Dentalo

En lingvistiko, dentalo (aŭ denta konsonanto, aŭ pleonasme dentala konsonanto) estas konsonanto artikulaciata per tuŝo de la lango kontraŭ la supraj dentoj, kiel ekzemple /t/, /d/, /n/, kaj /l/ en iuj lingvoj. Dentaloj estas primare distingataj disde sonoj en kiuj kontakto estas farata inter la lango kaj la ginviva kresto, kiel en la angla (vidu artikolon alveolara konsonanto), pro la akustika simileco inter la sonoj kaj la fakto, ke en la latina alfabeto ili ambaŭ estas ĝenerale skribataj per la samaj simboloj aŭ signoj (t, d, n, kaj tiel plu).

Lokoj de artikulacio

Labialo

Bilabialo

Labial-velaro

Labial-alveolaro

Labial-dentalo

Koronalo

Lango-labialo

Interdentalo

Dentalo

Alveolaro

Apeksa konsonanto

Laminalo

Postalveolaro

Alveolo-palatalo

Retroflekso

Dorsalo

Palatalo

Labial-palatalo

Velsono

Uvularo

Uvular-epiglotalo

Radikalo

Faringalo

Epigloto-faringalo

Epiglotalo

Glotalo

Ĉi tiu paĝo entenas fonetikan informon en la IFA, kiu povas ne ĝuste montriĝi per iuj retumiloj.

[[Internacia_Fonetika_Alfabeto#Special_characters|[Helpon!]]]

v • d • r

Dentaloj trans-lingvistike

Puraj aŭ apikalaj dentaloj okazas en multaj lingvoj. En la albana, estas du lateralaj (flankaj) proksimaĵoj, (l-sonoj): unu apikala alveolaro, kaj unu apikala dentalo. Tamen, la apikala dentala konsonanto estas artikulaciata per la retirita langa radiko — tio estas, ĝi estas velarizita (alvelarigita).

La sanskrita, la hindia kaj ĉiuj aliaj Hindiaj lingvoj havas tutan aron da dentalaj plozivoj kiuj okazas foneme kiel voĉaj kaj nevoĉaj, kaj kun aŭ sen aspiracio. Ankaŭ la nazalo /n/ ekzistas en tiuj lingvoj, sed estas sufiĉe alveolara kaj apikala artikulacie. En tiuj lingvoj ĉi tiuj koronalaj plozivoj kaj nazaloj estas tre similaj al tiuj trovataj en la hispana (apiko-dentalo), sed malsamaj al tiuj en la franca (lamino-alveolaro), kaj sufiĉe distingaj de tiuj trovataj en la angla (apiko-alveolaro). Al la parolanto de la hindia, la alveolaraj /t/ kaj /d/ de la angla sonas pli similaj al la respektivaj retrofleksaj konsonantoj de sia propra lingvo ol al la dentalaj.

La hispana kaj la itala havas aron da dentalaj plozivoj kaj nazaloj: apiko-dentalaj okazas kiel alofonoj de /t/, /d/, kaj /n/, respektive. Notindas en la ekzemploj, ke dum ke /t/ kaj /d/ ordinare estas realigataj kiel apiko-dentalaj plozivoj, la hispana /n/ ordinare estas realigata kiel apiko-alveolara nazalo (kiel en la angla), sed asimiliĝas al la apiko-dentala loko de articulacio kiam ĝi antaŭas tian konsonanton. La hispana alveolara lateralo /l/ faras la samon.

Dentalaj konsonantoj en diversaj lingvoj

La dentalo-alveolaraj konsonantoj transskribitaj per la Internacia Fonetika Alfabeto estas:

IPA	Priskribo	Ekzemplo
		Lingvo	Ortografio	IFA	Signifo
n̪	dentala nazalo	Hispana	onda	[on̪d̪a]	ondo
t̪	senvoĉa dentala plozivo	Hispana	toro	[t̪oɾo]	virbovo
d̪	voĉa dentala plozivo	Hispana	donde	[d̪on̪d̪e]	kie
s̪	senvoĉa dentala sibilanto frikative	Pola	kosa	[kos̪a]	falĉilo
z̪	voĉa dentala sibilanta frikativo	Pola	koza	[koz̪a]	kapro
θ	senvoĉa dentala nesibilanta frikativo (ofte ankaŭ nomata "interdentala")	Angla	thing	[θɪŋ]	aĵo
ð	voĉa dentala nesibilanta frikativo (ofte ankaŭ nomata "interdentala")	Angla	this	[ðɪs]	tiu ĉi
ð̞	dentala alproksimiĝo	Hispana	codo	[koð̞o]	kubuto
ɫ̪	dentala laterala alproksimiĝo	Albana	halla	[haɫ̪a]	akselo
ɾ	dentala frapeto	Hispana	pero	[peɾo]	sed
r̪	dentala trilo	Marŝala	Ebadon	[ebɑr̪on̪]	Ebadon
t‘	dentala ejektiva plozivo	Tigraja
s'	dentala ejektiva frikativo	Tigraja	ጽቡቕ	[s'ǝbbux']	bona
ɗ̪	voĉa dentala injektivo
ǀ	dentala klaka ellaso	Xhosa	ukúcola	[uk’úkǀola]	mueli fajne

Konfuzo inter dentaloj kaj alveolaroj en latinidaj lingvoj

La francajn, italajn, kaj hispanajn t kaj d oni ofte nomas dentaloj por simpleco. Tamen, en la franca tiuj sonoj fakte estas alveolaraj, aŭ eble dento-alveolaraj; la diferenco inter tiuj sonoj en la franca kaj la angla ne tiom estas tio kie la lango tuŝas la plafonon de la buŝo, sed anstataŭe estas tio kiu parto de la lango faras la kontakton. En la angla tiu estas la pinto de la lango (tiaj sonoj nomiĝas apikaloj), dum ke en la franca estas la padelo, aŭ areo tuj malantaŭ la pinto de la lango (tiaj sonoj nomiĝas laminaloj).

La konfuzo kun dentala artikulacio rezultas de tio rigardi la langon de ekster la buŝo: Je laminalaj (dento-)alveolaraj konsonantoj, oni povas vidi la pinton de la lango tuŝi la dentojn. Tamen, estas la plej malantaŭa parto de la kontaktejo kiu plej gravas (koncernas), ĉar tio estas kio difinas la maksimuman akustikan spacon de resonanco kaj donas al la konsonanto ties karakterizan sonon. Kaze de la franca, la plej malantaŭa kontakto estas alveolara aŭ foje iomete antaŭ-alveolara.

Tiu diferenco lamino-apikala gravas. Se anglalingvano klopodante paroli la francan simple movas la langon antaŭen por igi la kontakton denta, kaj samtempe konservas apikalan artikulacion, la prononco de iuj ajn apudaj antaŭaj rondaj vokaloj povas fariĝi malfacila. Se, kontraŭe, la parolanto formetas la pinton de la lango elvoje (kiel malantaŭ la malsuprajn dentojn), kaj faras kontakton sur la alveolara kresto (la sama loko kiel en la angla, sed jen per malsama parto de la lango), la konsonantoj havos la ĝustan "francan" sonon, kaj la vokaloj iĝos multe pli facile prononceblaj, ĉar la korpo de la lango estos jam levita proksimante la palaton. Tial adekvata fonetika priskribo de lingvo devas specifigi kaj la aktivan ("movantan") kaj la pasivan ("ne-movantan") artikulaciilojn en la produktado de la koronalaj konsonantoj.

Vidu ankaŭ

• Loko de artikulacio
• Listo de fonetikaj temoj