Glaziazio

Izotz Aro edo Glaziazio Lurraren azaleko eta atmosferako tenperatura jaisten den aldi luze bat da, eta izotz-geruza kontinentalak eta polarrak eta glaziar alpetarrak agertzea edo hedatzea eragiten du. Lurreko klimak txandakatu egiten ditu izotz-aroak eta berotegi-efektua eragiten duten aldiak, glaziarrik gabeko garaiak. Gaur egun, Kuaternarioko glaziazio deritzon izotz-aroan dago Lurra^[1]. Glaziazio baten garai hotzei glaziazio-periodo deritze, eta glaziazio baten aldizkako periodo beroei glaziazio arteko periodo deritze.

Izotz Aroaren marrazki artistikoa, izotzaren gehienezko zabalpena erakusten. Thomas J. Crowleyen (Global Biogeochemical Cycles, Vol. 9, 1995, pp. 377-389 "Ice age terrestrial carbon changes revisited" lanean oinarriturik.

Glaziologian, izotz-aroak izotz-geruza zabalak izatea eskatzen du ipar eta hego hemisferioetan^[2]. Definizio horren arabera, Lurra glaziazio arteko periodoan dago: Holozenoan. Ozeanoetara eta Lurraren atmosferara isurtzen diren berotegi-efektuko gas antropogenikoen kopuruak 100.000 eta 500.000 urte bitartean atzeratuko du hurrengo glaziazio-aldia; bestela, 50.000 urte inguruan hasiko litzateke^[3][4][5].

Ikerketaren historia

1742an, Pierre Martel (1706-1767), Genevan bizi den ingeniari eta geografoa, Chamonix bailara bisitatu zuen, Savoiako Alpeetan^[6][7]. Bi urte geroago bere bidaiaren kontakizuna argitaratu zuen. Jakinarazi zuen haran horretako biztanleek glaziarrei egozten zietela bloke erratikoak sakabanatzea, garai batean askoz gehiago hedatu zirela esanez^[8][9]. Geroago antzeko azalpenak eman ziren Alpeetako beste eskualde batzuetan. 1815ean, Pierre Perraudin arotzak eta sarrio-ehiztariak (1767-1858) azaldu zuen Bagnes ibarreko uharriak, Valaisko suitzar kantoikoak, askoz zabalagoak zirela. Bernako egurgile ezezagun batek antzeko ideia bat defendatu zuen Jean de Charpentier (1786-1855) suediar-alemaniarraren aurrean, 1834an. Val de Ferreten, Valaisen eta Seelanden (Suitza mendebaldea) eta Goetheren lan zientifikoan ere ematen dira azalpenak. Era horretako azalpenak munduko beste leku batzuetan ere aurki daitezke. Ernst von Bibra Bavariako naturalistak (1806-1878) 1849-1850 bitartean Txileko Andeak bisitatu zituenean, morrena fosilak glaziarren antzinako ekintzari esleitu zizkioten.

Bitartean, Europako ikertzaileak galdezka hasi ziren material erratikoa zergatik sakabanatu zen. XVIII. mendearen erdialdetik aurrera, batzuek izotzaz hitz egin zuten garraiobide gisa. Daniel Tilas meatzari suediarra (1712-1772) izan zen, 1742an, lehena, itsasoko izotzaren jitoa Eskandinaviako eta Baltikoko eskualdeetan uharri erratikoak egotearen arrazoietako bat zela iradokitzen^[10]. 1795ean, James Hutton filosofo eta naturalista eskoziarrak (1726-1797) azaldu zuen glaziarren eraginez Alpeetan uharri erratikoak zeudela^[11]. Bi hamarkada geroago, 1818an, Göran Wahlenberg (1780-1851) botanikari suediarrak Eskandinaviako penintsulako glaziazio baten teoria argitaratu zuen. Glaziazioa eskualde-fenomenoa zela uste zuen^[12].

Haukalavitnet lakua (itsasoaren mailatik 50 metrora). Bertan, Jens Esmarkek goi-mendietan dauden glaziarren inguruko morrenekiko antzekotasunak aurkitu zituen 1823an.

Urte batzuk geroago, Jens Esmark (1762-1839) geologo daniar-norvegiarrak mundu mailako glaziazio-segida baten existentzia defendatu zuen. 1824an argitaratutako artikulu batean, Esmarkek klima-aldaketak proposatu zituen glaziazio horien eragile gisa. Lurraren orbitako aldaketengatik sortu zirela frogatzen saiatu zen^[13]. Esmarkek antzekotasunak aurkitu zituen Hkalivatnet lakuaren inguruko morrenen (Rogalandeko itsas mailatik gertu) eta Jostedalsbreengo adarren morrenen artean. Ondoren, Theodor Kjerulf eta Louis Agassiz Esmarken aurkikuntza esleitu edo bereganatu zuten^[14][15][16].

Hurrengo urteetan, zientzialari suediarrek, eskoziarrek eta alemanek eztabaidatu eta onartu zituzten Esmarken ideiak. Edinburgoko Unibertsitatean, Robert Jameson (1774-1854) nahiko irekia zegoen Esmarken ideietara, Bjørn G. Andersen (1992) glaziologiako irakasle norvegiarrak dioenez^[17]. Jamesonek Eskoziako antzinako glaziarrei buruz egindako behaketak Esmarkek bultzatu zituen ziurrenik^[18]. Alemanian, Albrecht Reinhard Bernhardik (1797-1849), Dreissigackereko akademiako geologo eta silbikultura-irakasleak, Esmarken teoria aintzat hartu zuen. 1832an argitaratutako artikulu batean, kasko polarrak garai batean Lurreko gune epeletara iristeko aukera aztertzen zuen Bernhardik^[19].

Suitzako Val de Bagnes bailaran, sinismen zahar bat zegoen esaten zuena bailara, behinola, izotzez estalia egon zela. 1815ean, Jean-Pierre Perraudin izeneko ehiztari bat Jean de Charpentier geologoa konbentzitzen saiatu zen, arroka bloke handien kokapena erakutsita. Charpentierrek uste zuen seinale horiek uholde handiak eragin zituela, eta ez zuen onartu Perraudinen teoria, absurdotzat jotzen. 1818an, Ignatz Venetz ingeniaria Perraudin eta Charpentierrekin elkartu zen, 1815eko Tambora sumendiaren erupzioaren ondorioz izotz-presa batek sortutako ibarrean aintzira glaziar bat aztertzeko. Presa haustean uholde katastrofiko bat eragiteko arriskua zegoen. Perraudin saiatu zen, arrakastarik gabe, kideak bere teoriara bihurtzen, baina presa apurtu zenean, ez ziren atera harri handiak, eta Venetzek ondorioztatu zuen Perraudinek arrazoi zuela eta izotzak bakarrik eragin zitzakeela hain emaitza garrantzitsuak. 1821ean, Suitzako Sozietatean teoriari buruzko lan saritua irakurri zuen, baina ez zen argitaratu harik eta Charpentierrek, bera ere bihurtuta, 1834an bere lanarekin batera argitaratu zuen arte^[20].

Bitartean, Karl Friedrich Schimper (1803-1867) botanikari alemaniarrak Bavariako alpeetako lur garaietako harri erratikoetan hazten ziren goroldioak aztertzen zituen. Harri-masa horiek nondik zetozen galdetzen hasi zen. 1835eko udan, ibilaldi batzuk egin zituen Alpeetara. Schimperrek ondorioztatu zuen izotzak izan behar zuela Alpeetako goiko lurretako uharriak garraiatzeko bitartekoa. 1835-36ko neguan hitzaldi batzuk eman zituen Munichen. Schimperrek, orduan, klima hotzeko eta ur izoztuko aldi globalak ("Verödungszeiten") izan behar zirela suposatu zuen^[21]. Schimperrek 1836ko udako hilabeteak igaro zituen Sortzsen, Bexetik gertu, Suitzako Alpeetan, Louis Agassiz unibertsitateko aspaldiko lagunarekin (1801-1873) eta Jean de Charpentierrekin. Schimper, Charpentier eta, agian, Venetzek Agassiz konbentzitu zuten glaziazio-garai bat izan zela. 1836-37ko neguan, Agassizek eta Schimperrek glaziazio-segida baten teoria garatu zuten. Venetzen, Charpentierren eta bere landa-lanean oinarritu ziren batez ere. Dirudienez, Agassizek ezagutzen zuen Bernhardiren lana^[22]. 1837ko hasieran, Schimperrek "izotz-aroa" ("Eiszeit") terminoa asmatu zuen glaziarren aldia izendatzeko^[23]. 1837ko uztailean, Agassizek bere sintesia aurkeztu zuen Suitzako Ikerketa Naturalen Elkarteak Neuchâtelen urtero egiten duen bileran. Publikoa oso kritikoa izan zen, eta batzuk teoria berriaren aurka jarri ziren, ezarritakoaren kontra baitzegoen. Zientzialari gehienek uste zuten Lurra etengabe joan zela hozten hasierako harri urtuko egoeratik^[24].

Eszeptikoak konbentzitzen saiatzeko, landa-lan geologikoan murgildu zen Agassiz. 1840an Études sur les glaziers liburua argitaratu zuen^[25]. Charpentier haserretu egin zen horregatik, Alpeetako glaziazioari buruzko liburu bat prestatzen ere aritu baitzen^[26]. Charpentierrek uste zuen Agassizek lehentasuna eman behar ziola, berak sartu baitzuen sakoneko ikerketa glaziarrean. Arrazoi pertsonalak zirela medio, Agassizek ere ez zuen aipatu Schimperren aipamen oro bere liburuan^[27].

Zientzialariek izotz-aroaren teoria erabat onartu arte hamarkada batzuk igaro ziren. Hori gertatu zen nazioartean 1870eko hamarkadaren bigarren erdian, James Crollen lanen ondorioz, 1875ean Climate and Time (in Their Geological Relations) argitalpenaren barruan, zeinak glaziazioen arrazoien azalpen sinesgarria eskaintzen baitzuen^[28].

Glaziazioa emateko arrazoiak

Eskandinaviako fiordo eta aintzirak.

Glaziazioa gertatzeko tenperaturak baxu iraun behar du denbora luzean; hotzaldi iraunkor horien eragileak zein izan diren argitu nahirik ezagutzera eman diren teorien artean, hauek dira nagusiak:

1. Lurraren orbitaren eszentrikotasuna aldian behin aldatu egin ohi da, eta horren ondorioz aldatzen da Lurrak jasotzen duen beroaren batez bestekoa ere.
2. Lur ardatzaren eta ekliptikaren planoaren arteko angelua aldatzean, Iparburuaren, Hegoburuaren eta Tropikoen kokaera ere aldatu egiten da, eta baita klimaren muga ere.
3. Eguratseko karbono anhidridoaren neurrian gorabeherak izatean, Lurra hoztu edo berotu egin ohi da.
4. Zenbait geologoren ustez orogenia mugimenduek zerikusi handia izan dute glaziazioekin, orogenesi gehienen ostean glaziazioak izan baitira; izanez ere, mendikate bat eratzeko lurrazalak gora egiten duenean hodei kopurua handitu egiten da, euri gehiago egiten du eta hori dela eta, batez besteko tenperatura jaisten da.

Hiru glaziazio nagusiak

Lurra izotz-bola bat izan zenekoa

Geologia aldietan zehar hiru glaziazio nagusi izan dira: Kanbriarrean (orain dela 500-600 bat milioi urte) lehena, Karboniferoaren eta Permiarraren artean (orain dela 280 milioi urte) bigarrena, Hego hemisferioan batez ere, eta orain dela 2 milioi urte hasi zen Laugarren Aroko Pleistozeno aldian, azkena. Europako Laugarren Aroko glaziazioei tokian tokiko izena eman zaie. Alpeetan bi aldi nagusi bereizten dira: lehenean hiru glaziazio izan ziren (Donau edo Danubio, orain dela 1.500.000 urte inguru; Günz, 1.000.000 urte; eta Mindel, 700.000 urte izenez ezagunak), eta bi glaziazio bitarte (Riss, eta Würm, orain dela 200.000 eta 50.000 urte hurrenez hurren); glaziazio horien artean klima beroagoko aldiak izan ziren, luze-laburrera desberdinekoak. Europako iparraldeko glaziazioak Elster (Alpeetako Mindel glaziazioaren garai berekoa), Saale (Riss-en garaikoa), Warthe eta Vistula (Würm-en garaikoa) izenez ezagutzen dira. Ipar Ameriketako glaziazioak Alpeetako Günz, Mindel, Riss eta Würm glaziazioen garai berekoak dira, eta Nebraska, Kansas, Illinois eta Wisconsin izenez ezagutzen dira.

Glaziazioek eragindako aldaketak

Glaziazioetan zenbait aldaketa izaten da lurrazalean:

1. Ura izoztu eta bildu egiten denez, itsas mailak behera egiten du (Pleistozenoan, adibidez, gaur egungoa baino 100 m beherago zegoen), eta izotzaldien arteko denboran, gora berriz;
2. Arrazoi beragatik ibaiak desagertzen dira, eta beste berri batzuk sortzen;
3. Animaliak eta landareak lurralde hotzetatik lurralde epeletara joan ohi dira.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

1. (Ingelesez) Ehlers, Jürgen; Gibbard, Philip. (2011). Singh, Vijay P. ed. «Quaternary Glaciation» Encyclopedia of Snow, Ice and Glaciers (Springer Netherlands): 873–882.  doi:10.1007/978-90-481-2642-2_423. ISBN 978-90-481-2642-2. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
2. Imbrie, John; Imbrie, Katherine P.. (1979). Ice ages: solving the mystery. Enslow ISBN 978-0-89490-015-0. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
3. (Ingelesez) published, Andrea Thompson. (2007-09-07). «Global Warming Good News: No More Ice Ages» livescience.com (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
4. «Human-made climate change suppresses the next ice age — PIK Research Portal» web.archive.org 2020-08-18 (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
5. (Ingelesez) Archer, David; Ganopolski, Andrey. (2005-05). «A movable trigger: Fossil fuel CO 2 and the onset of the next glaciation» Geochemistry, Geophysics, Geosystems 6 (5)  doi:10.1029/2004GC000891. ISSN 1525-2027. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
6. Rémy, Frédérique; Testut, Laurent. (2006-05-01). «Mais comment s'écoule donc un glacier ? Aperçu historique» Comptes Rendus Geoscience 338 (5): 368–385.  doi:10.1016/j.crte.2006.02.004. ISSN 1631-0713. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
7. «Debating Glacial Theory, 1800-1870» shipseducation.net (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
8. (Ingelesez) Mathews, Charles Edward. (1898). The Annals of Mont Blanc. Unwin (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
9. Krüger 2013, 47 orr. .
10. Krüger 2013, 38 orr. .
11. Krüger 2013, 61-62 orr. .
12. Krüger 2013, 88-90 orr. .
13. Krüger 2013, 91-96 orr. .
14. Hestmark, Geir. (2018-01-01). «Jens Esmark's mountain glacier traverse 1823 − the key to his discovery of Ice Ages» Boreas 47: 1–10.  doi:10.1111/bor.12260. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
15. (Norvegieraz [bokmål]) Berg, Bjørn Ivar. (2022-06-29). Jens Esmark. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
16. «Isens spor» klassekampen.no (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
17. (Ingelesez) Andersen, BjøRn G.. (1992-03). «Jens Esmark – a pioneer in glacial geology» Boreas 21 (1): 97–102.  doi:10.1111/j.1502-3885.1992.tb00016.x. ISSN 0300-9483. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
18. Herries Davies, G. L.. (1969). The earth in decay; a history of British geomorphology, 1578-1878. New York, American Elsevier Pub. Co ISBN 978-0-444-19701-6. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
19. Krüger 2013, 142-147 orr. .
20. Wood, Gillen D'Arcy. (2014). Tambora: the eruption that changed the world. Princeton university press ISBN 978-0-691-15054-3. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
21. Krüger 2013, 155-159 orr. .
22. Krüger 2013, 167-170 orr. .
23. Krüger 2013, 173 orr. .
24. Krüger 2013, 177-178 orr. .
25. (Frantsesez) Agassiz, Louis. (1840). Études sur les glaciers;. Aux frais de l'auteur. En commission chez Jent et Gassmann, libraires, à Soleure. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).
26. Krüger 2013, 223-224 orr. .
27. Krüger 2013, 181-184 orr. .
28. Krüger 2013, 458-460 orr. .

Bibliografia

• Krüger, Tobias. (2013). Discovering the ice ages: international reception and consequences for a historical understanding of climate. Brill ISBN 978-90-04-24169-5. (Noiz kontsultatua: 2023-12-21).

Ikus, gainera

• Azken Izotz Aroa
• Izotz Aro Txikia

Kanpo estekak

• Datuak: Q49367
• Multimedia: Ice ages / Q49367