grupo de lingvoj devenintaj de latino, inkluzivanta interalie la hispanan, la portugalan, la francan, la italan, la rumanan, la katalunan, la galegan, la okcitanan, la romanĉan, la piemontan, la venecian kaj la sardan From Wikipedia, the free encyclopedia
La vokalaro de vulgara latino estis profunde reorganizita.[1] Klasika latino havis kvin indigenajn mallongajn vokalajn fonemojn: a, e, i, o, u, kaj kvin longajn: ā, ē, ī, ō, ū, (vidu la tablon por transskriboj en IFA), kaj tri oftajn diftongojn: ae, oe, au. Krome estis malpli oftaj diftongoj eu, ui, ei, kaj longa kaj mallonga versioj de y, kiu reprezentis /y(ː)/ en pruntvortoj el la greka. Ĉi-lastaj verŝajne kunfluis kun /i(ː)/ antaŭ ol aliaj ŝanĝoj komenciĝis. Estas indikoj ke ĉiuj mallongaj vokaloj krom a estis malpli altaj ol la longaj ekvivalentoj.
Dum la pra-latinida periodo, la fonemaj distingoj je longeco perdiĝis. La prononco de ĉiu vokalo fariĝis longa en akcentaj nefermitaj silaboj (t.e. akcentaj vokaloj sekvataj de maksimume unu konsonanto) kaj mallonga alie. Tiu distribuo de longaj kaj mallongaj alofonoj ankoraŭ ekzistas en la moderna itala. La originalaj /a aː/ kunfluis, sed ĉe la aliaj paroj la kvalitoj restis malsamaj. La rezulto estis pra-latinida vokalaro kun naŭ monoftongoj, distingataj nur je kvalito.[2]
La galega similas plej al la portugala, kvankam ĝi estas precipe parolata ne en Portugalio, sed en la nordokcidenta Hispanio, en la regiono Galegio. Tradicie la latinida lingvistiko konsideras la galegan dialekto de la portugala.
La haitia kaj papiamento estas kreolaj lingvoj: iliaj vortostokoj estas plejparte latinidaj, sed ne la gramatiko. La provenca estas dialekto de la okcitana, kaj estas parolata en la sudorienta Francio. Ĝi aparte famas inter la dialektoj de la okcitana lingvo pro la verkisto Frederic Mistral kiu ricevis la Premio Nobel de literaturo en 1904 por rekompenci la altkvaliton de siaj verkoj en la provenca.
Kvankam Britio ne naskis latinidan lingvon, la angla lingvo prenis multe de sia vortstoko el la franca kaj la latina ekde 1100. Same, grandega parto de la Esperanta vortprovizo venas el latinidaj lingvoj aŭ rekte el la klasika latina.
La potenco de ŝtato kaj lernejo mankis al la kataluna, galega kaj sarda, tial ili restas lingvoj malmulte konataj kompare al la pli grandaj lingvoj. El ili, la kataluna estas nun la plej forta. La okcitana estis mezepoke la plej granda kultura lingvo el tiu grupo de latinidaj lingvoj, danke al multnombraj verkoj de la trobadoroj. Sed la historio favoris la aliajn latinidajn. Aliflanke, la franca kreskis el la latinida de Parizo, kaj la hispana el la latinida de Kastilio. Se Portugalio estus restinta parto de Hispanio, eble la portugala restus subnacia lingvo, simile al la kataluna, kaj Brazilo hodiaŭ parolus la hispanan. La itala ne estas simple la lingvo de Romo pro la frua potenco de Florenco kaj Venecio kaj pro la longdaŭra naciisma malforteco de Romo sub la papoj.
El la latinidaj, la plej vaste uzataj estas la hispana kaj la franca. La hispana havas pli da denaskaj parolantoj, sed la franca multe pli da dualingvanoj, kio faras ĝin kun la angla unu el la du veraj
mondlingvoj.
Krom la geografia, aliaj kriterioj taŭgas por klasi la latinidajn lingvojn:
Kelkaj pluraligas per aldono de s (el latina akuzativo) kaj alia per ŝanĝo de fina vokalo o kaj e al i aŭ a al e (el latina nominativo).
Per s: Portugala, hispana, kataluna, franca
Per vokalo: Itala, rumana.
Perdo de finaj vokaloj
Kelkaj perdis la finajn senkacentajn vokalojn ĉe la latinaj etimoj. Ekzemple: Latinaj lupus, luna iĝis italaj lupo, luna sed francaj loup, lune [lün] (kaj Esperante lupo kaj luno).
Kun finaj vokaloj: Portugala, hispana, itala
Finaj vokaloj nur en ina genro: Kataluna, rumana, franca
Pli
Kelkaj tiras la vorto por "pli" el PLUS, aliaj el MAGIS.
PLUS: Franca (plus), itala (più), sarda (prus), romanĉa (plü, pli)
MAGIS: Portugala (tamen mezepoke la vorto 'mais' kunekzistis kun 'chus' el PLUS), hispana (más), kataluna (més), rumana (mai)
SEDECIM, DECEM ET SEX kaj aliaj
En kelkaj lingvoj, la vorto por numero 16 etimas 'ses-dek' laŭ la modelo de la numeroj 11 ĝis 15. En aliaj, ĝi etimas 'dek kaj ses', kiel ĉe la numeroj de 17 ĝis 19.
SEDECIM: kataluna (setze), franca (seize), itala (sedici), sarda (sèighi), romanĉa (saidesch, en la malalt-engadina dialekto)
DECEM ET SEX: portugala (dezasseis; laŭ multaj ĝi venas el DECEM AC SEX, sed ankaŭ eblus, ke tiu -a- estiĝis pro malsimiliĝo disde la ceteraj -e-), hispana (dieciséis)
SEX SUPER DECEM: rumana (șaisprezece)
Havi kaj teni
La vortoj habere kaj tenere evoluis malsame por signifi "teni", "havi", "esti (farinta)" kaj "ekzistas".
La respondaj francaj vortoj estas je tiens, j'ai, j'ai (fait), il y a: respektive evoluintaj el tenere, habere, habere, habere. Ni simbolu tion per "THHH".
THHE: Rumana, itala - E simbolas essere (itala) kaj a fi (rumana)
Havi kaj esti
Kelkaj uzas "havi" kiel helpverbo por formi perfektan tenson de ĉiuj verboj (pli-ol-perfekta en la portugala). Aliaj uzas "esti" por verboj pri movo aŭ iĝo.
Esperanto kaj ĉiuj aliaj gravaj internaciaj planlingvoj krom Volapuko estas profunde influitaj de la latinidaj lingvoj.[3] En Esperanto la latinida elemento estas nur la plej evidenta el pluraj influoj, kaj ĝi baziĝas sur la modernaj lingvoj. Kelkaj aliaj planlingvoj ekde Latino Sen Fleksio (proponita en 1903) estas rektaj simpligoj de klasika Latino. Ankaŭ multaj fikciaj latinidaj lingvoj estas konstruitaj por artaj celoj, ekzemple Wenedyk (fikcia lingvo kreita por imiti la polan lingvon kun latinida bazo).[4]
Leksikaj kaj gramatikaj similecoj inter la latinidaj lingvoj, kaj inter la latina lingvo kaj ĉiu de ili, estas evidenta el la sekvaj ekzemploj:
Latina lingvo
(Ea) semper antequam cenat fenestram claudit.
Aragona lingvo
(Ella) zarra siempre a finestra antes de cenar.
Arpitana lingvo
(Le) sarre toltin/tojor la fenétra avan de goutâ/dinar/sopar.
Andaluza lingvo
(Eya) siempre zierra la bentana enanteh de zenâ"
Arumana lingvo
(Ea/Nâsa) încljidi/nkidi totna firida ninti di tsinâ.
Asturia lingvo
(Ella) pieslla siempres la ventana enantes de cenar.
Kataluna lingvo
(Ella) sempre tanca/clou la finestra abans de sopar.
Korsika lingvo
(Ella/Edda) chjode sempre u purtellu/purteddu nanzu di cenà.
Emilia lingvo
(Lē) la sèra sèmpar sù la fnèstra prima ad snàr.
Esperanto
Ŝi ĉiam fermas la fenestron antaŭ ol ŝi vespermanĝas.
Ekstremadura lingvo
(Ella) afecha siempri la ventana antis de cenal.
Franca lingvo
Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper.
Friulia lingvo
(Jê) e siere simpri il barcon prin di cenâ.
Galega lingvo
(Ela) pecha/fecha sempre a fiestra/xanela antes de cear.
Haitia kreola lingvo
Li toujou fèmen fennèt la avan li soupe.
Italia lingvo
(Ella/Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare.
Idiom Neutral
Ila sempre klos fenestr ante ke ila dine.
Interlingvo
Illa claude sempre le fenestra ante (de) soupar.
Judhispana lingvo
Eya serra syempre la ventana antes de senar.
Ladina lingvo
(Ëra) stlüj dagnora la finestra impröma de cenè. (badiot) (Ëila) stluj for l viere dan maië da cëina(gherdëina)
Ladina lingvo
Centro Cadore: La sera sempre la fenestra gnante de disnà; Auronzo di Cadore: La sera sempro la fenestra davoi de disnà
Latino Sen Fleksio
Illa claude semper fenestra antequam illa cena.
Leona lingvo
(Eilla) pecha siempre la ventana primeiru de cenare.
Liguria lingvo
(Le) a saera sempre u barcun primma de cenà.
Nova Lingvafrankao
El sempre clui la fenetra ante cuando el come.
Lombarda lingvo
(Lee) la sara sù semper la finestra primma de disnà/scenà.
Miranda lingvo
(Eilha) cerra siempre la bentana/jinela atrás de jantar.
Mozaraba lingvo
Ella cloudet sempre la fainestra abante da cenare. (rekonstruita)
Napola lingvo
Essa nzerra sempe 'a fenesta primma 'e magnà.
Normanda lingvo
Lli barre tréjous la crouésie devaunt de daîner.
Nova Bahaso
Lini cihore mahuli janelo bifore nura-komido.
Okcidentalo
Ella sempre clude li fenestre ante de supar.
Okcitana lingvo
(Ela) barra sempre/totjorn la fenèstra abans de sopar.
Perciskana lingvo
(Ena) cerovâ suempre la velustra atratès dî zzenar.
Pikarda Franca Dialekto
Ale frunme tojours l’ creusèe édvint éd souper.
Piemonta lingvo
Chila a sara sèmper la fnestra dnans ëd fé sin-a/dnans ëd siné.
Portugala lingvo
(Ela) fecha sempre a janela antes de jantar/cear.
Rumana lingvo
Ea închide întotdeauna fereastra înainte de cină.
Romanĉa lingvo
Ella clauda/serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia.
Sarda lingvo
Issa serrat sempri/semper sa fentana innantis de cenài/chenàre.
Sejŝela lingvo
Y pou touzour ferm lafnet aven y manze.
Sicilia lingvo
Idda chiui sempri la finestra prima di pistiari/manciari.
Hispana lingvo
(Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar.
Venecia lingvo
Eła ła sara/sera sempre ła fenestra vanti de xenàr/disnar.
Valona lingvo
Ele sere todi li finiesse divant di soper.
Ĉi tiu artikolo bezonas poluradon, ĉar la listo tre malnovas, estas el la unuaj monatoj de vikipedio en fino de 2001, kaj forte dubendas ĉu oni simple el ŝtataneco tuj povas difini "etnojn". Tio rezultigas multegajn ruĝajn ligilojn, kaj kvankam ĉi tie ŝajnas ke ne estas artikolo pri laŭdire 91 milionoj da homoj - iam, la dato ne konatas - kun etno "meksikana", la esperantlingva kategorio etnoj en Meksiko tute malsame kaj pli diferencite difinas la etnojn en Meksiko.
La priskribo de la problemo troviĝas ĉi tie. Bonvolu ŝanĝi la enhavon por plibonigi la artikolon.
Popolo, ĉefloĝantoj de Brazilo; 149 mln (1992). Distingiĝas 3 ĉefaj raskomponentoj - eŭropoida, mongoloida kaj negroida. Eŭropdevenaj Brazilanoj konsistigas 50% de la tuta loĝantaro, mestizoj kaj mulatoj - 20%, negroj kaj indianoj - 30%. Loĝas ankaŭ en Argentino, Paragvajo, Usono, Portugalio. Totala kvanto: 149,4 mln
Popolo, ĉefloĝantoj de Francio. Loĝas ankaŭ en francaj posedaj teritorioj, Nord-Afriko, Usono (600 mil), Italio (300 mil), Belgio (120 mil). Totala kvato: 47.5 mln (1992).
Antropologie estas reprezentitaj de diversaj tipoj de eŭropoida raso. Ĉefa etna komponento de francoj estis keltaj triboj de Galoj, kiuj poste kunfandiĝis kun germanaj triboj Frankoj, Burgundoj k.a. En Francio formiĝis 2 parencaj etnokomunumoj - nordfranca kaj sudfranca (Okcitana).
Popolo, unu el ĉefloĝantoj de Svislando. Totala kvanto: 1.2 mln.
Kredantoj: precipe kalvinistoj, estas ankaŭ katolikoj.
Lingvo: franca.
SVISOJ - Nomoj: [f] Suisses; [r] ŝvejcarci; [p] suíços - komuna nomo de la loĝantaro de Svislando. Konsistas de germano-svisoj (4,22 mln, 1992), franko-svisoj (1,16 mln), italo-svisoj (230 mil) kaj retoromanoj (60 mil). Parolas en lingvoj germana, franca, itala kaj retoromana. Kredantoj: protestantoj (granda parto de germano-svisoj, franko-svisoj, italo-svisoj kaj retoromanoj) kaj katolikoj (italo-svisoj k.a.).
Popolo, ĉefloĝantoj de Hispanio (27,6 mln). Loĝas ankaŭ en Francio 500 mil, Argentino 400 mil, Usono 200 mil, Brazilo 200 mil. Totala kvanto: 29,0 mln (1992).
Antropologie apartenas al hindo-mediteranea branĉo de eŭropoida raso.
Bazon de hispana etno formiĝis Iberaj triboj intermiksitaj kun venintaj keltaj kaj germanaj triboj.
SVISOJ - Nomoj: [f] Suisses; [r] ŝvejcarci; [p] suíços - komuna nomo de la loĝantaro de Svislando. Konsistas de germano-svisoj (4,22 mln, 1992), franko-svisoj (1,16 mln), italo-svisoj (230 mil) kaj retoromanoj (60 mil). Parolas en lingvoj germana, franca, itala kaj retoromana. Kredantoj: protestantoj (granda parto de germano-svisoj, franko-svisoj, itlao-svisoj kaj retoromanoj) kaj katolikoj (italo-svisoj k.a.).
Popolo, ĉefloĝantoj de Italio (54,35 mln). Totala kvanto: 66,5 mln (1992). Loĝas ankaŭ en Usono (8,5 mln), Argentino (1,35 mln), Francio (1,1 mln) kaj aliaj landoj.
Antropologie apartenas al hindo-mediteranea branĉo de eŭropoida raso.
Lingvo: itala.
Etnografiaj grupoj: venetoj, piemontanoj, toskananoj, lombardiano, ligurianoj, kalabrianoj, sicilianoj k.a. Aparte staras Sicilianoj kaj Sardenianoj.
Popolo, ĉefloĝantoj de Kostariko (pli ol 2,94 mln). Totala kvanto: 2,98 mln (1992). Precipe idoj de elmigrintoj el Hispanio, parto - mestizoj, nigruloj kaj mulatoj.
Parolas precipe hispanlingve.
Kredantoj: precipe katolikoj, nigruloj kaj mulatoj - protestantoj.
Popolo, ĉefloĝantoj de Meksiko (78 mln, 1992) kaj najbaraj regionoj de Usono (13 mln);
Antropologia tipo - precipe mestizoj, formiĝintaj rezulte de miksiĝo de hispanoj kaj aborigenaj indianoj (Aztekoj, Majaoj, Otomoj, Miŝtekoj, Sapotekoj k.a.).
Kredantoj: precipe katolikoj, parto - protestantoj (precipe en oriento de la lando).
OKCITANOJ
Nomoj: [f] Occitans; [oc] Occitans
Popolo, loĝantoj de suda parto de Francio (Okcitanio). Totala kvanto: nekonata, ĉar ne ekzistas statistikoj pri lingvoj en Francio. Oni ofte taksas je duono de la tuta loĝantaro kiu scipovas aŭ almenaŭ komprenas la lingvon okcitanan (ĉ. 6 milionoj)
Grupo de popoloj en Italio (ladinoj kaj friuloj, 740 mil, 1992) kaj Svislando (romanĉoj, 60 mil).
Lingvo: retoromana.
Kredantoj: katolikoj kaj protestantoj.
SVISOJ - Nomoj: [f] Suisses; [r] ŝvejcarci; [p] suíços - komuna nomo de la loĝantaro de Svislando. Konsistas de germano-svisoj (4,22 mln, 1992), franko-svisoj (1,16 mln), italo-svisoj (230 mil) kaj retoromanoj (60 mil). Parolas en lingvoj germana, franca, itala kaj retoromana. Kredantoj: protestantoj (granda parto de germano-svisoj, franko-svisoj, itlao-svisoj kaj retoromanoj) kaj katolikoj (italo-svisoj k.a.).
FRIULOJ - Nomoj: [m] furlani; [f] Friouliens; [r] friuli. Popolo en Italio. Kvanto: 720 mil (1992). Lingvo: friula dialekto de retoromana lingvo. Kredantoj: katolikoj.
Nomoj: [m] români (devenas de la latina Romanus - "romiano"); [f] Roumains; [r] rumini; [p] romenos
Popolo, ĉefloĝantoj de Rumanio (20,66 mln). Parencaj etnografiaj grupoj - Meglenaj Rumanoj, Arumanoj, Istro-Rumanoj. Bazo de la Rumana etno estas Trakaj triboj - Getoj, Dacoj. Totala kvanto: 21 mln (1992), inter ili en Rusia Federacio ĉirkaŭ 6 mil.
Apartenas al la Pontia tipo de hindo-mediteranea raso.
Barandovská-Frank, Věra. 2024. "Importance of Latin and Romance languages for the production of planned languages and their communities". Resumo de prelego por la Internacia Kongreso de Lingvistoj.
Barandovská-Frank, Věra. 2024. "Importance of Latin and Romance languages for the production of planned languages and their communities". Resumo de prelego por la Internacia Kongreso de Lingvistoj.
Vidu ankaŭ: Vulgara latino
