arto en kiu io esprimiĝas per sinsekvo de bildoj From Wikipedia, the free encyclopedia
Bildliteraturo aŭ komikso[1][2] aŭ bildstria literaturo estas arto en kiu io esprimiĝas per - kaj disvolviĝas laŭ - sinsekvo de bildoj (fotoj, desegnoj, ktp).
Oni foje konsideras, ke bildliteraturo estas hibrido inter literaturo kaj belarto, t. e. teksto kaj bildoj kiuj kune esprimas ion, disvolviĝantan ofte laŭ tempo. Tamen ekzistas kelkaj specimenoj, kiuj tute ne entenas tekstojn, kio montras ke la precipa eco kuŝas en la bildoj mem kaj ties sinsekvo (en tio ĝi pli parencas al kinarto).
Ĝi estas unu el la plej novaj artospecoj, sed se oni akceptas senskriban neolitikan arton kaj bild-ornamitajn Egiptajn hieroglifojn kiel ties praformojn, ĝi apartenas ankaŭ al la plej malnovaj.
Moderna bildliteraturo, kun ties kohero inter teksto, bildo kaj kronologio, devenas de komiksoj (ŝercaj, amuzigaj bildrakontoj) en Usonaj gazetoj de la 19-a jarcento, kiuj siavice estis pluevoluo de pli fruaj politikaj satirdesegnoj, tre rilataj al la politika uzado de karikaturoj laŭlonge jam de la tuta 19-a jarcento, en kiu oni uzis tekstojn interne de la bildoj, kaj ĉefe de pli praaj rakontoj sub formo de sinsekvoj de bildoj, sed kun teksto skribita aparte, kiel la Tapiŝo de Bayeux aŭ la Epinal-bildoj .
La eŭropaj, usonaj kaj japanaj bildliteraturaj tradicioj sekvis diferencajn vojojn. Eŭropanoj komencis sian tradicion ĉe la svisa Rodolphe Töpffer kaj liaj bildostrioj de la 1830-aj jaroj, dum usonanoj vidis la originon de sia tradicio en la bildostrioj de Richard F. Outcault de la 1890-aj jaroj nome The Yellow Kid (flavulo), kvankam multaj usonanoj agnoskas la antaŭaĵon de Töpffer. Japana bildliteraturo havis longan prahistorion de satiraj bildostrioj konduke al la epoko de la Dua Mondmilito. Mangao, la japana termino por bildliteraturo kaj bildostrio, estis la unua popularigita de la artisto Hokusai komence de la 19-a jarcento. Postmilite la moderna japana bildliteraturo ekfloris, kiam Osamu Tezuka produktis fekundan laboron. Ĉirkaŭ la fino de la 20-a jarcento, tiuj tri tradicioj konverĝis en tendenco al librolongaj bildostrioj: nome comics en Eŭropo, tankōbon en japana tradukebla kiel "sendepende aperinta libro" en Japanio, kaj graphic novel (grafika novelo) en la angla-parolantaj landoj.
For el tiuj rektaj genealogioj, teoriistoj kaj historiistoj de bildliteraturaj artoj vidis antaŭaĵojn de bildliteraturo ĉe la murpentraĵoj de la Groto Lascaux en Francio (kelkaj el kiuj aperas kiel kronologiaj sekvencoj de bildoj), ĉe egiptaj hieroglifoj, ĉe la Trajana Kolono en Romo, ĉe la Normana Tapiŝo de Bayeux de la 11-a jarcento, ĉe la lignaĵo de la jaro 1370 nome bois Protat, la latina de la 15-a jarcento Ars moriendi kaj la blokolibroj, la verko de Mikelanĝelo nome La Fina Juĝo ĉe la Siksta Kapelo, kaj la sekvencaj gravuraĵoj de William Hogarth en la 17-a jarcento, inter aliaj.
Ilustritaj humuraj gazetoj estis popularaj jam en Britio en la 19-a jarcento el kiuj la plej frua estis la mallongdaŭra The Glasgow Looking Glass en 1825. La plej populara estis Punch,[3] kiu polularigis la terminon cartoon por siaj humuraj karikaturoj.[4] Foje tiuj cartoons en tiuj gazetoj aperis laŭ sekvencoj;[5] la rolulo Ally Sloper aperis en la plej frua seriigita bildostrio kiam la rolulo ekaperis en sia propra ĉiusemajna gazeto en 1884.[6]
Usonaj komiksoj disvolviĝis el gazetoj kiaj Puck, Judge, and Life. La sukceso de ilustritaj humuraj suplementoj en New York World kaj poste en New York American, partikulare The Yellow Kid de Outcault, kondukis al disvolvigo de gazetaj bildostrioj. Tuj la dimanĉaj strioj iĝis tutpaĝaj[7] kaj ofte koloraj. Inter 1896 kaj 1901 bildliteraturistoj eksperimentis per sekvenceco, movo, kaj parolvezikoj.[8]
Pli mallongaj, blanknigraj ĉiutagaj bildostrioj ekaperis tuj en la 20a jarcento, kaj iĝis firmaj en gazetoj post la sukceso en 1907 de Mutt and Jeff de Bud Fisher.[9] En Britio, la Amalgamated Press establis popularan stilon de sekvenco de bildoj kun teksto inter ili, kiel ĉe Illustrated Chips kaj Comic Cuts.[10] Humuraj strioj hegemoniis dekomence, kaj en la 1920-aj kaj 1930-aj jaroj iĝis popularaj ankaŭ strioj kun kontinuaj historioj en ĝenroj kiaj aventuro kaj dramo. [11]
Maldikaj gazetetoj nomitaj komiksaj libroj aŭ rekte komiksoj aperis en la 1930aj jaroj, dekomnce kiel represitaj gazetaj bildostrioj; kaj ĉirkaŭ la fino de la jardeko, originala enhavo ekdominis.[12] La sukceso en 1938 de Action Comics kaj ties ĉefa heroo Superman markis la komencon de la Ora Epoko de Komiksoj, en kiu la superheroa ĝenro estis hegemonia.[13] En Granda Britio kaj la Komunumo, Dandy (1937) kaj Beano (1938) de DC Thomson iĝis sukcesaj humur-bazitaj titoloj, kun kombinita cirkulado de ĉirkaŭ 2 milionoj da ekzempleroj ĉirkaŭ la 1950-aj jaroj. Ties roluloj, kiel "Dennis the Menace", "Desperate Dan" kaj "The Bash Street Kids" estis legitaj de generacioj de Britaj knaboj.[14] Tiuj komiksoj origine eksperimentis per superherooj kaj agadhistorioj antaŭ setliĝi sur humuraj stripoj montrantaj mikson de stiloj de Amalgamated Press kaj de Uonsaj komiksoj.[15]
La populareco de la superheroaj komiksaj libroj malpliiĝis post la Dua Mondmilito,[16] dum la vendado de la komiksaj libroj plue pliiĝis dum aliaj genroj same pliiĝis, kiel la amaferaj, la vakeraj, la krimromanaj, la hororaj, kaj la humuraj.[17] Post vendopinto en la komenceo de la 1950-aj jaroj, la enhavo de komiksaj libroj (ĉefe de krimo kaj hororo) estis submeita al pritaksado fare de gepatraj grupoj kaj de registaraj agentejoj, kio pintis en Senataj aŭdiencoj kiuj kondukis al la establado de memcenzura korpuso nome Comics Code Authority.[18] Tiu Kodo estis akuzita je malrapidigo de la kresko de usonaj komiksoj kaj de la pluteno de ĝia malalta statuso en la usona socio por multo de la cetero de la jarcento.[19] Superherooj re-establiĝis kiel la plej elstara komikslibra ĝenro ĉirkaŭ la komenco de la 1960-aj jaroj.[20] Kontraŭkulturaj komiksoj defiis la Kodon kaj la legantojn per por plenkreskuloj, kontraŭkultura enhavo fine de la 1960-aj jaroj kaj komenco de la 1970-aj jaroj.[21] La Kontraŭkulturo naskis la movadon de la alternativa komikso en la 1980-aj jaroj kaj ties maturan, ofte eksperimentan enhavon en ĝenroj ne de superherooj.[22]
Bildliteraturo en Usono ĝuis malaltan reputacion enradikiĝinta en homamasa kulturo; dum kulturaj elitoj foje vidis la popolan kulturon kiel minacanta kulturon kaj socion. En la lasta duono de la 20a jarcento, popola kulturo ricevis pli grandan akcepton, kaj la limoj inter alta kaj malalta kulturoj eksvagiĝis. Komikso tamen plue estas desdegnata, ĉar tiu medio estas vidita kiel simpla distro por infanoj kaj malkleruloj.[23]
La grafika novelo —nome librolonga komikso— ekakiris atenton post Will Eisner popularigis la terminon per sia libro A Contract with God (1978).[24] Tiu termino iĝis amplekse konata al la publiko post la komerca sukceso de Maus, Watchmen, kaj The Dark Knight Returns en la mezo de la 1980-aj jaroj.[25] En la 21a jarcento la grafikaj noveloj establiĝis en ĉefaj librovendejoj[26] kaj bibliotekoj[27] kaj la retkomiksoj iĝis pli oftaj.[28]
La franclingva sviso Rodolphe Töpffer produktis bildostriojn jam ekde 1827,[29] kaj publikigis teoriojn malantaŭ la formo.[30] Kartunoj aperis amplekse en ĵurnaloj kaj gazetoj el la 19a jarcento.[31] La sukceso de Zig et Puce en 1925 popularigis la uzadon de parolvezikoj en Eŭropa bildliteraturo, post kio Franc-Belga bildliteraturo ekhegemoniis.[32] Tinĉjo, per sia tipa stilo de klara linio,[33] estis unuafoje seriigita en ĵurnalaj komiksaj suplementoj komence en 1929,[34] kaj iĝis la ikono de la Franc-Belga bildliteraturo.[35]
Post la sukceso de Le Journal de Mickey (1934–44),[36] engaĝiĝintaj komiksaj gazetoj[37] kaj tut-koloraj komiksaj albumoj iĝis la unuaranga produkto de bildliteraturo en la mezo de la 20a jarcento.[38] Dume en Usono, tiam komiksoj estis rigardataj kiel porinfana oridukito kaj minaco al kulturo kaj klereco; komentistoj asertis ke "neniu eltenas la plej malgrandan seriozan analizon",[39] kaj ke komiksoj estas "la sabotado de ĉia arto kaj de ĉia literaturo".[40]
En la 1960-aj jaroj, la termino bandes dessinées ("bildostrioj") ekestis amplekse uzata en franca lingvo por aludi al tiu komunikilo.[41] Kartunistoj ekkreis komiksojn por matura publiko,[42] kaj oni stampis la terminon "Naŭa Arto", en franca neuvième art, dum bildostrioj ekallogis kaj publikon kaj akademian atenton kiel serioza kaj konsiderinda artoformo.[43] Grupo en kiu estis René Goscinny kaj Albert Uderzo fondis la gazeton Pilote en 1959 por doni al tiuj artistoj pli grandan liberecon por ilia verkaro. La aventuroj de Asteriks de Goscinny kaj Uderzo aperis en ĝi[44] kaj iĝis la plej multe vendita komiksa serio en franca lingvo.[45] El 1960, la satira kaj tabu-rompa Hara-Kiri defiis la cenzurajn leĝojn laŭ la kontraŭkultura spirito kiu kondukis al la okazintaĵoj de Majo 1968.[46]
Frustracio pro cenzuro kaj la ĉikanado fare de la eldonejoj kondukis la grupon de la bildliteraturistoj de Pilote fondi la gazeton nome L'Écho des savanes nur por plenkreskuloj en 1972. Plenkreskul-orientita kaj eksperimenta komikso floris en la 1970-aj jaroj, kiel ekzemple laŭ la eksperimentema sciencfikcio de Mœbius kaj aliaj en Métal hurlant, tiel ke eĉ ĉefaj famaj publikigistoj ekpublikigis prestiĝ-formatajn porplenkreskajn komiksojn.[47]
El la 1980-aj jaroj, la ĉeftendencaj sentoj estis plifirmigitaj kaj la seriigo iĝis malpli ofta laŭ la nombro de bildostriaj gazetoj malpliiĝis kaj multaj komiksoj komencis esti publikigitaj rekte kiel albumoj.[48] Pli malgrandaj publikantoj kiel L'Association,[49] kiuj publikigis pli longajn verkojn,[50] en ne-tradiciaj formatoj,[51] fare de artistaj kreantoj kiuj sekvis la teorion de aŭtoro iĝis same oftaj. Ekde la 1990-aj jaroj, kunigoj rezultis en malpli grandaj publikigantoj, dum la plej malgrandaj publikigantoj multnombriĝis. Ĝenerale la vendado pluis al la kresko spite la tendencon al pli malpliiĝinta presmerkato.[52]
La Itala skolo de bildliteraturo estas unu el ĉefaj tradicioj de bildliteraturo plej gravaj en la eŭropa medio. Tiu tradicio estas nomata en Italio fumetto (fumeto) reference al la itallingva nomo de la parolveziko.
En la 1960-aj jaroj la itala bildliteraturo ricevis influon de intelektuloj. Oni organizis kongresojn pri bildliteraturo kaj en aprilo 1965 oni fondis la revuon Linus. Same oni kreis seriojn de popularaj aventuroj kiel Corto Maltese (1967) de Hugo Pratt, eble unu el roluloj de la itala komikso plej konataj ekster Italio. En la 1970-aj jaroj oni kreis faman rolulon Lupo Alberto, kaj aparte havis grandan sukceson grafikaj noveloj kun enhavo erota, ekzemple de artistoj kiaj Milo Manara, Guido Crepax, Tanino Liberatore kaj aliaj.
Japanaj komiksoj kaj kartunoj (mangao),[54] havas historion kiu estis datita reen kun bazo en antropomorfaj roluloj de la 12a al la 13a jarcento ĉōjū-jinbucu-giga, kaj de bildolibroj de la 17a jarcento toba-e kaj kibyōshi,[55] kaj lignopresado kiel ukijo-e kiuj estis popularaj inter la 17a kaj 20a jarcentoj. La kibyōshi enhavis ekzemplojn de sekvencaj bildoj, movolinioj,[56] kaj sonefektoj.[57]
Ilustritaj gazetoj de okcidentanoj enkondukis okcident-stilajn satirajn kartunojn en Japanion en la fino de la 19a jarcento. Novaj publikaĵoj kaj en okcidenta kaj en japana stiloj iĝis popularaj, kaj fine de la 1890-aj jaroj, ekaperis en Japanio uson-stilaj komiksaj suplementoj de ĵurnaloj,[58] same kiel kelkaj usonaj bildostrioj.[59] En 1900 premieris Jiji Manga en la gazeto Jiji Shinpō — nome unua uzo de la vorto "manga" en sia moderna senco,[60] kaj kie, en 1902, Rakuten Kitazawa startis la unua moderna japana bildostrio.[61] Ĉirkaŭ la 1930-aj jaroj, bildostrioj estis seriigitaj en grand-cirkulantaj ĉiumonataj gazetoj por gejunuloj kaj kolektiĝis en durkovrilaj volumoj.[62]
La moderna epoko de bildliteraturo en Japanio komencis post la Dua Mondmilito, helpate de la sukceso de seriigitaj komiksoj de la fekunda Osamu Tezuka[63] kaj la bildostrio Sazae-san.[64] Ĝenroj kaj legantaroj diversiĝis laŭlonge de la postaj jardekoj. Historioj estas kutime unuafoje seriigitaj en gazetoj kiuj estas ofte centpaĝaj dikaj kaj povas enhavi ĉirkaŭ dekduoj da historioj;[65] ili estas poste kompilitaj en tankōbon-formataj libroj.[66] Je la ŝanĝo de la 20a al la 21a jarcentoj, preskaŭ kvarono de ĉiu presita materialo en Japanio estis bildoliteraturo.[67] Tradukoj iĝis tre popularaj en eksterlandaj merkatoj — foje egale aŭ supere al la vendoj en la enlanda merkato de komikso.[68]
Nova artospeco, ĝi aperas sufiĉe malfrue en la zorgoj de la esperantistaj verkistoj, eĉ simple tradukistoj, tial la nomo en esperanto ne jam fiksiĝis firme. Tial oni renkontas la jenajn formojn, pli malpli specifajn:
Difini bildliteraturon kiel sinsekvon de bildoj, tute ne sufiĉas, ĉar ja ekzistas aliaj sinsekvoj de bildoj - kiel ekzemple teknika uzindiko por munti aparaton - kiun malfacile oni konsentas nomi kiel bildliteraturo.
Bildliteratura verko karakteriziĝas per du ĉefaj konvencioj:
Oni el tio povas konstati ke la konvencioj koncernas nur la formon, ne la temojn. Teorie, ajna literatura formo povas havi ekvivalentan bildliteraturan formon. Tamen pli facile enmuldiĝas formoj kiel romano ĉiutipa (historia, sciencfikcia, krima, ktp), biografio, satiro.
Jam delonge oni eldonis tradukojn de famaj komiksaj libroj en Esperanto. Plej ofte temas pri libroj de famaj roluloj aŭ desegnistoj kiuj estis tradukitaj al la internacia lingvo kiel pruvo de utileco de Esperanto, por plezuro de la ŝatantoj de bildliteraturo kaj foje kadre de la propra klopodo internaciigi la verkojn kiel en la okazo de Tinĉjo kaj Asteriks, kiuj same estis tradukitaj al multegaj lingvoj tutmondaj. Inter plej vendataj kaj konataj en Esperantujo komiksaj libroj menciindas el la serio de Asteriks, Asteriks gladiatoro, Asteriks kaj Kleopatra, Asteriks kaj la Normanoj kaj Asteriks ĉe la olimpiaj ludoj; el la serio de Tinĉjo, La Nigra Insulo, La Krabo kun oraj pinĉiloj, Tinĉjo en Tibeto kaj La Templo de l' Suno; krome, La eta Spiru' - Salutu la sinjorinon! de Tome kaj Janry, Rat-Man de Leo Ortolani, eldonita de la Projekto RoMEo, same kiel "La Reĝo de la Teroro" laŭ la itala Diabolik, Lupo Alberto, itala komikso kreita de Silver, esperantigita en 2010, kaj Lasta lekcio en Gotingeno, itala bildrakonto de Davide Osenda, esperantigita en 2010 kaj publikigita kiel PDF.
Krom tradukoj, ankaŭ esperantistaj artistoj dediĉis sin al produktado de originalaj grafikaj noveloj. Ekzemple Serge Sire jam produktis almenaŭ ses bonkvalitajn komiksajn librojn, nome BoRoKo, Ĉe la lago kiel kompilaĵo de bildostrioj el La Sago (2013), Kompendio pri blazonoj, speco de elementa lernolibro pri heraldiko, en formo de bildrakonto, "Varma mezepoko" (2014), "Perverse" (2015) kaj "La Rejnoro". Li mem kunlaboras kun aliaj verkistoj kaj artistoj en la esperantlingva gazeto La KancerKliniko, kiu ofte aperigas karikaturojn, bildostriojn ktp.
Kelkaj el la esperantaj produktaĵoj referencas al Esperantujo mem. Tiele dufoje kreiĝis roluloj SuperZam, nome komiksaj karikaturoj de L.L. Zamenhof, unu inventita de Ian "Jano" Carter (Britio) kaj la alia de Daniele Binaghi kaj Andrea Rossetto (Italio). En Sud-Koreio oni eldonis Vojaĝo de Onia, manga-eca libro pri reale okazinta veturo de juna korea esperantistino KIM Onnuri (Onia), kiu en 2013 faris vojaĝon tra 8 landoj de Okcidenta Eŭropo, vizitante esperantistojn kaj Esperanto-eventojn. En 2022 laŭ komisio de la Kapitulo de la Esperanta Civito, inspirite de simila bildromaneto klariganta la funkciadon kaj celaron de la EU-Parlamento, Tihomir Lovric originale desegnis kaj Nicolas Vanof originale verkis "Esperantio vivas", kie Mila Iljeva klarigas en sia aventuro la strukturon kaj celaron de la Esperanta Civito.
Carl Barks - François Bourgeon - Alberto Breccia - Claire Bretécher - Wilhelm Busch - Pierre Christin - Richard Corben - Guido Crepax - Robert Crumb - Derib - Walt Disney - Will Eisner - André Franquin - Gébé - Jean Giraud - Angela Giussani - Luciana Giussani - René Goscinny - Gotlib - Hergé - Alejandro Jodorowsky - Gary Larson - Gérard Lauzier - Tanino Liberatore - Loriot - Winsor McCay - Milo Manara - Mandryka - Scott McCloud - Moebius - Morris - Phillip Ndunguru - Leonardo Ortolani - Richard Outcault - Harvey Pekar - Peyo - Hugo Pratt - Quino - Don Rosa - Roberto Raviola, Magnus - Grzegorz Rosinski - Marjane Satrapi - Charles M. Schulz - Luciano Secchi aŭ Max Bunker - Silver - Serge Sire - Art Spiegelman - Osamu Tezuka - Lewis Trondheim - Albert Uderzo - Jean van Hamme - Gabriel Vargas - Bill Watterson - Georges Wolinski
XIII - Alan Ford - Anselme Lanturlu - Asteriks - Batman - Benoît Brisefer - Blake kaj Mortimer - Buddy Longway - Buck Rogers - Calvin kaj Hobbes - Cisko kaj Vinjo - Corto Maltese - Diabolik - Dilbert - Donald Duck - Flash Gordon - Garfield - Gastono Lafuŝ' - Iznogud - Jenny Everywhere - Kajko kaj Kokoŝo - Kato Felikso - La Eta Spiru' - Largo Winch - Les Mondes d'Aldebaran - Lucky Luke - Lupo Alberto - Mafalda - Marsupilami - Maskita Kukumo - Mickey Mouse - Motley's Crew - Peanuts - Popeye - Rat-Man - Scrooge McDuck - Smurfoj - Snoopy - Spirou - Superman - Spider-Man - Thorgal - Tinĉjo - Turma da Mônica - Valhalla - X-Men
Franc-Belga bildliteraturo - Disneja skolo - Itala skolo de bildliteraturo - Mangao
Action Comics - Amalgamated Press - Carlsen - Charlie Hebdo - L'Écho des savanes - Hara-Kiri - El Jueves - Mad - Métal hurlant - Pilote
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.