From Wikipedia, the free encyclopedia
La Pruvîncia ed Rèz (Provincia di Reggio Emilia in italiân) l’è ‘na pruvîncia ed l' Emélia-Rumâgna ed 530 méla abitânt.
Artécol in dialèt arzân
La cunfîna a sira cun la Pruvîncia ed Pèrma ( al cunfîn l’é al fiòm Èinsa) a matèina cun la Pruvîncia ed Mòdna (al cunfîn l’é al fióm Sècia), a l’abaṣèin cun la Lumbardìa (Pruvîncia ed Mântva ) e a mezdé cun la Tuscâna (Pruvîncia ed Massa-Carēra e Pruvîncia ed Lóca ).
La pruvîncia l’è traversêda p'r al lêregh da la Via Emélia, fâta da i rumân, che a's gh’é més ed fiânch int al XX sècol l' Avtostrêda dal Sōl e, préma incòra, la lénia feroviâria Milân - Bològna. A gh’în ânca presèinti al léni lochêli dal Ferovéi Arzâni. P'r al lòngh, da mezanôt a mezdé, la pruvîncia l’é traversêda da la Strêda Statêla dal Pâs dal Cerêto(SS 63)
Da un pûnt ed vèsta dal teritôri e sitadèin la pruvîncia l’é carateriṣêda da la preṣèinsa ed divêrs cèinter pió céch che a fiânchen al cèinter pricipêl, Rèz, da la stòria despès vîva e indipendèinta. Ind la bâsa arzâna l’é storicamèint impurtânt Guastâla, lòngh al Po, e al sitadèini ed Nuvalêra e Curèz. A i pē ed la culèina a’s câta Scandiân, al secònd cèinter pió impurtânt ‘d la pruvîncia, mèinter al cèinter pió significatîv ed l' Apenèin arzân l’é Castelnōv di Mûnt.
L’é cumprèiṣa fra al fióm Po a mezanôt e al crinêl ed l'Apenèin Tòsch Emiliân a mezdé. Mèinter la zôna ‘dla pianûra la presèinsa ed l’òm l’é dimòndi fôrta, l' Apenèin arzân al presèinta incòra un livèl ed naturalitê êlt, ch’al crês mân mân es se spôsta a mezdé vêrs al crinêl. Fra i magiōr arciâm ‘dla muntâgna a gh’é la Prêda ed Bismântva, ind al comûn di Castelnōv di Mûnt e ch’ l’ as vèd dal zôni ed dimòndi comûn ed la muntâgna. Al prufîl nèt ed la muntâgna l’à impresiunê Dante Alighieri ch' al la nômina int al Purgatôri ed la Divina Cumèdia.
La pruvîncia l’é divîsa in dō pêrt: ‘na zôna ed pianûra e òna ed muntâgna, la zôna ed pianûra la va dal cunfîn a l’abaṣèin fîn a ‘na lénia quêsi drèta, da sîra a matèina, a 6-7 km. a mezdé da Rèz in dóve cumîncen al culèini che vân pôch a la vôlta in crèser fîn a cambiêres in vèiri e prôpri muntâgni fîn al crinêl. La pianûra, esènd lighêda al cōrs dal Po, la va naturalmèint in calând in altèsa da sîra a matèina. I dû cò în i 19 mêter i.l.m. al cunfîn pruvincêl tra l’albaṣèin e matèina e i 2121 mēter dal Mûnt Cùşna. Al j-êtri sémi impurtânti în: l’Êlp ed Sucîş (2017 m.), al Mûnt Caṣarōla (1979 m.) e al Mûnt Êlt (1904 m.). Da nutêr al fât ónich e uriginêl ed la Prêda ed Bismântva, ch’la se stâca cun la só séma piâta e al só parèidi dréti tânt che s’arcgnòsen subét ind al tânti vidûdi ed l' Apenèin arzân. I pâs ed muntâgna pr’ al mâchini al cunfîn cun la Tuscâna, în, da sîra a matèina: al Pâs dal Lagastrèl (1200 m.), al Pâs dal Cerēto (Strêda Statêla dal Pâs da Cerēto(SS63), 1261 m., al Pâs ed la Pradarèina (1572 m.) e al Pâs dal Fôrbiṣ (1574 m.).
Trî în i principêl cōrs d'âcva che bâgnen la pruvîncia: al Po a mazanôt per circa 20 km., l' Èinsa a sîra, dal surgînt fîn al sbòch int al Po, sgnând al cunfîn cun la pruvîncia ed Pèrma per circa 85 km. e al Sècia ch’al sègna al cunfîn a matèina cun la pruvîncia ed Mòdna da Srèdel a Rubēra; d’ed ché al va ind la pruvîncia ed Mòdna fîno a dêr int al Po, dôp un cōrs ed pió ed 170 km. Dimòndi în i turèint, spêce in muntâgna: al pió impurtânt l’é sèins êter al Cròstel, lòungh 55 km. ch’al nâs pôch sōvr a Caṣîna e al s’ bóta int al Po, atraversând al comûn ed Rèz. Turèint pió céch în al Dôl, al S’cèl e al Treṣnêr, che dân int al Sècia, pó al Rodên, la Mudlèina e al Quarèiṣem che bâgnen al burghêdi ed Rèz.
Pôch i lêgh naturêl: ûn sōl in pianûra, al Lêgh ed Gruma int al comûn ed Campéṣen, e in muntâgna i trî lêgh dal Cerêto (ûn principêl e dû pió cèch) e al lêgh Calamòun, ciamê ânca lêgh dal Vintâs, in côsta a l’istès mûnt.
Bacîn artificêl ed ‘na cêrta importânsa în a Ligûnchi, al Pâs dal Lagastrèl e a Gazân ed Véla Mnôs, mèinter la bâsa l’é tajêda da canêl sculadōr, da canêl per dacvêr e da bonéfichi che vân a dêr int al Po o diretamèint o atravêrs al Cròstel o l' Èinsa. Da l’Êlt Mediēv e fîn al Setsèint ind la periferéia a l’albaṣein ed Rèz es s’ imbarchêva int al canêl Navéli per rivêr, ind al môd pió svêlt e sicûr, a Fréra e a Venèsia.
Vèini termêli impurtânti în a Cervarèṣa, int al comûn ed Buṣâna, mèinter còli ed Quâra ed Toân, cgnusûdi dal tèimp di rumân e fîn al medioēv, în stêdi bandunêdi e quêsi sughêdi cōlpa dal salatêdi e di taramôt che a n’ àn stumpê al cōrs. Al fûnti ed Puiân ed Véla Mnôs, ch’în dimòndi bundânti, aspèten d’èser sfrutêdi.
Ind la provîncia, in tóta la zôna ed la pianûra, a gh’è un fôrt distrèt mecânich. La zôna a matèina, ind i comûn ed Castlarân, Casalgrând e Scandiân a gh’è ânca un impurtânt distrèt ed produsiòun dal cerâmichi, in uniòun ânca cun i comûn confinânt ed la provîncia ed Mòdna, in particolêr Sasōl. Tóta la provîncia, ânca la zôna muntanêra, l’è cgnusûda per la produsiòun dal Grâna (Parmigiano Reggiano). Ed valōr l’é ânca la produsiòun agrécola e zotètnica, préma ed tót per còl che riguêrda l'alevamèint di nimêl. Per sti motîv la provîncia l’è dimòndi svilupêda e la disocupasiòun l’an gh’è mìa.
La cunquésta rumâna l’à purtê a la costrusiòun dal filòun ‘d la provîncia e ‘d la regiòun, la Via Emélia fâta fêr da Marco Emilio Lepido. In pruvîncia i rumân j-àn fât ânca la via ch’ la colêga Rèz a Bresèl (Brixellum). Sant'Ambrogio, ind al só viâg in Emélia, l’à ciamê Rèz "cadavere di città" per spieghêr la sèria decadèinsa per cōlpa dal j-invasiòun furastêri. L' Apenèin arzân al gh’à ‘vû al só mumèint ed masîm spiandōr int al XI sècol, con al paèiṣ ed Canòsa al cèinter ed la polética europèia ed Enrico IV e Matélda ed Canòsa protagonésta ed la lôta fra al Papêt e al Sacro Romano Impero. A la môrte ed Matélda al só properietê in muntâgna pôch a la vôlta a s’în tôti ed nōv l’indipendèinsa fevdêla, pr’ andêr pó sòta al comûn ed Rèz. Ânca divêrs sitadèini ed la pianûra, bèle pôst ed côrt cme Scandiân o Curèz în stêdi unîdi sòta al doméni ed la faméja d'Este, per formêr al Duchêt ed Mòdna e Rèz. Fîn a la fîn dal XVI sècol al duchê a gh’êra unî, politichamèint, ânca la sitê ed Ferêra. Int al XIX sècolo, dôp la parénteṣi napoleônica cun l’istitusiòun dal Dipartimèint dal Cròstel, dôp la restaurasiòun, per uniòun ed râṣa, al duchêt al gh’à ‘vû ânch un sbòch int al mêr cun al pruvînci estèins ed Mòdna, Rèz, Guastâla, Frignân, Garfagnâna, Lunigiâna, Mâsa e Carēra. Dôp l'uniòun al Règn d'Itâlia la stòria ed la pruvîncia la va a drê al vicèndi dal rèst d’ Itâlia.
J-urganîṣem che dirègen la Pruvîncia a gh’àn avû, a partîr da l'unitê d'Itâlia, divêrs nòm: Cunséli Pruvincêl guidê da un presidèint dal 1860 al 1923 e dal 1951 ad dé d’incô. Al tèimp dal fâsio agh’è stê un Comisâri prefetési ed l'Aministrasiòun pruvincêla e dal 1945 al 1951 a s’gh’à la Deputasiòun pruvincêla, ch’ la gh’êra bèle dal 1889 dipendèint dal Cunsèli, cme incô la Giûnta.
Cun al j-elesiòun dal 13 zógn 2004 l’è gnûda elèta Sonia Masini, préma dòna d’avèir st’ incâregh.
Ed sègvit a gh’è l’elèinch di divêrs presidèint subeintrê e la dâta ed l’ elesiòun.
A Rèz a gh’é al Tribunêl e la Cumisiòun Tributâria ed prém grêd; la Côrt d’Apèl relatîva l’è a Bologna, al Tribunêl Aministratîv Regionêl e la Cumisiòun Tributâria ed secònd grêd relatîvi în a Pèrma.
Dû în j-ufési ed l’Agenséia dal j-Entrêdi,ûn a Rèz e ûn Guastâla.
(manca):
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
