cumòn italièn From Wikipedia, the free encyclopedia
Rezōl (Reggiolo in italiân l'é un cmûn ed 9.057 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz l'é tra nôt e matèina e a cîrca 37 chilômeter dal cèinter ed Rèz
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
An n'é mìa cêra l'urègin dal nòm ânca se, tra i divêrs pinsêr, còl ch' al sèmbra al gh'âbia pió valōr al sia còl ch' al dîş ch' al deşvègna da la parôla latèina "râşa" oséja "raşêr", stirpêra da la natûra salvâdga dal pôst. Stôrich antîgh o pió modêren, per prém Ireneo Affò in 'na só lètra stampêda a Guastâla int al 1775, a sèmbren d'acôrdi int la spiegasiòun. Diêter pinsêr în ch' al deşvègna da un môd şbaliê ed ciamêr la sitê 'd Rèz "Raézz" (cme Flurèinşa, Fiurinsōla oséja Firènsa céca) ch' l'aré fât nâser al nòm Rézol o Ràzol oséja "Rèz céca". Da pôch a s' é pinsê che Razolo al pôsa deşgnîr dal latèin radius (râg), a intènder la spartisiòun a vintaj ed la burghêda, o ânca cme cambiamèint ed la parôla dal dialèt lumbêrd ràsol (piantarōla ed vîda) cme faré pinsêr ânca in dìvêrs documèint antîgh al nòm dal pôst scrét raçolo in sustègn ed l'idèia purtêda avânti dal stôrich Franco Canova (Le corti reggiolesi dai Gonzaga al sec. XX, 1996).
L'é sicûr invêci che ânca sta zôna, préma che rivésen i Rumân, l'êra dèinter a la grânda piânura dal Po, fâta alōra da 'na sprupuṣitêda distèisa ed padòl, pantân e lêgh stramṣê a stèirp e buscâja, al tót, in sustânsa, sèina êrzen. La zôna l'é stêda, ed sicûr, abitêda fîn da i tèmp indrê: lòungh al râm meridionêl dal Po, ciamê Po môrt. Ind al pôst dóve é gnû só l'antîgh cèinter etrósch ed Flexum în stê difâti catê rèst ed l'ête dal Fèr e rèst 'd abitasiòun rumâni. 'Na vôlta finî la cunquésta ed l'Emélia i Rumân a s'ín fermê, dôp avèirli bunifichêdi, in sté zôni. Andêr a drê a la centuriasiòun al sistêma stradêl al gh'îva al só âs pûrtânt ind la via Emélia e a 's dividîva ind al strêdi di chêrd e di decumân. Atâch a tót i municipia a se sgnêven sînch chêrd magiōr al pió vêrs matèina a sré dvintê, a Rezōl, la strêda vècia cngusûda int al 1142. Int al IV sècol l' é cumincê al regrès ch' l' à mandê a l'êlta l'impurtânta ôvra ed cambiamèint e 'd urganiṣasiòun dal teritôri fâta da i Rumân; l'abandòun dal zôni da pêrt ed l' òm e a man man ch' l' andêva a sparîr al pèiṣ ed la preṣèinsa ed l'urganiṣasiòun civîla al teritôri al gnîva subét cunquistê dal padòl e da la buscâja. Int al VI d.C. a gh' é stê 'na grôsa aluviòn, ch' l' à rèiṣ dal tót pantanōṣa la zôna tr' al Po e al Sècia. A partîr dal VIII sècol, a la fîn 'd un lòungh peréiod 'd abandòun, al teritôri l'é stê dê a divêrs cunvèint, ind la sperânsa ed rèndrel prudutîv, préma da i Longobêrd e dôp da i Frânch. I frê dal grândi badéi benedetèini în stê i prutagunésta ed 'na riprèiṣa urdnêda dal campâgni e tra còsti l'à trê benefési ânca còla 'd Rezōl. A la fîn, dôp 'na préma bunéfica, è nasû al cōrti ed Pegugnêga, Gunṣêga, Lusêra Curtnōva, Bundèin ed Runcōr e Bundèin 'd j Arduîn. Al j urègin ed Rezōl în datêdi atōrna al Mél, difâti al prém documèint ch' al dichiâra che gh'é un cèinter abitê ch' al cumbîna cun Rezōl l'é dal 1044 e l'é un ât dóve al dîs che la mêdra ed Matélda ed Canòsa Beatrîṣ la cûmpra sê cōrt cun i câmp e bôsch per 'na metradûra ed 970 biôlchi da ûn têl Gotifredo, in dóve per la préma vôlta a 's pêrla ed la corte Razolo. Int al cèinter uriginâri a gh'êra, tra chiêter stâbil, 'na cēṣa dedichêda a Sân Venèri. La cōrt l'é pó stêda dunêda da Beatrîṣ al l'impurtânt Badéia ed Frasinôr, mèinter la cēṣa la s'é catêda a dipènder da la Pēv ed Fâbrich. Int al 1115 a Bundèin ed Runcōr, argnusûda incô cme Bondanâs int al cmûn ed Rezōl, a môr la cuntèsa Matélda ed Canòsa. La puṣisiòun geogrâfica al cunfîn tra l'Arzân e al Mantvân l' é muntêda só a decéder al vicèndi ed Rezōl. L'é pr' al pusès ed cla zôna, ciameda Regona Padi (Pegugnêga, Gunṣêga, Bundèin 'd Arduèin e Bundèin ed Rucōr) che Rèz e [Mântva]] int al 1184 àn fât 'n acôrd ch ' al pervedîva vint 'ân ed pêṣ e 'n ajót da ûn a cl'êter. Intânt a 's fân al prémi impurtânti ôvri ed bunfica: insém a trèin ed Rezôl a nâs al chêv Tajêda, fât cun mân d'ôpra cremonèiṣa, int al 1218, fôrsi insém al vèc lèt dal Po. A vîn rinfursê al castèl che gh'êra per paûra dal minâci di mantvân che, l'istès, int al 1223 a mèten a fèr e fôgh Rezōl, còst l'à purtê la ruvîna ed dimòndi di castra ed Rezōl. Acsé în turnêdi a cumincêr al quistiòun e Rèz la s'é sicurêda al pusès di quâter paèiṣ. Mó sta situasiòun la duvîva cambiêr incora int al 1225 quând a s'é decîṣ ed dêr Gunṣêga a Mântva, Bundèin d ' j Arduîn a Rèz e chiêter dû paèiṣ da mandêr avânti insèm. Dal 1242 Rezōl la dvèinta 'na vèira e prôpria sitê furtifichêda, la srà armêda ed 'na rôca tr' al pió impurtânti ed l'Arzân e 'd 'na strêda dirèta per la sitê. La preṣèinsa ed la Rôca e 'd la strêda în stêdi deciṣîvi, bèin prèst al cèinter abitê al s'é ṣvilupê d' atōrna al castèl a la vèia per Rèz. Da i Statût dal 1244 a riṣûlta cun un móc ed gînta l' é stêda spustêda da Rèz a Rèzōl. Al cmûn arzân al fêva pó 'na sèria ed cûmpri e tèri da i Sgnōr Da Palude, al chersîva acsé la só pusibilitê ed dêr a i nōv abitânt ed Rezōl cà e pcòun céch ed trèin. In ân ed lôti tra 'd lōr ânca Rezōl al duvrà difèndres da j a sêlt cun la costrusiòun ed 'na tòra ed difèiṣa ch' la s'afrà prôpria a ch' j ân. Ânca ind al Tersèint divêrs pretendèint àn serchê ed cunquistêr Rezōl, tra cuisché ânca i Sessi che l' àn ucupêda, e dôp a l'àn vindûda per 3.000 frânca arzân a i cremunèiṣ, che, però, àn duvû dêr indrê subét l'imprudèint aquést. Ciapêda cun la fôrsa da Obizzo d'Este e int al 1306 l'é stêda ucupêda incòra da 'n' eṣêrcit ed Mantvân e Verunèiṣ. Luigi Gonzaga int al 1328, dôp che j Arzân àn pruvê soquânti vôlti a cunquistêr al paèiṣ, a j à custrèt a rinuncêr a ògni dirét insém a la Rôca 'd Rezōl. Al gvêren di Gunṣêga insém a sté tèri se da 'na pêrt l'é intervgnû per miliorêr la situasiòun dal j âchev da teritôri da cl'êtra al s'é dimustrê per 'na pèiṣâ polética ed tâsi. Da 1444 al 1456 Rezōl l'é stê a câp 'd un céch stêt cun Gunṣêga, Lusêra e Suṣêra. Al '500 l'é stê un lòungh peréiod ed pêṣ e l'é finî cun la bunéfica vrûda e fâta da Cornelio Bentivoglio, cûnt ed Gualtēr. Rezôl l'armâgn di Gunṣêga fîn al 1630. Int al 1693 a Rezōl a gh'à picê la pèsta. Int al 1748, dôp la pêṣ 'd Aquisgrana, al vèc Duchêt ed Guastâla l'é stê dê al Duchêt ed Pèrma e Piaṣèinsa, gvernê da i Borbòun, fîn al 1802 quând, Napoleòun, al dà Rezōl al Cmûn ed Rèz insèm a Guastâla e Lusêra. Ind al mèinter a 's finésen al j ôvri ed sitemasiòun dal j âchev e nâsen dal j indóstri céchi ed trasfurmasiòun ed prudòt cme filânda e stabilimèint ed la lâna. Int al 1806 Rezōl al cûnta 4.677 abitânt, dôp la Restaurasiòun, Rezōl al tōrna incòra a Pèrma. Dal 1847 al 1869 l'é stêda unîda al Duchêt ed Pèrma e Mòdna fîn al dvintêr pêrta dal Stêt italiân. Cun l'unitê d'Itâlia Rezōl al pâsa dòunca per sèimper sòta la pruvîncia ed Rèz e la 'gh và adrê ind la stôria. Adèsa l'é un cmûn dedichê préma ed tōt a l'ativitê industriêla e artigianêla cun particulêr riferimèint al setōr dal costrusiòun, ed l'abiliamèint, ed la metalmecânica e 'd la chémica.
Al cèinter ed Rezōl l'é urganiṣê d'atōrna a la só Rôca. L'è stêda tirêda só ind la préma metê dal XIII sècol quând al cunvèint ed Frasinôr l'à vendû a la sitê ed Rèz un trèin atâch a Rezōl, per la costrusiòun 'd un castèl nōv: la furtèsa l'é stêda tirêda só int al 1215, e al céch cèinter, cun ânca 'na cēṣa 'na cà per soquânt frê, l'é dvintê bèin prèst un impurtânt pôst in avânti cûntra i Mantvân che pió vôlti a l'àn asaltêda. La gh'à 'na piânta cun quâter cantòun cun quâter tòri. Al dō tòri a mezdé în in fôra mèinter còli setentrunêli în a fîl cun i mûr ed fiânch. La mantîn presapôch sèimper la só strutûra uriginâria ed mâchina militêra. La Rôca la deṣvîn da l'uṣânsa dal castèl a recînt medioevêl. L'ingrès ed la Rôca la 's arvês al cèinter ed la facêda dôve a 's vèden i sègn 'd un pûnt alvadōr e al gh'à d'ed sōver 'na tòr. Al grând turiòun centrêl cun funsiòun ed turâs, che al restâver a gh'à tôt pêrta ânca l'architèt fiurintèin Luca Fancelli int al 1470, la gh'à incòra 'na schêla dal 1405 druvêda per mèter dèinter al j artilierèi. La tòr cme ch' al j êtri tòr e al mûri în merlêdi. La Rôca ed Rezōl, la rapreṣèinta ûn di pió impurtânt eṣèimpi italiân 'd architetûra furtifichêda, secònd al cuncèt dal castèl-recînt dóve a gh' aré duvû riparêres al pôpol in chêṣ ed biṣògn.
Al teâter ed Rezōl l'é un bòun eṣèimpi de stîl ed la secònda metê dal '700. L'é atâch a la pêrta a matèina ed la Rôca medievêla. A Rezôl int al Sesèint a gh'êra in funsiòun 'na sêla per spetâcol teatrêl. Armêṣa fêrma, dôp tânt restâver, per pió ed quârant' ân fîn a quând la duchèsa ed Pèrma l'à dê, só richièsta dal Podestê, l'avtoriṣasiòun per arfêr ind l' istès pôst un teâter nōv e pió modêren che, grâsia a l'ajót di sgnōr dal paèiṣ che n'àn finansiê i lavōr cun al cumprêr i pêlch, l'é stê inavgurê int al 1838. Al cumpimèint di lavōr l'é stêda dê a l'architèt Luigi Sottili e al decorasiòun a 'n artésta pramṣân armêṣ scgnusû. Al sipâri, mèz brusê da un incèndi int al 1973, l'é 'na côpia quêṣi cumpâgna dal triûnf ed Pallade piturê insém al sipâri dal Rêgio ed Pêrma, l'é ôvra ed Martini. Int al 1880 sōver al purdghê ed l'ingrès al prém piân a gh'é stê zuntê al Ridòt dedichê al muṣicésta Rinaldi ed Rezōl. Ind la 'stèsa ucasiòun é stê fât la facêda purghêda, incurunêda da fnèstri e da un timpèn. A l'intêren 'na sêla a fèr ed cavâl un pô slunghêda, trî ôrdin ed pêlch dóve al cèinter a 's capés al principêl sōl per 'na fōrma un pô pió prununcêda ed la balcunêda. In generêl al teâter dal d d'incô l'é armêṣ cumpâgn a còl uriginêl mēno che la decorasiòun dal sufét arfâta int al Novsèint. Al tèimp ed l'ûltma guèra al teâter l'é dvintê un granêr. Intōrna a j ân Sincquânta al vrîven butêr zò. Int al 1964 în stê fât soquânt lavôr ed rinfōrs al strutûri portânti cme i mûr estêren, al tèg, e i sufét. Fîn al 1982 al teâter l'é stê druvê cme magaṣèin comunêl e i curidōr ed l'ingrès cme sît ed 'na socetê cicléstica. Int al 1982 în stêdi fâti ôvri ed risanamèint al strutûri, al pavimèint e l'é stêda piturêda ed nōv la facêda. Dal 1984 al 1988 în stêdi fati dal milioréi grâsia ai fònd regionêl e a la lèg pr'al teremôt dal 1987. Incô l'é ed nōv druvê al Ridòt cme sêla cunferèiṣi e sêla mòstri cun un réch prugrâma, ind al sotpêlch a gh'é stê tirê fôra un ambiĵnt per 'na scōla ed muṣíca e 'na bânda muṣichêla. La prugramasiòun dal teâter l'é fêrma da quârant' ân.
Palâs Sartoretti l'é dal Setsèin al preṣèinta 'na strutûra impunèinta e l'é in Piâsa Martiri. A l'intêren dal Palâs a gh'é dimòndi câmbri tra còsti un magnéfich salòun pr' al fèsti cun presiōṣi decorasiòun. Da un lêregh clonê ch 'al s'arvés ind la piâsa a's và dèinter a un lêregh e antîgh giardèin, incô cambiê in Pêrch, dôve a gh'é dèinter 'na grân varietê d'êlber soquânt ed quisché secolêr.
La Cēṣa Parochiêla dedicheda a Sânta Maréia Assunta l'é stêda fâta tr' al 1855 e al 1858 da Cesare Costa al 'stès prugetésta dal Teâter Municipêl ed Rèz. L'é fâta in stîl grêch, a trèi navêdi, 'na sôrta ed mèza véia tra la cēṣa a crōṣ grêca e còla a crōṣ latèina. La cēṣa l'é stêda fâta dóv' a 'gh n' êra n'êtra. La gh'à 'n intêren grandiōṣ e prupursionê, cun 'na grôsa cópla centrêla e dō capèli lêrghi a i fiânch. Al presbitêri, splèndid altêr in mêlmer, a intêrs dal Setsèint la deṣvîn da 'na cēṣa tôta via a Guastâla. La capèla ed mansèina dal Setsèint, dedichêda a la Madòna dal Ruşâri, la gh'à un belésim altêr in mêlmer, l'é l'ónich elemèint impurtânt ch' al vîn salvê quând è stê butê zò la vècia cēṣa dal Sesèint. Al parèidi ed fiânch ed la capèla a gh' în j antîgh purtêl in mêlmer. Ind la capèla ed dréta dedichêda al Sânt Crucifés a gh'é l'altêr e 'na curnîṣ in scajôla ch' la deṣvîn ânca lê da la cēṣa butêda zò. La facêda l'é divîṣa in dû cun la pêrta centrêla alvêda da tèra e finîda cun fruntespési a teriângol. A s' arvésen trî ingrès, êlt cun la lunèta d'ed sōver còl principêl, cun timpèn a teriângol quî ed fiânch. A l' estêren la cēṣa la gh'à 'na bèla tòra in stîl barôch, cumincêda int al 1700 e finîda utânt' ân dôp. Int al 1966 la cēṣa parochiêla ed Sânta Maréia Assunta, cun al teremôt, la gh'à 'vû di grôs dân tânt che a l'àn duvûda sarêr.
La venerasiòun ed Sân Venèri, ereméta ed la Spèsia e Sânt Prutetōr dal paèiṣ, la s'é sparpagnêda fîn da i tèimp antîgh ind l'arzân. A Rezōl a gh'é 'n uratôri dedichê al Sânt tirê só int al 1775 in dó gh'ēra 'n'antîga cēṣa Rumâna.
La Vèla fâta fêr da i Gunşêga che a n' àn fât la cà ed l'istê, destinasiòun ed tânt nòm famōṣ e testimôni dal grân lóso dal gvêren di Gunşêga. La cōrt-palâs l'é stêda fâta insém in dó gh'êra un caşèin ed câsa.
La Cēṣa Parochiêla ed Velanōva l'é ûn di fabrichê religiōṣ impurtânt a Rezōl. Fâta int al 1856 a l'intêren a 's pōl amirêr un elegânt altêr magiōr in mêlmer més ind la parochiêla un ân dôp la só costrusiòun.
Còla ed Brugnêt l'é 'n'êtra bèla cêsa Parochiêla e l'é un santuâri mariân tirêda só int al Setsèint. A l'intêren ed la cēṣa a gh'é 'na tèila céca dal Sincsèint, che la figûra la Madòna ciamêda dal Bôch, venerêda perché cunsiderêda miraculōṣa.
A cîrca dû chilômeter ed distânsa da Rezōl a gh'é Bundanâs, la Bundèin ed Matélda ed Canòsa, dóve 'n antîgh fabrichê, incô 'na cumûna cōrt agrécola fôrsi dal Sincsèint e arnuvê int al XVIII e XIX sècol, al gh'à dèinter prubabilmèint, i rèst ed la cōrt dóve l'é môrta, int al 1115, la famōṣa Cuntèsa.
(manca):
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
