarra kontuan hartuta, nolabaiteko autonomia zuen, ondoren, (Bigarren Gerra Punikoaren garaian) Erromarekin federazio itun batean gauzatzen zena (Civitas foederata), Siziliako beste bi hiri federatuekin partekatzen zuen: Netinitarrek beti izan ziren erromatarren aliatuak eta K.a. 70ean, Zizeronek dioen bezala, Gaio Verre jabearen aurkako epaiketan salatzailerik harroenen artean zeuden, honek, dekuma ordaintzeko bidegabeki eskatu zielarik. Inperioaren garaian ere, Erromaren mesedea izan zuen, Notok municipium estatusa izan zuelarik. Horren arabera zergak ordaintzetik salbuetsita zegoen.
Erromatar Inperioren asken garaitik informazio guxi dago.
Erdi Aroa
Ez dago informazio askorik antzinako aro berantiarretik Erdi Aroko IX. mendera arte. Hala ere, Alverian sakabanatuta daude zenbait harkaitz auzo, seguru asko bizantziarrak, proportzio txikiko hipogeo kristau bat (Grotta delle 100 bocche) eta katakonba judu bat (Grotta del Carciofo).
Netumek 864an, Cafagh Ibn Sofian buru zuten setiatzaile arabiarrei amore eman zien. Handik gutxira, ordea, uztarria astindu eta bi urte geroago atzera egitea lortu zuen. X. mendean uhartea hiru haranetan banatu zen, Noto horietako bat zen. Inbaditzaileek nekazaritza eta merkataritza bultzatu zituzten, zitriko zuhaizti handiak landatuz eta zetaren industria abian jarriz.
Aro normandiarrarekin amaitzen da hutsune historiko luzea. Normandiarrek, hiria gotorleku oso indartsu bihurtu zuten, eta eman zioten bere behin betiko izango zen izena; Noto. Une horretan hasi zen hiriko berpizkundea: nahiko tolerantea erlijioari dagokionez eta normandiarrek bultzada handia eman zioten merkataritzari. 1091n Roger I.a Siziliakoak Giordano semeari duke titulua eman zion. Berak, zintzurreko gaztelu boteretsua berreraikitzeari ekin zion, baita kristautasunaren berpizkundea sustatzeko zenbait eliza sortu zituen ere. Beranduago, Idrisi geografo arabiarrak, Roger II.a Siziliakoaren gortean bizi zenak, miresmenez aipatu zituen hiriko edertasuna, oparotasuna eta bere garrantzi estrategikoa. Gilen Gaiztoaren azpian, Giordano dukea hil ondoren, Goffredo di Montescaglioso kondeak Noto feudo egin zuen, ondoren, konfiskatu egin bazuten ere. XIII. mendearen hasieran, Isimbardo Morengia kondeak gobernatu zuen, S. Maria dell 'Arco monasterio zistertarra sortu zuena 1212an, lau feudoko ezkonsari batekin. Ez dakigu ezer angestar aro zorigaiztokoari buruz; tradizio ez-seguru baten arabera, Notok Siziliako beste hiri batzuen eredua jarraitu zuen, Faramondo d 'Artoiseko goarnizio frantziarra hiltzen (1282ko apirilak 2).
Uharteak aragoiarrak menderatu ondoren, Noto, Glielmo Calcerandoren agindupean egon zen, Petri II.a erregearen bikarioa, XIV. mendean hasi zena, aragoiar eta angestarren aldekoen artean etengabeko gatazka zibilek markatutako garai bat. Azken horiek uhartea birkonkistatzen alferrik saiatu ziren. Gazteleraren traizioa gorabehera, Ugolino Callarik Roberto II. Artoiskoari eman zion 1300ean, hiria aragoiarrei leial mantendu zen.
Dinastia berria finkatuta, Notok laster jaso zituen sariak eta ohoreak. 1335ean, Frederiko III.aren bisita jaso zuen, 1341ean, bere ohituren kodifikazioaren onarpena lortu zuen (beraz, lege indarra hartuz), 1353an, Luis errege gazteari ere ongietorria eman zion, pribilegioak eta immunitateak eman zizkiona.
Bitartean, 1330 inguruan, Piacenzako Corrado Confalonieri noblea Notora etorri zen, eta ehiza-istripu baten ondoren, ermitau bilakatu zen. Beranduago, hiritik kilometro gutxira zegoen haran bateko kobazulo baten bakardadera erretiratu zen, han, 1351n hil zen santutasun ospetsuan; ondoren, Notoren patroi santu bihurtu zen.
XIV. mendean zehar, Alagona eta Landolinatarren (aragoiarren aldekoak) eta Chiaramontarren (frantsesen aldekoak) arteko barne borrokak etengabekoak izan ziren. Martin Gaztearen etorrerarekin, monarkiaren ospea berrezartzea bilatzen zutenekin, eta batez ere Alfontso Bihotz-handiarekin, hiriak lasaitasun erlatiboko aldiak bizi zituen. Urte horietan, aitzitik, Nicolò Speciale erregeordea agertu zen Siziliako eszena politikoan. Arlo ekonomikoan ere, Notok, loraldi bat igaro zuen, zenbait pribilegio eta muga-zerga eta gabela salbuespenen ondorioz. Alfontsok, ordea, Martin Gazteak emandako betiko estatu-jabetzaren pribilegioa baliogabetuz, hiria bere anaia Petriri eman zion duke tituluarekin. Nototarrek ezin zuten jasan jaun bati men egitea eta bere askatasunari agur esatea. Orduan, konpromiso ohoragarri batera iritsi ziren: Petri dukearen ondorengo maskulinoak bakarrik izango ziren oinordeko hiriko jaurerrian. Baina, azken hau, urte batzuk seme-alabarik gabe hil zen, eta, azkenean, hiria, errege egoerara itzuli zen. Garai honetan, Notok elizbarrutia ezartzeko eta San Domenico komentu ospetsua unibertsitate gisa eraikitzeko egin zuen saiakera, baina zenbait azpijokoren artean, ideia baztertuta geratu zen.
Aro Modernoa
XV. mendean zehar, Notok oparotasun eta distira garaiak ezagutu zituen. Subiranoek pribilegio politiko eta komertzial ugari eman zizkioten; 1503an, Fernando Katolikoak, Civitas Ingeniosa titulua eman zion, arlo guztietan nabarmendu zen. XVI. mendea, aldiz, Notok ospe maila altuenak izan ztuen, bereziki kulturaren eta politikaren arloan, oro har oso mende zoriontsua izan zen. Goseteak eta izurriteak (1522ko ikaragarrienak), fakzio nobleen arteko borroka basatiak eta eraso barbaroen arriskua, hiriko garapenerako faktore negatiboak ziren. Hala ere, hiriko aurpegia edertzeko lan garrantzitsuak egin ziren, baita bere garrantzi estrategikoa berresteko ere, Gonzaga erregeordeak 1542an antolatutako defentsa militarren indartzearekin.
XVII. mendean, hiriko gainbehera hasi zen, eragina zuena haren ezaugarri feudal eta monastikoan. 80 feudotako nekazal lurralde erraldoiak jada ez zituen iraganeko baliabideak sortzen, nahiz eta Alveriaren mendebaldeko Asinaro bailarako artisauak oraindik loratu. Aristokrazia nahiko aberatsa bazen ere, jada ez zen beste garaitako klase politiko erne eta aditua. Ikuspegi militarretik, Notok, oraindik, oso gaztelu garrantzitsua zuen, eta, Frantzia-Espainia Gerran, tropa talde indartsu bat hartu zuen 1675ean.
Kultur arloan oso pertsona ospetsu gutxi daude, eta Eraldatuen Akademian, filosofia eta teologia lantzen zuena, bazen aro baten gainbehera orokorraren sinboloa.
1693ko urtarrilak 11n, hiria, bere dizdira eta tamainaren gorenean, ia erabat suntsitua izan zen lurrikara izugarri baten ondorioz.
Historiaurreko garaietan, Alveria mendia bizitegi-eremu txikiz zipriztinduta zegoen, batez ere etxolak, elkarrengandik bananduak eta independenteak. Ziuraski, hiriko lehen nukleo bat sortu zen greziar garaian, Durbo harana menderatzen duen mendiaren behealdeko plano batean, antzinako agora, gimnasio eta heroonen hondakinek frogatzen duten bezala. Kokalekua, horma megalitikoz babestua zegoen, zati batzuk, oraindik ikus daitezkeenak. Vincenzo Littarak, De Rebus Netinis lanean, XVI. mendean, greziar nukleoak jatorrizko fisonomia ia osoa mantentzen zuela deskribatu zuen.
Erromatar garaian, ziur asko, mendiaren tontorra ere, hasi zen populatzen.
Normandiar domeinuaren pean, mendi osoa, harresi boteretsu batez gotortua zegoen, goialdeko auzoak hedatzen hasi zirenean, hiriko erdigunea bilakatu arte, gaztelua eta beste eraikin garrantzitsu batzuk eraiki ziren.
Erdi Aroan, hiria elizekin aberastu zen, eta plaza nagusia zabaldu egin zen. Hiria hiru solairutan banatu zen, non hiriko hiru plazak ere bazeuden: Gurutziltzatua, Nagusia eta Santa Venera. Hiria, Via Piana edo Cassaro izeneko ardatz nagusi batez zeharkatuta zegoen. Hiriko fisionomia, Erdi Aroko beste hirien oso antzekoa zen.
XVII. mendean, hiria are gehiago aberastu zen monumentuekin, eta hauetariko asko estilo barroko berriaren kanonen arabera edertu ziren. Lurrikararen bezperan, 14.416 etxe zituen, nahiz eta hegoaldeko aldean (mendiko bihotz formako lobuluak) ez zegoen jenderik, baizik eta landatutako lurra.
Hiri-trazaduraren Erdi Aroko itxura eta lurraren izaera geologikoa izan ziren leku zaharra bertan behera uztearen arrazoi garrantzitsuenetako bat. Arazo hauen ondorioz ia ezinezkoa baitzen hiria berreraikitzea XVII. mendearen amaierako plangintza-arauen arabera.
Noto Anticak, greziar garaian ere bizi dena, oraindik ikus daitezkeen egitura batzuk ditu, heroonak eta gimnasioa kasu[1]. III. mendeko heroiak (heroiak gurtzeko monumentu batek) zenbait zutabe eta pinax ditu, Gioacchino Santocono Russok ikasitakoak.
III. mendeko gimnasioa. K.a. 1894 urtean Georg Kaibel alemaniar adituak Hieron sirakusar erregearen omenez aurkitutako idazkun bati esker identifikatu zen, Notoko Hiriko Museoan kontserbatua. Oraingo inskripzioa kopia bat da. Zati bat harkaitzean industutakoa eta beste zati bat harrizko materialez egina.
1972an aurkitu ziren horma megalitikoak. Greziar gotorlekuen aztarna hauek oraindik ere diraute.
Inguruko eremuak haitzuloetako hilobi askoren presentzian interesgarria da, bereziki haranen arteko labarrarenak, historiaurretik datatuak daudenak. Salitello errekan Siziliako nekropoli bat dago (K.a. 730-650), harkaitzean zulatutako hilobiak dituena.
Noto Anticako iparraldeko sarreratik ez oso urrun, bizantziar katakonba txiki bat dago, Grotta delle Cento bocche izenekoa, sabaiko protuberantziak, ubulen antza izatea eragiten duten errezeldun hilobi hondarrak egoteagatik. Denborarekin, katakonba, artegi moduan ere berrerabili zen, baita bunker gisa ere Bigarren Mundu Gerran, Salitello haranean zuen kokapen estrategikoagatik.
Orburuaren haitzuloak, bere izena, bertako nekazariek orburu bidez trukatutako judu Menoraren bi irudikapenetik hartzen du, hortik datorkio izena. Hilobi hauek adierazten dute Noton judu komunitate bat zegoela.
Bi haitzuloak kokatuta dauden eremua gaur egun hesituta eta jendearentzat itxita dago.
Carosello harana (Carosello harrobia) Alveria mendiaren mendebaldean dago, eta oso haran interesgarria da ezaugarri arkeologiko eta naturalistengatik. Haran honetan jaiotzen da Asinaro ibaia, eta, hain zuzen ere, aro arabiarreko ur-ibilguaren ondorioz, harkaitzean zulatutako zurrategiak sortu ziren, toki honi aberastasuna emanez. Izan ere, beltzarantzeko prozesuak ur kantitate handiak behar izan zituen larruak eta prestaketarako beste substantzia batzuk prozesatzeko. Ura esklusen bidez bideratzeak eta erroten bidez ustiatzeak ekonomia oso loratua sortu zuten. Larruak beste modu batera tratatzeko tankeak ukitu gabe daude oraindik.
Hiri berria ibaian behera berreraiki zen, eta erabilitako estilo barrokorengatik mundu osoan ospetsu egin zen.
Gaur egun, gune arkeologikoan, K.a. IX. eta VIII. mendeetako Siziliako nekropoli batzuk ikus daitezke, Carciofoko Grotta (juduen katakonba), Grotta delle Cento Bocche, Caroselloko haranaren antzinako zurrategiak eta errotak, harresien hondakinak eta errege gaztelua, latinezko numquam vi capta atean grabatutako leloa duena[ohar 1].
Gaur egun, Noto Antica eremu arkeologikotzat hartzen da, nahiz eta behar bezala zainduta ez egon, egitura egokirik, seinaleztapen nahikorik eta erabilera egokirik ez dagoelako. Gune osotik bakarrik zati bat induskatu da, besteak etorkizunerako planifikatuta daudelako[2]. Lur asko jabetza pribatukoak dira, eta horrek eremuaren erabilera osoa mugatzen du, desjabetze-plan organikorik eta parke bakar baten sorrerarik ezean.
Hori dela eta, arlo honekin lotutako ikerketa eta argitalpen gutxik jaso dute historiaurreko garaitik lurrikararen 1693ra bitarteko denbora-tartean.
Noto udalerriak, urtero lekua hobetzeko asmoz, Festa dell 'Alveria sustatzen du, gidaliburuen eta hiriko eguneroko bizimoduaren proposamen historiko berri baten bidez.
- Izan ere, leloak dioenaaren alderantziz, bakarrik 1693ko lurrikarak lortu zuen menderaezina zen hiria suntsitzea.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
