Laozi (baita ere Lao Tzu, Lao Tse eta Laotze idatzia, txineraz: 老子, maisu zaharra)[1] bere existentzia historikoa eztabaidan dagoen pertsonaia txinatarra da txinatar zibilizazioaren filosofo garrantzitsuena izan zen.
| Laozi | |
|---|---|
.jpg) | |
| Bizitza | |
| Jaiotza | Chu (en)  , K.a. VI. mendea |
| Herrialdea | Zhou dinastia |
| Heriotza | K.a. V. mendea ( urte) |
| Familia | |
| Aita | Li Jing |
| Ama | Xiantian |
| Seme-alabak | ikusi
|
| Hezkuntza | |
| Hizkuntzak | txinera |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | filosofoa, artxibozaina, idazlea eta Taoist (en) |
| Lan nabarmenak | ikusi
|
| Mugimendua | Taoismoa Ekialdeko filosofia Hundred Schools of Thought (en) |
| Izengoitia(k) | Dan Li, Er Li eta Tan Li |
| Sinesmenak eta ideologia | |
| Erlijioa | Taoismoa |
   | |
Txinatar tradizioak K.a. VI. mendean bizi izan zela dio, baina aditu modernoek K.a. IV. mendean kokatzen dute, «Pentsamenduaren ehun eskolen» eta «Erresuma Borrokalarien» garaian. Dao De Jing edo Tao Te Ching idatzi zuela uste da, taoismoaren oinarrizko liburua. Liburu horren arabera, Tao edo Dao-a (bidea), aldaketa iraunkor gisa ikus daiteke, eta hura egia unibertsala da. Lao-Tzuren existentziari eta bizi izanaren garaiari buruzko zalantzen artean dago Konfuzioren garaikidea izan zitekeenaren ustea[2].
Beste kasu batzuetan kontakizunei, kronikei eta antzinako Txinako agintari, funtzionario eta bestelako pertsonaia garrantzitsuen, zerrenda zehatzei dagokienez, transmisio ikusgarria dagoen arren, Lao-Tzuri buruz ia ezer ez da ezagutzen. Bera aipatzen duten lehen iturriek pasadizo eta elezaharren bidez egiten dute, horien artean hari buruzko istorio bat Zhuangzi-ren (Chuang-Tzu) Nan hua zhen jing (南華真經, literalki: «hegoaldeko [kultura] loraldiaren benetako liburua») obran. Lehen iturri historikoa edo biografikoa K.a I. mendeko Sima Qian-en Memoria Historikoak liburuan aurkitzen da. Hala ere, Sima Quianek berak idazten du bere iturriak eta materialak ez direla oso fidagarriak, eta Lao-Tzuri buruzko adierazpen oso kontrajarriak aurkitu dituela. Hori dela eta, Lao-Tzu benetan bizi izanaren ziurtasunik ez dagoela argudiatu izan da.
Izena
Lao-Tzu (老子) bi sinogramaz osaturiko ohorezko titulua da: lehenengoak (老 lǎo) adindu esan nahi du, eta bigarrena (子 zǐ) jakintsu bertutetsuentzat gordetako errespetuzko antzinako titulua da. Izen horren ahoskera, antzinako txineran, Baxter eta Sagartek /*(C.)rˤuʔ tsəʔ/ gisa berreraiki dute, C zalantzazko konstantea izanik[3]; beste aldetik Zhenzhang-ek /*ruːʔ ʔslɯʔ/ gisa berreraikitzen du. Istorio batzuek diote bere izena Ĕr zela eta bere abizena Lĭ (beraz, izen osoa Lĭ Ĕr, 李耳 izango zela) eta bere kortesia izena Boyang (伯陽). Dān hil ondorengo izena da; hortaz, Lao Dan (老聃) ere deitu izan zaio[4][5][6]. Danek, era berean, «Belarri luze» edo «Belarri luzedun» ere esan nahi du. 耳 karakterea «belarri» hitza da[7].
Lao Tzuk Boyang (伯陽, Bóyáng) adeitasunezko izena daramala ikusita dago, zeinaren txinera zaharraren ahoskeran *pˤrak laŋ gisa berreraiki den[3]. 伯 karakterea, izan ere, emazte behinenarengandik jaiotako seme zaharrenaren titulua zen, edo aitaren familiako osaba batena, norberaren aita baino zaharragoa zena; baita adierazten zuen nobleziako titulua ere, domeinu txiki edo ertaineko agintaritza zuen aristokraziako leinu buru eta errespetuzko marka orokor gisa. 陽 karakterea yang da, sinesmen taoistaren eguzki eta bizi indarra maskulinoa. Hala ere, badirudi Lao Dan modu orokorragoan erabili zela, Sima Qian bere Zhuangziaren Historial Handiaren Erregistroan[8] eta zenbait jakintsu modernok barne[3].
Tang dinastiaren garaian (618-907) haien arbaso gisa omendu zuten, zeren Tang dinastiari lotutako erlijio taoistek Lao-Tzuri (Lao-Tang) egotzitako hil osteko izenarekin erlazionatu baitzuten errege-familiaren abizena, baina ikuspegi hori ez zuten monarkiaren aurkako sektore taoistek partekatzen, elkarte sekretuetako taoista filosofikoak zirenak. Garai hartako klase agintariek, horrenbestez, Lao-Tzuri Taishang Xuanyuan Huangdi titulua eman zioten, hau da, «enperadore goren misteriotsu eta behinena» esan nahi duena. Xuanyuan eta Huangdi Enperadore Horiaren izen propioa eta titulua dira.
Biografia
XX. mendearen erdialdera, adituen artean adostasun batera iritsi ziren, esanez: Lao-tzu izenez ezagutzen den pertsonaiaren historikotasuna zalantzazkoa dela eta Dao De Jing liburua «esku askok egindako esaera taoisten bilduma» zela[9][10], autore bat asmatu ondoren[11]. Liburuan idazle nagusiaren figurarik ez egoteak kontraste nabarmenean jartzen du Txinako lehen lan filosofiko ia guztiekin[12][13]. Alan Watts-ek zuhurtzia handiagoa eskatu zuen argudiatuz: iritzi hori erlijio- eta espiritu-figura historikoen inguruko eszeptizismoaren aldeko joera akademiko baten parte zela, eta esan zuen: urtetan (edo, agian, inoiz ez) ez dela nahikoa jakingo mota horretako epaiketak behar bezala adierazi ahal izateko[14].
Ezer gutxi dakigu Lao-Tzuren bizitzari buruz. Bere existentzia historikoa eta Dao De Jingen bere egiletza ere eztabaidagarriak dira. Hala ere, kultura-heroi garrantzitsua bihurtu zen txinatar belaunaldientzat. Tradizioak dio Chǔ Estatuko (楚) Ku Prefeturako (苦縣 Kǔ Xiàn) herri bateko aranondo baten azpian jaio zela, gaur egun Henan Probintziako Lùyì Barrutia (鹿邑), Udaberri eta Udazken Garaiko azken urteetan, eta bere lehen izena Li-Er (aranondo belarriak) zen, nahiz eta beste bertsio batzuek Po Yang-Li zela dioten, arrantzale familia batekoa[15][16]. Istorio batzuek diote Laoziren haurdunaldiak 81 urte bete zituela (Dao De Jing lanak dituen kapitulu kopurua) eta, azkenean, jaio zenean ile zuria, aurpegian zimurrak —agure baten tipikoak— eta belarri berezi eta handia zituela, eta horrek eman ziola bere 李耳 Lǐ Ěr (aranondo belarriak) izena. Mito taoistek, berriz, birjina batengandik jaio zela, bere amak izar iheskor bati begiratzean sortua. Ustez, 62 urtez egon zen bere sabelean jaio baino lehen, ama aranondo baten kontra makurtuta zegoela. Laozi gizon heldua zela sortu omen zen, bizar gris osoarekin eta belarri-gingil luzeekin, biak jakinduriaren eta bizitza luzearen ikur[17].
Tradizioaren arabera eta Sima Qianen obran jasotako biografia batean, Lao-Tzu Konfuzioren (Kongzi) garaikidea zen, hura baino zaharragoa izan arren, eta artxibozain gisa lan egin zuen Zhou Dinastiaren gorteko liburutegi inperialean. Asmoz edo ustekabez, Konfuziok, liburutegiko paper-biribilkiak irakurtzera zihoala, Zhou-n aurkitu zuen, gaur egungo Luoyangetik gertu. Istorio horien arabera, Konfuziok eta Laozik hilabetez eztabaidatu zuten erritualaren eta egokitasunaren inguruan, konfuzianismoaren oinarriak. Laozi praktika hustzat jotzen zituenaren aurka zegoen, eta kondaira taoistak dio eztabaida horiek onuragarriagoak zirela Konfuziorentzat liburutegiko edukientzat baino.
Beste kontaketa batean, Lao-Tzu Konfuzioren beste garaikide bat zen, Lao Laizi (老莱子) izenekoa eta 15 zatitan banatutako liburu bat idatzi zuen. Hirugarren kontakizun batean, Lao Dan gorteko astrologoa izan zen, Qingo Xian dukearen erregealdian bizi izan zena, K.a. IV. mendean[18][19]. Tradizio taoistaren arabera, bere gizarteko ohiturak gaitzesten zituela eta, lanpostua utzi zuen, eta sartalderantz aldendu zen betiko bufalo baten gainean, 80 urte zituela egonkorra ez zen mugan ermitau gisa bizitzera. Hiriaren (edo erreinuaren) mendebaldeko atean, Yinxi zaindariak ezagutu egin zuen. Zaindariak maisu zaharrari, pasatzen utzi aurretik, herrialdearen onerako bere jakinduriaren arrastoa utz zezan eskatu zion. Mugako zaindariari oroigarri gisa utzi omen zion Dao De Jing («Tao» eta «Te»ri buruzko idatzia) liburua, taoismoaren oinarria dena. 5.000 karakteretan idatzitako saiakera da, eta 81 ataletan dotrinaren oinarriak banan-banan eztabaidatzen ditu. Geroago, taoisten arabera, Laotse Indiara joan omen zen; han, bere dotrinak budismoari hasiera eman omen zion. Laozik idatzi zuen testua Dao De Jing izan zela esan zen, nahiz eta testuaren egungo bertsioak beranduagoko garaietako gehigarriak biltzen dituen. Ipuinaren bertsio batzuetan, zaindaria hain hunkitu zen lanarekin, non haren dizipulu bihurtu, eta Laozirekin alde egin zuen, inoiz gehiago agertu gabe[20]. Geroagoko interpretazio batzuetan, Maisu Zaharra Indiaraino joan zen, eta Siddartha Gautamaren, Budaren, irakaslea izan zen. Beste batzuk diote bera zela Buda bera[21][22]. Beste mito batzuek diote, Fuxiren garaiko bere lehen bizitzaren ondoren, 13 aldiz haragitu zela. Laozi gisa bere azken haragitzean, 990 urte bizi izan zen, eta bere bizitza bidaiatzen eman zuen Taoa ezagutarazten[23].
Istorioek diote Laozik ez zuela inoiz eskola formalik ireki, baina, hala ere, ikasle eta ikasle leial ugari erakarri zituela. Konfuziorekin izandako topaketa kontatzen duen istorio baten aldaera asko daude; ospetsuena Zhuangzi-na da.[21][24]. Bere urtebetetzea Txinako egutegiko bigarren hilabeteko 15. eguna izaten da[25]. Laozi ezkonduaren kontuetan, seme bat izan omen zuen, Erresuma Borrokalarien garaian Weiren soldadu ospetsu bihurtu zena.
Konfuziok Laozi ezagutzen du, Shih Kang, (史杠), Yuan dinastia
Laoziren irudikapena, E. T. C. Werner-en Myths and Legends of China liburuan
Dao De Jing
.jpg)
Dao De Jinga Txinako kosmogoniako tratatu esanguratsuenetako bat da. Askotan, Laozi deitzen zaio, eta betidanik lotu izan da izen horrekin. Testua idatzi edo bildu zuten pertsonaren edo pertsonen identitatea espekulazio eta eztabaida handien iturri izan da historian zehar[26][27]. Antzinako Txinako filosofiako lanetan, askotan, ideiak sarritan azaltzen dira paradoxa, analogia, antzinako esaerak bereganatzea, errepikapena, simetria, errima eta erritmoaren bidez. Dao De Jinga forma literario horren eredu da[28]. Bere generoko lan gehienek ez bezala, liburuak nabarmen falta du pertsonaia nagusi bat, eta gutxitan aipatzen ditu pertsona edo gertaera historikoak; beraz, denborazkanpoko airea du[29].
Dao De Jingak existentzia ororen iturri eta ideal gisa deskribatzen du Tao-a: ikusezina da, baina ez transzendentea, izugarri indartsua baina oso apala, eta gauza guztien erroa da. Jendeak nahiak eta erabakimen askea ditu (eta, beraz, bere izaera aldatzeko gai da). Askok modu antinaturalean jokatzen dute, Taoren oreka naturala apurtuz. Dao De Jingak beren egoera naturalera itzularazi nahi ditu ikasleak, Taorekin armonian[30]. Hizkuntza eta ohiko jakituria kritikoki ebaluatzen dira. Taoismoak, berez, partzialak eta artifizialak direla ikusten du, eta, puntua argitzeko, paradoxak erabiltzen ditu asko[31].
Wu wei, literalki «ez-ekitea» edo «ez jardutea», Dao De Jingen kontzeptu nagusia da. Wu wei kontzeptua polifazetikoa da, eta hitzen esanahi anitzetan islatzen da, baita ingelesezko itzulpenean ere: «Ez egin ezer», «ez behartu», «ez antzeztu» esan nahi du antzerki-zentzuan, «ezusterik sortu», «berez jardun» eta «momentuarekin jario»[32].
Kontzeptu hori ziran edo Taoarekiko harmonia azaltzeko erabiltzen da. Balioen bereizketak ideologikoak direla eta mota guztietako anbizioak iturri beretik sortutakoak direla kontsideratzen du. Dao De Jingak soiltasunez eta apaltasunez erabili zuen terminoa bertute nagusi gisa, askotan ekintza berekoiarekin kontrastean. Maila politikoan, gerra, lege gogorrak eta zerga astunak moduko zirkunstantziak saihestea esan nahi du. Taoista batzuek wu weiaren eta praktika esoterikoaren arteko lotura ikusten dute, adibidez, Zhuangzian aurkitutako zuowanga ("ahanzturan eserita": adimena gorputzaren kontzientziaz eta pentsamenduz hustu)[31].
Alan Chanek adibide bat ematen du nola ekintzaren ordez, Laozik ikuspegi aldaketa edo naturara itzultzea bultzatu zuen, teknologiak aurrerapen sentsazio faltsua sor baitezake. Laozik emandako erantzuna ez da teknologiari uko egitea, baizik eta wu weiren egoera lasaia bilatzea, desioetatik aske. Hori Laoziren adierazpen askorekin lotuta dago, zeinetan beren herria ezjakintasunean edo gogo xumean mantentzea bultzatzen dituen agintariak. Zenbait adituk azpimarratzen dute azalpen horrek testuinguru erlijiosoa alde batera uzten duela, eta beste batzuek, berriz, testuaren koherentzia filosofikoaren apologia gisa, zalantzan jartzen duela. Ez litzateke ezohiko aholku politikoa izango Laozik, literalki, agintariei esan nahiko balie beren herria ezjakin mantentzeko. Hala ere, testuko zenbait terminok, hala nola «haraneko izpiritua» (谷神, gushen) eta «arima» (魄, po), testuinguru metafisikoa dute, eta ezin dira erraz uztartu obraren irakurketa etiko hutsarekin[31].
Mendebaldeko Han freskoa Konfuzio eta Laozi irudikatzen dituena; Shandong, Txinako Dongping konderriko hilobi batetik.
Laoziren harrizko eskultura, Quanzhou iparraldean dagoen Qingyuan mendiaren magalean
Eragina
Txinako historian zehar, balizko funtzionarioek, izan ere, konfuziarrak ez ziren jakintsuengan (batez ere Laozi eta Zhuangzi) oinarritu ziren edozein agintariri eta edozein unetan zerbitzua ukatzeko. Zhuangzi, taoismoaren beste sortzaileak, eragin handia izan zuen txinatar literatoetan eta kulturan[33]. Laoziren eraginpeko teorialari politikoek lidergoan apaltasuna eta estatugintzaren ikuspegi neurritsua defendatu dute, izan arrazoi etiko eta bakezaleengatik edo helburu taktikoengatik. Testuinguru ezberdin batean, hainbat mugimendu antiautoritarioek ahulen botereari buruzko Laoziren irakaspenak bereganatu dituzte[34].
Han dinastia
Laoziren istorioak erlijio kutsu sendoak hartu ditu Han dinastiaz geroztik. Taoismoa errotu zen heinean, Laozi jainko gisa gurtu zen. Laozi jainkozkoaren Taoaren errebelazioan sinesteak Zeruko Maisuen Bidea sortu zuen, antolatutako lehen sekta taoista erlijiosoa. Geroagoko tradizio taoistan, Laozi Taoaren pertsonifikazio gisa ikusi izan zen. Eraldaketa ugari jasan omen zituen, eta, historian zehar, hainbat haragitze itxura hartu zuen fededunak Bidean jartzeko. Taoismo erlijiosoak askotan esaten du Maisu Zaharra ez zela Dao De Jing idatzi ondoren desagertu, baizik eta bere bizitza bidaiatzen eta Taoa irakasten jarraitu zuela[23].
Tang Dinastia
Bere izena tradizionala Li Er dela eta, Laozi ondorengo Lis guztien arbaso gisa gurtu izan da, eta Li familiako klan askok Laoziren jatorrira daramate[35], Tang dinastiako enperadoreak barne[36][35][37]. Familia hori Longxi Li leinua (隴西李氏) izenez ezagutzen zen. Simpkins-en arabera, leinu horietako asko (denak ez bada) zalantzazkoak diren arren, Laozik kultura txinatarrean izan zuen eraginaren lekukotasuna ematen dute[38]. Tang dinastiaren mendean, Laozik handitasun handiko tenplu-izen sorta bat jaso zituen. 666. urtean, Gaozong enperadoreak «Enperadore Nagusi eta Misteriotsu»" izendatu zuen Laozi (太上玄元皇帝, Tàishàng Xuán Yuán Huángdì)[39]. 743an, Xuanzong enperadoreak dinastiaren «Arbaso jakintsua» (聖祖, Shèngzǔ) izendatu zuen hil osteko «Enperadore misteriotsu eta primarioa» (玄元皇帝, Xuán Yuán Huángdì) tituluarekin. Xuanzong enperadoreak «Berezko enperadore gorena» (仙天太上皇, Xiāntiān Tàishàng Huáng) eta «Berezko enperatriz» (仙天太后皇, Xiāntiān Tàihòun Tàihòu) mailara igo zituen Laoziren gurasoak. 749an, Laozi «Bide Handiko Arbaso Jakintsu eta Enperadore Misteriotsu eta Funtsezko» gisa (圣素道跑元皇, Shèngzǔ Dàdào Xuán Yuán Huángdì) izendatu zuten, eta, ondoren, 754an, «Arbaso Jakintsu Handia eta Zeruko Enperadore Misteriotsu eta Funtsezko eta Goiko eta Gorengo Bideko Urrezko Jauregiko Burujabe Handia» (大聖祖高上大道金闕玄元天皇大帝, Dà Shèngzǔ Gāo Shǎng Dàdào Jīnquē Xuán Yuán Tiānhuáng Dàdì).
Zazpigarren mendeko lan batek, Sandong Zhunang obrak (三洞珠囊, «Hiru leizeen poltsa perla») Laozi maisu taoista perfektutzat aurkezten du, eta Yinxi izeneko pertsonaia taoista ikasle idealtzat. Yinxik prestakuntza sekuentzia formal bat jarraitzen du: probak, prestakuntza eta lorpena[40].
Tamil Nadu
Tamil Naduren Siddhar tradizioan uste da oso gurtua den Siddhar Bhogar, garai bateko 18 Siddhar estimatuenetako bat, Laozi dela eta jatorri txinatarra duela. Bere leinua, erreferentzia ilunetatik, «Cinatecakkuyavar» edo ontzigile txinatarra dela nabarmentzen da. Bere poesia liburu nagusian, Bhogar 7000, Txinara egindako bidaiak kontatzen ditu, espiritualtasunari buruzko bere ideiak zabaltzeko, zehazki, sexu-energiak sublimatzea eta energia horiek autorrealizatzeko erabiltzea, espiritualki gogotsu den bikote batekin[41][42]. Bere Jeeva Samadhi Dhandayuthapani tenpluaren hego-mendebaldeko korridorean aurki daiteke, Palani, Dindigul barrutian, (Tamil Nadu).
Garaikidea
Filosofo garaikide askok gobernu mugatuaren defendatzailetzat hartu dute Laozi[43]. Murray Rothbard ekonomialari eskuindarrak Laozi lehen libertarioa izan zela iradoki zuen[44], Laoziren gobernuari buruzko ideiak Friedrich Hayek-en ordena espontaneoaren teoriarekin alderatuz[45]. James A. Dorn-ek bat egin zuen, eta idatzi zuen Laozik argudiatu zuela, XVIII. mendeko liberal askok bezala, «gobernuaren papera minimizatzeak eta gizabanakoak berez garatzen utziz harmonia soziala eta ekonomiko onena lortuko zela»[46]. Era berean, Cato Institutuko David Boaz-ek Dao De Jingen pasarteak biltzen ditu 1997ko The Libertarian Reader liburuan, eta Encyclopædia Britannicarako artikulu batean adierazi zuen Laozik agintariek «ezer ez egitea» defendatzen zuela, «legerik edo behartu gabe gizonak harmonian biziko liratekeelako»[47][48]. Roderick Long filosofoak dio pentsamendu taoistako gai libertarioak lehenagoko idazle konfuziarrengandik hartuak direla[49].
Rudolf Rocker idazle eta aktibista anarkosindikalistak Laoziren «jakituria leuna» eta botere politikoaren eta herriaren eta komunitatearen kultur jardueren arteko oposizioaren ulermena goraipatu zituen 1937ko Nationalism and Culture liburuan[50]. Encyclopædia Britannicarako 1910eko artikuluan, Peter Kropotkinek ere zera adierazi zuen: Laozi, funtsean, anarkisten kontzeptuen defendatzailerik zaharrenetakoa zela[51]. Oraintsuago, John P. Clark eta Ursula K. Le Guin anarkistek anarkismoaren eta taoismoaren arteko konjuntzioari buruz idatzi dute hainbat modutan, Laoziren irakaspenak bereziki nabarmenduz[52]. Dao Te Jingaren interpretazioan, Le Guinek idazten du: Laozik «ez du botere politikoa magia gisa ikusten. Bidezko boterea lortutako botere gisa eta okerreko boterea usurpatu gisa ikusten du... Norberaren edo besteen sakrifizioa boterearen ustelkeria gisa ikusten du, eta boterea Bidea jarraitzen duen edonork eskura dezake. Ez da harritzekoa anarkistak eta taoistak lagun onak izatea»[53].
Erreferentziak
Bibliografia
Kanpo estekak
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
