cumòn italièn From Wikipedia, the free encyclopedia
Arzân| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân |  |
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Curèz (Correggio in italiân) l’é un cmûn ed 24.501 abitânt in pruvîncia ed Rèz. L’é ûn di cmûn pió grând e cun pió gînta ed la Pruvîncia dôp al cèinter pió impurtânt Rèz, da dó l’è distânt 18 chilômeter lòng a la vècia strêda statêla 468 vêrs mezanôt, l’é a 11 chilômeter da Chèrp.
I stódi pió ed valōr a dân l’urègin ed la zôna ed Curèz a i depôsit aluvionêl di fióm e di turèint che a gnîven zò dal muntâgni, in particolêr al Treṣnêr e al Cróstel. La ‘stèsa urègin dal nòm Curèz la vîn fâta desgnîr a ch’ al j-êlti o curdòun dal trèin che gnîven só in mèṣa al j-inundasiòun dal vâl, ciamê gióst ‘’corrigia’’.
Da di schêv a ’s’è catê di rèst antîgh che dîṣen che ind la zôna a gh’êra dla gînta (facilmèint Cêlt o Lègor) ind al tèimp ed l'etê dal fèr, precisamèint ind i sècol Vl e V a.c. A gh’è pó dimondi testimuniânsi rumâni che, mìa da fêr pensêr a la presèinsa ‘d un vèira e propéria cèinter abitê organiṣê, fân vèder che la campâgna ed Curèz l’è stêda colonialiṣêda dai rumân. Ed sicûr Curèz an n’è mìa nasû cme municépi rumân; al mfà vèder invēci ‘na cêra urégin medievêla lighêda al cmând longobêrd. Al nòm ‘’Coregia’’ a’s vèd per la préma vôlta in un documèint dal 946.
Al 1009 al s’arfà invēci al prém documèint in dó a’s fà relasiòun di Da Curèz, la Râsa che l’à cmandê, sèinsa fermêdi, insém a sta zôna per quêsi sèt sècol. I lōr interèsi, specialmèint ind i sec. Xlll e XIV, în mìa armêṣ ind i cunfîn ed Curèz. I lōr rapreṣentânt puntêven invēci a quistêr ‘na poṣisiòun ed prém piân int l ‘Arzân e int al Pramşân, cun al dêr véta a ‘na polética preputèinta ind i confrûnt di fèdev aṣvèin.
Int al 1452, quând bèle i sô Sgnōri îven duvû rasegnêres a ripieghêr ind al vèci properietê ed ēren dòunca interesê prèma ed tót a rinfursêres secònd la lèg e secònd la diplomasèia dèinter ed lōr, L'imperadōr Federico III l’à arcgnusû ai Da Curèz al tétol ed Cûnt, in pió la sgnê al tèri e i cunfîn dal Cumitê e al l’à més sòta diretamèin a l’Impēr. L’é cumincê alōra al peréiod, durê circa un sècol, ed pió fortûna ed la sitê e di sō Sgnōr. Al pôlo d’arciâm ed la véta polética e socêla ‘d la Sguréia l’êra la Cōrt, ch’ l’ é stêda al pôst d’ ativitê diplomâtica e culturêla dimòndi impurtânt. A gh’în stê cme invidê: Ludovico al Moro, Ludovico Ariosto, al Bembo, al Molza, Bernardo Tasso, e dimòndi fra i pió impurtânt artésta e sgnōr dal tèimp. I 'stès rapresentânt dal pôst ed la polética e ‘d la cultûra în stê dimòndi impurtânt: Nicolò Postumo, Veronica Gambara, Rinaldo Corso, Claudio Merulo e, sōvra a tót, Antonio Allegri.
Ind la dûra quistiòun tra Francesco I e Carlo V i Da Curèz i àn sciēlt a la fîn de stêr cun l'imperadōr che, per bèin dō vôlti ind al 1530 e ind al 1532, l’à fât vîṣita a la sitê e ai sō Sgnōr.
Ind al 1557-58 Curèz l’à ‘vû un lòngh asèdi da pêrte dal trópi ‘d la Lêga Sânta che a n’à butê zò al burghêdi sèinsa però a cavêrgla a cunquistêrla. In prèmi per sta fedeltê l'lmperaōr Ferdinando I int al 1559 l’à dê a Curèz al tétol ed Sitê cun privilègi ed batêr munèida. Ind al 1616, grâsia al pagamèint ed ‘na grôsa céfra, Curèz l’è dvintêda un Principêt.
Al tèimp polétich ed econômich, però, an n’ēra pió bòun per i Stêt cèch, ēren destinê a’d èsere més sòta dal Sgnuréi pió potèinti. Acsé l’è stê ânca per Curèz, favûri dal valèir pôch e da i guâi finansiâri e cun la lèg dal Prîncip Siro, ch’ l’ è gnû acusê ed faturêr e falsifichêr la monèida. Int al 1635 al Duchêt ed Mòdna, che da tèimp al mirêva a sté risultê, égh l’ à cavêda a dvintêr padròun dal Principêt. Da alōra, Curèz, l’é andê a drē al destîn dal Duchêt Estèins, égh l’à cavêda però, sopratót ind i prém tèimp, a mantgnîr ‘na relatîva indipendèinsa aministratîva e culturêla.
Ind al cōrs dal '700 i sō rapresentânt în stê brêv a fêr nâser dal j impurtânt istitusiòun culturêli e scolastîchi e a promōver ‘n’ impurtânt riprèisa edilésia in sitê. Sté muvimèint ediléssi l’è cuntnvê ânca ind l’'800, mó an n’è mìa stê cumpagnê da un muvimèint cumpâgn né ind al piân socio-econômich, né in còl culturêl, e gnân in còl polétich. La sitê e la só clâs ch’ la cmandêva, fâta da proprietâri ed tèri ed cundisiòun nôbil o a vrîven dvintêrel, în stê fedēl al Duchêt Estèins e în armêṣ indiferèint a l’arnuvamèint sia cunômich e culturêl sia al spînti polétichi dal Risorgimèint.
Int al 1860, cun l'uniòun ed l'Emélia, ânca Curèz l’è andê a fêr pêrta dal Règn d'ltâlia. Al brèj politéchi j êren armêṣi fèirmi ind al mân dal blôch clerichêl moderê.
Sōl int al 1919 i socialésta égh l’àn cavêda a cunquistêr al colêg eletorêl ed Curèz e, l'ân dôp, l'aministrasiòun dal Cmûn. Int al dicèmber 1920 la reasiòun fasésta l’à cavṣê ché dō fra al sô prémi vétmi: A. Zaccarelli e M. Gasparini. Ind i mèis e ind j ân dôp dimòndi în stêdi al viulèinsi, ânca murtêli ai dân d’j aversâri socialésta e comunésta. Còst an n’à mìa impidî al rinfursêres d’ un robóst sentimèint antifasésta, che a la fîn l’è gnû a cò cun l’intervèint ed dimòndi persòuni a la guèra ed liberasiòun partigiâna.
Curèz l’é tr’ al Sitê decorêdi al Valōr Militêr per la Guèra ed Liberasiòun cun la Crōṣ ed Guèra al Valōr Militêr per i sacrifési ‘d la só gînta e per la só ativitê ind la lôta partigiâna al tèimp ed la secònda guèra mundiêla.
Tót al cèinter l’è particulêr per la presèinsa di pôrdegh e per i grând palâs. Testimuniânsa dal gluriōṣ pasê l’è al Palâs di Prîncip in cōrs Cavour, fât a l'inési dal XVI sécolo da ‘n prugèt ed Biagio Rossetti. D’amirêr al purtêl in mêlmer che al fa spéch ind la facêda in côt roṣê, e, ind al curtîl d’ed dèinter, al leòun ed mêlmer dal tèimp di rumân (catê mèinter a’s fêva un schêv int al Sesèint). Int al Palâs a gh’è la Bibliotêca Cévica, j Archévi ed Curèz e al Muséo Cévich, cun ôvri ed prém ôrden, tra quî lé, dodéṣ arâs de strasiòun dal Bêlgio dal XVI sècol, presiōs quêder, tra quî lè la famōsa "Tèsta dal Crést" 'd Andrea Mantegna 1494, côpi dal ôvri del Curèz e quêder ed Jean Boulanger, Adeodato Malatesta, Mattia Preti e di êter. Ind la la Bibliotêca Cévica l’é in funsiòun ânca al "Cèinter Tondelli", al pió impurtânt archévi esistèint dal scritōr Pier Vittorio Tondelli (1955-1991). Ed frûnt al palâs a’s câta la facêda dal Setsèint dal Teâter B. Asioli (1852).
S' as và avânti lòngh cōrs Cavour a’s rîva a la baṣélica dal sinchsèint ed Sân Quirèin, prugetêda, secònd quelchidûn, dal' architèt Jacopo Barozzi da Vignola. La tòra dal campâni l’è dal Tersèint e l’è, in realtê, tót còl che gh’armâgn dal j antîghi mûri medievêli. Ed frûnt a la baṣélica a gh’è al Monumèint a Curèz, sculpî da Vincenzo Vela e dedichê al grând pitōr Antonio Allegri, cgnusû da tót cun al nòm ed la sitê in dó l’é nasû.
In via Borégh Vèc a’s pōl ânca visitêr la cà dal famōş pitōr, che però l’è ’na ricostrusiòun dal setsèint ed la cà in dó l’è nasû e môrt: a partîr dal mâg 2007 l’é al pôst ‘d un cèinter stódi insém al Curèz. La lâpida pr’arcrdêr la só môrt l’è invēci tgnûda da cât ind l’elegânta cêṣa ed Sân Francèsch, in via Ròma, fâta int al 1470, da nutêr ânca per i pès ed pitûri a frèsch tgnû da cât dal Quatersèint. Int al grând cunvèint atâch a la cêṣa, incō, a gh’è al licèo.
Curèz, sitadèina d’ uşânsi cuntadèini (produsiòun dal lambròsch e ‘d la famōṣa óva "Ansalôta ed Curèz" ch’ la gh’à la specialitê d’avèir al sustâsi colorânti ânca ind la pōlpa ch’la fà un vèin impurtânt da tâj per justêr al culōr ed vèin pió famōṣ l’é incō pôst d’ impûrtânti indóstri dal setōr mecânich, eletromecânich e ‘d la lavorasiòun dal sustâsi ed la plâstica e ind al 2003 lē al prém cèinter italiân int al qiustêr i rifiût ed la lavurasiòun dal lègn.
La burghêda, cun un antîgh castèl, da di documèint ed l' êlt medioêv. La cēṣa parochiêla, cun la dèdica a Sân Pēder l’é arcurdêda fîn dal Terṣèint l’é stêda fâta, ind la só aspèt dal dé d’incō tr’ al 1743 e al 1762 fōrsi insém a un disègn ed Francesco Cipriano Forti. Ind la via Imbreto a’s câta ‘na risêrva naturêla (fâta da un spèc d'âcva circundê da ‘na mâcia salvâdga) ch’ la fà cme da ricôver per dimòndi gèner ‘d uṣèl fés e ‘d pâs. A’s trâta ed n’êtra chêva ed tèra crēta bandunêda in dó gh'é ‘na sēva fésa cun di êlber da séma, ch’ l’ é ed fiânch a dréta dal lêgh.
Numinê bèle int al X sècol tra i bèin dal cunvèint arzân ed Sân Prôsper, int al 1407 l’é andê sòta i Da Curèz. La cēṣa parochiêla ed Sân Dunèin, dimòndi vôlti arfâta, a’s presèinta incō da l'ûltem arnōv dal XIX sècol. Al d’ed dèinter adôb ed valōr e ôvri d'êrt di sècol XVIII-XIX, cun al Sânt'Antóni Abê 'd Luigi Asioli.
Numinê fîn da ân 935 e arcurdê tra j antîgh cmûn arzân int al “Liber focorum” dal 1315, fîn al XIV sècol l’é stê castèl e fèdev ed la faméja Lupi. Dal j antîghi difèiṣi a gh’armâgn al sègn ind al muntagnôli ed tèra ed fiânch a la cēṣa parochiêla. Al fabrichêt sâcher, intitulê a Sân Pêvel e documentê dal XII sècol, l’é gnû fât ind l'aspèt dal dé d’incō int al 1867. Al d’ed dèinter ôvri d’êrt di sècol XVI - XVIII.
Arcurdê int al X sècol, l’à fât pêrt dal patrimòni préma di Canòsa e dôp di Da Curèz. A gh’ēren l'antîga pēv ed Santa Maria ed Camporotondo e dû castê. La cēṣa ed l’ Asèinsia dal dé d’incō, fundêda a i prém dal' XI sècol, la tîn da cât ind al mzûri di mûr d’ed fōra sègn ed la costrusiòun rumânica. A d’ed dèinter di pès rumânich e ôvri d’êrt di sècol X VI - XIX, tra quisché l’Asèinsia ed Crést ed Luigi Asioli.
Al nòm dal pôst al deṣvîn dal nòm personêl longobêrd Lamizo. L’é arcurdê int al 1311 ind i Statût ed Rèz e ind al “Liber focorum” dal 1315. L’ à fât pêrt ed Sân Martèin Grând fîn al 1802.’Na cēṣa l’é numinêda bèle int al 1039. Còla dal dé d’incō, dedichêda a Sân Zvân Batésta e sgnêda ind i documèint int al Terṣèint, l’é stêda arfâta tr’ al 1851 e al 1868 da Pietro Marchelli. Al d’ed dèinter di quêder di sècol XVII e XVIII.
Bèle cgnusû ind al tèimp di longobêrd, l’à fât pêrt ed l'antîga zôna di Centum juges (da la larghêsa dal terèin). La cēṣa ed Sân Salvadōr , cgnusûda fîn dal XII sècol, l’é stêda arfâta dimòndi vôlti ind i sècol XVII e XVIII. L'aspèt d’adès l’é còl che gh’àn dê ind i ûltem intervèint dal 1928. Al d’ed dèinter un impurtânt quêder dal XVII sècol. Pôch luntân a gh’é la cà ed Dorando Pietri ch’ la partecipê a l’ j Olimpíadi ed Lòndra int al 1908.
Un tèimp Val Putrida , l’é numinêda bèle préma dal Mél cun al só antîgh castèl e la capèla atâch. La cēṣa ‘d l'Anunciasiòun l’é stêda arfâta completamèint tr’ al 1754 e al 1756 insém a un probâbil prugèt ed Francesco Cipriano Forti. A l'intêren ‘na réca sèria ed ôvri d’êrt ed valōr di secoli XVI - XIX e un interesânt teşôr cun adôb, paramèint e argentaréi antîghi.
Bèle pôst abitê stâbil ed l'etê dal brònz (II milèni a.C.), ind al tèimp medioevêl l’é stê pôst 'd un castèl ed ‘na pēv (980). Dal Terṣèint e fîn al 1800 al fêva pêrt ed Sân Martèin Grând. La cēṣa ed Sân Zemiân l’é stêda arfâta in stîl barôch int al 1664. A l'intêren interesânt quêder di sècol XVII e XVIII e, ind al tesôr, un câlis in râm indurê dal 1525.
Ind i tèimp antîgh Velanōva, l’é cgnusû bèle int al 1038 tra i bèin dal cunvèint ed Sân Tmêṣ ed Rèz (al gh’é armêṣ sòta fîn al Setsèint) e cme pôst ed 'n antîgh castèl. La cēṣa, dedichêda al Sânt cun al ‘stès nòm, l’é stêda fâta insém a dal costrusiòun che a gh’ēren bèle préma, int al 1860 e la preşèinta un elegânt purdghêl probabilmèint dal XV-XVI sècol. A l'intêren quêder di sècol XVII e XVIII, tra quisché ‘na Madòna dal Ruşâri e di Sânt Dumènico e Catarèina da Siena cun impurtânt quadrèt di Mistêri dal Ruşâri
‘Na mési insém ed un móc ed cèchi véli cuntadèini medievêli, numinê dal XII sècol. A gh’é nasû al pitōr Girolamo Donnini e al stòrich Michele Antonioli. La cēṣa ed Sân Martèin Céch, ‘d uṣansa stòrica dimòndi antîga, l’é stêda arfâta completamèint tr’ al 1892 e al 1894 da j inzgnêr Negri e Aimi sèinsa un stîl particulêr cun la carateréstica grôsa nécia ed la facêda. Al d’ed dèinter ôvri di sècol XVIII - XX, tra quisché ‘na Madòna cun al Bambèin ch’al dà al ruşâri a Sânta Catarèina e a Sân Dumènico ed Girolamo Donnini. Ed fiânch la caplèina di prēt môrt al tèimp ‘d la secònda guèra mundiêla. Atâch a la cēṣa al Muséo dal j êrti e dal j uşânsi popolêri, cun dèinter mél e pió bagâj.
La cēṣa ed S.Prôsper, arcurdêda fîn dal sèc. XI, l’é stêda, da préma, sòta al cunvèint cun al ‘stès nòm ed Rèz, pó a la pēv ed Fosdònd e a la fîn, ind al sèc. XVI, a la cēṣa ed Curèz. La costrusiòun d’adès l’é stêda tirêda só fr’ al 1846 e al 1866 insém a un prugèt ed Francesco Forti. Fra j adôb a và numinê un stindêrd per procesiòun ôvra ed Luigi Asioli. Da nutêr, atâch, in dó pasêva la vècia ferovìa, sia l'uratôri ed S. Maria Maddalena del sèc. XVIII, sia la chêva Canōva, chêva ed tèra ed crēta bandunêda, incō zôna naturêla cun mâcia e cun tóti al bèsti dal zôni ómidi.
Curèz l’é cgnusû ânca perché a gh’é nasû al pitōr dal rinasimèint Antonio Allegri, ciamê al Curèz (dal nòm ed la só sitê), al scritōr Pier Vittorio Tondelli ed al canânt e avtōr Luciano Ligabue, che incòra adès l'é ed cà e ch’ l’ é armêṣ lighê a la sitê in dó l’é nasû, ch’ l’ é presèint in môd stâbil ind al sô cansòun. Al sunadōr ed sebiulèin Andrea Griminelli, alēv ed Rampal a Parîgi, famōṣ in tót al mònd per avèir cumpagnê i cuncêrt ed Pavarotti, cme ind l’inavgurasiòun di mondiêl ed balòun ind al 1990, e pó per i cuncêrt ch' al fà. Sèimper ed Curèz l'artésta e cantânt di Modena City Ramblers Elisabetta Vezzani.
Ind al spôrt fà spéch al zugadōr Salvatore Bagni, ch’ l’ à zughê int la Nasionêla e l’ à vînt insèm a Diego Armando Maradona al stòrich scudèt a Napoli, adèsa cngusû cme cumentadōr ed la televisiòun e Dorando Pietri, nasû int la frasiòun ed Mândri, che a gh’àn tó vìa l’ amdâja d’ôr a l’ olimpíade ed Lòndra ind al 1908 per l’ajót a ‘d alvêres in pē che a gh’à dê un zòdes a l’ arîv.
A gh’é stêda ed cà Leonarda Cianciulli ciamêda la Saponificatrice di Correggio (Montella 1893 – Pozzuoli 1970).
(manca):
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda fâta cun la tradusiòun ed Correggio (Italia) trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
