Τσαταλχογιούκ

Το Τσαταλχογιούκ (Çatalhöyük) είναι ένας από τους αρχαιότερους και σημαντικότερους νεολιθικούς οικισμούς της Μικράς Ασίας και περιλαμβάνεται στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Ο οικισμός βρίσκεται στην νότια Τουρκία κοντά στην πόλη Ικόνιο. Είχε αναπτυχθεί μεταξύ του 7500 π.Χ. και του 5700 π.Χ., δηλαδή κατά την διάρκεια της νεολιθικής περιόδου αλλά και της χαλκολιθικής περιόδου. Βρισκόταν σε μικρό ύψωμα πάνω από την μεγάλη πεδιάδα του Ικονίου. Η κοινωνία του οικισμού ήταν κυρίως αγροτική.

Μνημείο Παγκόσμιας
Κληρονομιάς της UNESCO

Αρχαιολογικός τόπος: Νεολιθικός οικισμός του Τσαταλχογιούκ
Επίσημο όνομα στον κατάλογο μνημείων Π.Κ.
Χώρα μέλος	Τουρκία
Τύπος	Πολιτισμικό
Κριτήρια	ii, iv
Ταυτότητα	1405
Περιοχή	Μικρά Ασία
Ιστορικό εγγραφής
Εγγραφή	2012 ( συνεδρίαση)

Αγαλματίδιο θεότητας από το Τσαταλχογιούκ.

Τα πρώτα ίχνη του οικισμού ανακαλύφθηκαν τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Συστηματικές ανασκαφές έγιναν από το 1961 μέχρι το 1965 από τον Τζέιμς Μέλαρτ (James Mellaart). Ο οικισμός σε σύντομο χρόνο έγινε γνωστός παγκόσμια λόγω του μεγάλου μεγέθους και της εκτεταμένης έκτασης που κάλυπτε, αλλά και λόγω του εντυπωσιακού - για την εποχή του- τείχους που τον περιέβαλλε. Άλλα ευρήματα που αύξησαν τη σημασία του είναι ανεύρεση πολλών αντικειμένων της καθημερινής ζωής, ενός ιερού σε καλή κατάσταση, τμημάτων τοιχογραφιών, αλλά και η διαπίστωση ότι πρόκειται για τον αρχαιότερο αγροτικό οικισμό που βρέθηκε στη Μ.Ασία.

Αρχαιολογία

Η τοποθεσία ανασκάφηκε για πρώτη φορά από τον Τζέιμς Μέλλαρτ το 1958. Αργότερα ηγήθηκε μιας ομάδας, που έκανε περαιτέρω ανασκαφές εκεί για τέσσερις σεζόν μεταξύ 1961 και 1965.^[1][2][3][4] Οι ανασκαφές αυτές αποκάλυψαν ότι αυτό το τμήμα της Ανατολίας ήταν κέντρο προηγμένου πολιτισμού στη νεολιθική περίοδο.^[5]Η ανασκαφή αποκάλυψε 18 διαδοχικά στρώματα κτηρίων που σηματοδοτούν διάφορα στάδια του οικισμού και εποχές της ιστορίας. Το κάτω στρώμα των κτηρίων μπορεί να χρονολογηθεί ήδη από το 7100 π.Χ. ενώ το ανώτερο στρώμα είναι από το 5600 π.Χ.^[6]

Ο Μέλλαρτ αποκλείστηκε από την Τουρκία για τη συμμετοχή του στην υπόθεση Ντόρακ, στην οποία δημοσίευσε σχέδια υποτιθέμενων σημαντικών αντικειμένων της Εποχής του Χαλκού, που αργότερα εξαφανίστηκαν.^[7] Μετά από αυτό το σκάνδαλο, σταμάτησαν οι ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο μέχρι το 1993, όταν ξεκίνησαν οι έρευνες υπό την ηγεσία του Ίαν Χόντερ, τότε στο Πανεπιστήμιο του Cambridge.^{[8][9][10][11][12]} Οι ανασκαφές υπό την ηγεσία του Χόντερ ολοκληρώθηκαν το 2018. Ο Χόντερ, πρώην μαθητής του Μέλλαρτ, επέλεξε την τοποθεσία ως το πρώτο τεστ «πραγματικού κόσμου» της τότε αμφιλεγόμενης θεωρίας του για την μεταδιαδικαστική αρχαιολογία.^[13] Ο αρχαιολογικός χώρος έδινε πάντα μεγάλη ερευνητική έμφαση στην ενασχόληση με τις ψηφιακές μεθοδολογίες, με γνώμονα το πειραματικό και αντανακλαστικό μεθοδολογικό πλαίσιο του έργου.^[14] Σύμφωνα με τον Μίκελ, το Ερευνητικό Έργο του Hodder's Çatalhöyük (ÇRP) καθιερώθηκε ως χώρος προοδευτικών μεθοδολογιών - όσον αφορά την προσαρμοστική και εκδημοκρατισμένη καταγραφή, την ενσωμάτωση των τεχνολογιών ηλεκτρονικών υπολογιστών, τις στρατηγικές δειγματοληψίας και τη συμμετοχή της κοινότητας."^[15]

Νέες ανασκαφές διευθύνει ο Ali Umut Türkcan από το Πανεπιστήμιο Αναντολού.

Πολιτισμός

Το Τσαταλχογιούκ αποτελούνταν εξ ολοκλήρου από οικιακά κτήρια, χωρίς εμφανή δημόσια κτήρια. Ενώ μερικά από τα μεγαλύτερα έχουν μάλλον περίτεχνες τοιχογραφίες, ο σκοπός ορισμένων δωματίων παραμένει ασαφής.^[5]

Ο πληθυσμός του ανατολικού τύμβου έχει υπολογιστεί ότι είναι περίπου 10.000 άτομα, αλλά ο πληθυσμός πιθανότατα διέφερε κατά την ιστορία της κοινότητας. Ένας μέσος πληθυσμός μεταξύ 5.000 και 7.000 είναι μια λογική εκτίμηση. Ο οικισμός δημιουργήθηκε, επειδή μεγάλος αριθμός κτηρίων συγκεντρώθηκε μαζί. Τα νοικοκυριά στρέφονταν προς τους γείτονές τους για βοήθεια, εμπόριο και πιθανό γάμο για τα παιδιά τους.^[16] Οι κάτοικοι ζούσαν σε σπίτια από πλινθόκτιστα, που ήταν στρυμωγμένα σε μια αδρανή δομή. Δεν χρησιμοποιήθηκαν μονοπάτια ή δρόμοι μεταξύ των κατοικιών, οι οποίες ήταν συγκεντρωμένες σε έναν λαβύρινθο σαν κηρήθρα. Τα περισσότερα ήταν προσβάσιμα από τρύπες στην οροφή και πόρτες στο πλάι των σπιτιών, με τις πόρτες να προσεγγίζονται από σκάλες. Οι στέγες ήταν ουσιαστικά δρόμοι. Τα ανοίγματα της οροφής χρησίμευαν επίσης ως η μόνη πηγή αερισμού, επιτρέποντας τη διαφυγή καπνού από τις ανοιχτές εστίες και τους φούρνους των σπιτιών. Τα σπίτια είχαν εσωτερικούς χώρους από γύψο που χαρακτηρίζονταν από τετράγωνα ξύλα ή απότομες σκάλες. Αυτά ήταν συνήθως στον νότιο τοίχο του δωματίου, όπως και οι εστίες μαγειρέματος και οι φούρνοι. Τα κύρια δωμάτια περιείχαν υπερυψωμένες πλατφόρμες, που μπορεί να χρησιμοποιούνταν για μια σειρά οικιακών δραστηριοτήτων. Τα τυπικά σπίτια περιείχαν δύο δωμάτια για καθημερινή δραστηριότητα, όπως μαγείρεμα και χειροτεχνία.^[16] Όλοι οι εσωτερικοί τοίχοι και οι πλατφόρμες επιχρίστηκαν με λείο φινίρισμα.^[5] Οι βοηθητικοί χώροι χρησιμοποιούνταν ως αποθηκευτικός χώρος και ήταν προσβάσιμοι μέσω χαμηλών ανοιγμάτων από τα κύρια δωμάτια.

Όλα τα δωμάτια διατηρήθηκαν σχολαστικά καθαρά. Οι αρχαιολόγοι εντόπισαν ελάχιστα σκουπίδια στα κτήρια, βρίσκοντας σωρό από σκουπίδια έξω από τα ερείπια, με λύματα και υπολείμματα τροφίμων, καθώς και σημαντικές ποσότητες στάχτης από την καύση ξύλων, καλαμιών και κοπριάς ζώων.^[17] Με καλό καιρό, πολλές καθημερινές δραστηριότητες μπορεί επίσης να πραγματοποιούνταν στις ταράτσες, οι οποίες μπορεί να σχημάτιζαν μια πλατεία. Σε μεταγενέστερες περιόδους, μεγάλοι κοινόχρηστοι φούρνοι φαίνεται να χτίστηκαν σε αυτές τις στέγες. Με την πάροδο του χρόνου, τα σπίτια ανανεώθηκαν με μερική κατεδάφιση και ανοικοδόμηση σε ένα θεμέλιο από μπάζα, με τον τρόπο που χτίστηκε σταδιακά ο τύμβος. Μέχρι και δεκαοκτώ επίπεδα οικισμού έχουν αποκαλυφθεί.^[18]

Ως μέρος της τελετουργικής ζωής, οι κάτοικοι του Τσαταλχογιούκ έθαβαν τους νεκρούς τους μέσα στο χωριό.^[16]Ανθρώπινα λείψανα έχουν βρεθεί σε λάκκους κάτω από τα δάπεδα και, ιδιαίτερα, κάτω από εστίες, τις πλατφόρμες μέσα στα κύρια δωμάτια και κάτω από τα κρεβάτια. Τα σώματα λυγίζονταν σφιχτά πριν από την ταφή και συχνά τοποθετούνταν σε καλάθια ή κουλουριασμένα και τυλιγμένα σε ψάθες από καλάμι. Τα εξαρθρωμένα οστά σε μερικούς τάφους υποδηλώνουν ότι τα σώματα μπορεί να είχαν εκτεθεί στην ύπαιθρο για λίγο πριν τα οστά συγκεντρωθούν και ταφούν. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι τάφοι είχαν διαταραχθεί και το κεφάλι του ατόμου αφαιρέθηκε από τον σκελετό. Αυτά τα κεφάλια μπορεί να χρησιμοποιούνταν σε τελετουργίες, καθώς μερικά βρέθηκαν σε άλλες περιοχές της κοινότητας. Στον τάφο μιας γυναίκας βρέθηκαν περιστρεφόμενοι στρόβιλοι και στον τάφο ενός άνδρα, πέτρινα τσεκούρια.^[16] Ορισμένα κρανία επιχρίστηκαν και βάφτηκαν με ώχρα, για να αναδημιουργηθούν πρόσωπα, ένα έθιμο πιο χαρακτηριστικό των νεολιθικών τοποθεσιών στη Συρία και στη Νεολιθική Ιεριχώ παρά σε τοποθεσίες πιο κοντινές.

Ζωντανές τοιχογραφίες και ειδώλια βρίσκονται σε όλο τον οικισμό, σε εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους. Στα ανώτερα επίπεδα της τοποθεσίας έχουν βρεθεί χαρακτηριστικά πήλινα ειδώλια γυναικών, κυρίως η Καθιστή Γυναίκα του Τσαταλχογιούκ.^[19] Αν και δεν έχουν βρεθεί ναοί, που να μπορούν να αναγνωριστούν, οι τάφοι, οι τοιχογραφίες και τα ειδώλια υποδηλώνουν ότι οι κάτοικοι του Τσαταλχογιούκ είχαν μια θρησκεία πλούσια σε σύμβολα. Τα δωμάτια, όπου υπήρχαν συγκεντρωμένα αυτά τα αντικείμενα, μπορεί να ήταν ιερά ή δημόσιοι χώροι συνεδριάσεων. Οι κυρίαρχες εικόνες περιλαμβάνουν άντρες με όρθιους φαλλούς, σκηνές κυνηγιού, κόκκινες εικόνες των εξαφανισμένων πια άγριων βοοειδών και αρσενικών ελαφιών, και γύπες που πέφτουν πάνω σε ακέφαλες φιγούρες.^[5] Ανάγλυφες φιγούρες είναι σκαλισμένες σε τοίχους, όπως λέαινες αντικριστά.

Κεφάλια ζώων, ιδιαίτερα βοοειδών, ήταν τοποθετημένα σε τοίχους. Ένας πίνακας του χωριού, με τις δίδυμες βουνοκορφές του Χασάν Νταγ στο βάθος,^[20] αναφέρεται συχνά ως ο παλαιότερος χάρτης του κόσμου^[21] και ο πρώτος πίνακας τοπίων.^[5] Ωστόσο, ορισμένοι αρχαιολόγοι αμφισβητούν αυτή την ερμηνεία. Η Stephanie Meece, για παράδειγμα, υποστηρίζει ότι είναι πιο πιθανό ένας πίνακας με δέρμα λεοπάρδαλης αντί για ηφαίστειο, και ένα διακοσμητικό γεωμετρικό σχέδιο αντί για χάρτη.^[22]

Θρησκεία

Ένα εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του Τσαταλχογιούκ είναι τα γυναικεία ειδώλια του. Ο Μέλαρτ, ο αρχικός ανασκαφέας, υποστήριξε ότι αυτά τα καλοσχηματισμένα, προσεκτικά φτιαγμένα ειδώλια, σκαλισμένα και διαμορφωμένα από μάρμαρο, μπλε και καφέ ασβεστόλιθο, σχιστόλιθο, ασβεστίτη, βασάλτη, αλάβαστρο και πηλό, αντιπροσώπευαν μια γυναικεία θεότητα. Αν και υπήρχε και αρσενική θεότητα, «τα αγάλματα μιας γυναικείας θεότητας είναι πολύ περισσότερα από αυτά της αρσενικής θεότητας, η οποία επιπλέον δεν φαίνεται να εκπροσωπείται καθόλου μετά το Επίπεδο VI».^[23] Μέχρι σήμερα έχουν εντοπιστεί δεκαοκτώ επίπεδα. Αυτά τα χειροποίητα ειδώλια βρέθηκαν κυρίως σε περιοχές που πιστεύεται ότι ήταν ιερά του Μέλαρτ. Η μεγαλοπρεπής θεά καθισμένη σε ένα θρόνο πλαισιωμένη από δύο λέαινες βρέθηκε σε έναν κάδο σιτηρών, που ο Μέλαρτ προτείνει ότι θα μπορούσε να ήταν ένα μέσο για τη διασφάλιση της συγκομιδής ή την προστασία της προσφοράς τροφής.^[24]

Ενώ ο Μέλαρτ ανέσκαψε σχεδόν διακόσια κτήρια σε τέσσερις εποχές, ο σημερινός ανασκαφέας, Ίαν Χόντερ, πέρασε μια ολόκληρη σεζόν ανασκαφές μόνος ενός κτηρίου.^[25] Ο Χόντερ και η ομάδα του, το 2004 και το 2005, άρχισαν να πιστεύουν ότι τα μοτίβα που πρότεινε ο Μέλαρτ ήταν ψευδή. Βρήκαν ένα παρόμοιο ειδώλιο, αλλά η συντριπτική πλειοψηφία δεν μιμήθηκε το στυλ της Μητέρας Θεάς που πρότεινε ο Μέλαρτ. Αντί για τον πολιτισμό της Μητέρας Θεάς, ο Χόντερ επισημαίνει ότι ο αρχαιολογικός χώρος δίνει ελάχιστες ενδείξεις μητριαρχίας ή πατριαρχίας.^[26]

"Υπάρχουν γεμάτοι μαστοί πάνω στους οποίους ακουμπάνε τα χέρια και το στομάχι είναι τεντωμένο στο κεντρικό τμήμα. Υπάρχει μια τρύπα στο πάνω μέρος για το κεφάλι, που λείπει. Καθώς γυρίζει κανείς το ειδώλιο γύρω του παρατηρεί ότι τα χέρια είναι πολύ λεπτά, και στη συνέχεια στο πίσω μέρος του ειδωλίου βλέπει κανείς μια απεικόνιση είτε ενός σκελετού είτε των οστών ενός πολύ αδύνατου και εξαντλημένου ανθρώπου. Τα πλευρά και οι σπόνδυλοι είναι καθαρά, όπως και οι ωμοπλάτες και τα κύρια οστά της λεκάνης. Το ειδώλιο μπορεί να ερμηνευθεί σε με διάφορους τρόπους – ως γυναίκα που μετατρέπεται σε πρόγονο, ως γυναίκα που σχετίζεται με το θάνατο, ή ως θάνατος και ζωή σε συνδυασμό. Είναι πιθανό οι γραμμές γύρω από το σώμα να αντιπροσωπεύουν το τύλιγμα και όχι τα πλευρά. Όποια και αν είναι η συγκεκριμένη ερμηνεία, αυτή είναι ένα μοναδικό κομμάτι, που μπορεί να μας αναγκάσει να αλλάξουμε τις απόψεις μας για τη φύση της κοινωνίας και της εικόνας του Τσαταλχογιούκ. Ίσως η σημασία της γυναικείας εικόνας σχετιζόταν με κάποιον ειδικό ρόλο της γυναίκας σε σχέση με τον θάνατο όσο και με τους ρόλους της μητέρας και του τροφού." ^[27]

Σε ένα άρθρο στην Turkish Daily News, ο Χόντερ φέρεται να αρνείται ότι το Τσαταλχογιούκ ήταν μια μητριαρχική κοινωνία και ανέφερε ότι «Όταν κοιτάμε τι τρώνε και πίνουν και τα κοινωνικά τους αγάλματα, βλέπουμε ότι άνδρες και γυναίκες είχαν την ίδια κοινωνική ισορροπία δυνάμεων. Ένα άλλο παράδειγμα είναι τα κρανία, που βρέθηκαν. Εάν η κοινωνική θέση κάποιου ήταν μεγάλης σημασίας στο Τσαταλχογιούκ, το σώμα και το κεφάλι χωρίστηκαν μετά θάνατον. Ο αριθμός των γυναικείων και ανδρικών κρανίων, που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές είναι σχεδόν ίσος.^[28] Σε ένα άλλο άρθρο στη Hurriyet Daily News ο Χόντερ αναφέρεται ότι λέει "Μάθαμε ότι οι άνδρες και οι γυναίκες προσεγγίστηκαν εξίσου".^[29]

Σε μια αναφορά τον Σεπτέμβριο του 2009 σχετικά με την ανακάλυψη περίπου 2000 ειδωλίων, ο Χόντερ φέρεται να είπε:

«Το Τσαταλχογιούκ ανασκάφηκε τη δεκαετία του 1960 με μεθοδικό τρόπο, χωρίς όμως να χρησιμοποιεί όλο το φάσμα των τεχνικών της φυσικής επιστήμης, που είναι διαθέσιμες σήμερα. Ο Τζέιμς Μέλαρτ, ο οποίος ανέσκαψε την τοποθεσία τη δεκαετία του 1960, σκέφτηκε κάθε είδους ιδέες σχετικά με τον τρόπο οργάνωσης της τοποθεσίας και τον τρόπο ζωής της και ούτω καθεξής... Τώρα αρχίσαμε να εργαζόμαστε εκεί από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και καταλήξαμε με πολύ διαφορετικές ιδέες για τον οικισμό. Ένα από τα πιο προφανή παραδείγματα αυτού είναι ότι ο Τσαταλχογιούκ είναι ίσως περισσότερο γνωστό για την ιδέα της μητέρας θεάς. Αλλά η εργασία μας πιο πρόσφατα έτεινε να δείξει ότι στην πραγματικότητα υπάρχουν πολύ λίγα στοιχεία για μια μητέρα θεά και πολύ λίγα στοιχεία για κάποιο είδος μητριαρχίας με βάση τις γυναίκες. Αυτός είναι μόνο ένας από τους πολλούς μύθους, που υπονομεύει η σύγχρονη επιστημονική εργασία».^[30]

Ο καθηγητής Lynn Meskell εξήγησε ότι ενώ οι αρχικές ανασκαφές είχαν βρει μόνο 200 φιγούρες, οι νέες ανασκαφές είχαν αποκαλύψει 2.000 φιγούρες, οι περισσότερες από τις οποίες απεικόνιζαν ζώα και λιγότερο από το 5% των ειδωλίων απεικόνιζαν γυναίκες.^[30]

Ο Εσθονός λαογράφος Uku Masing είχε προτείνει ήδη από το 1976 ότι το Τσαταλχογιούκ ήταν πιθανώς θρησκεία κυνηγιού και συλλογής καρπών και ότι το ειδώλιο της Μητέρας Θεάς δεν αντιπροσώπευε μια γυναικεία θεότητα. Υπονόησε ότι ίσως χρειαζόταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, για να αναπτυχθούν σύμβολα για τις αγροτικές τελετές.^[31] Η θεωρία του αναπτύχθηκε στην εργασία «Μερικές παρατηρήσεις σχετικά με τη μυθολογία των ανθρώπων του Τσαταλχογιούκ».[35]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Τσαταλχογιούκ

• http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5410/
• https://web.archive.org/web/20100606081419/http://www.catalhoyuk.com/history.html

Παραπομπές

1. J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, first preliminary report: 1961. Anatolian Studies, vol. 12, pp. 41–65, 1962
2. J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, second preliminary report: 1962. Anatolian Studies, vol. 13, pp. 43–103, 1963
3. J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, third preliminary report: 1963. Anatolian Studies, vol. 14, pp. 39–119, 1964
4. J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, fourth preliminary report: at 1965. Anatolian Studies, vol. 16, pp. 15–191, 1966
5. Kleiner, Fred S.· Mamiya, Christin J. (2006). Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 (Twelfth έκδοση). Belmont, California: Wadsworth Publishing. σελίδες 12–4. ISBN 978-0-495-00479-0.
6. David Orton et al., A tale of two tells: dating the Çatalhöyük West Mound, Antiquity, vol. 92, iss. 363, pp. 620–639, June 2018
7. Kenneth Pearson and Patricia Connor, The Dorak affair, New York, Atheneum, 1968
8. I. Hodder, Çatalhöyük, Anatolian Archaeology, vol. 4, pp. 8–10, 1998
9. I. Hodder, Getting to the Bottom of Thing: Çatalhöyük 1999, Anatolian Archaeology, vol. 5, pp. 4–7, 1999
10. I. Hodder, Çatalhöyük, Anatolian Archaeology, vol. 8, pp. 5–7, 2002
11. I. Hodder, A New Phase of Excavation at Çatalhöyük, Anatolian Archaeology, vol. 9, pp. 9–11, 2003
12. Çatalhöyük: Excavations of a Neolithic Anatolian Höyük – Çatalhöyük Archive Report 2008
13. Morgan, Colleen; University (2016). «Analog to Digital: Transitions in Theory and Practice in Archaeological Photography at Çatalhöyük». Internet Archaeology (42). doi:10.11141/ia.42.7. http://eprints.whiterose.ac.uk/107945/1/Internet_Archaeology_final.pdf.
14. Taylor, James; University; Issavi, Justine; Berggren, Åsa; Lukas, Dominik; Mazzucato, Camilla; Tung, Burcu; Dell'Unto, Nicoló (2018). «'The Rise of the Machine': the impact of digital tablet recording in the field at Çatalhöyük». Internet Archaeology (47). doi:10.11141/ia.47.1.
15. Mickel, Allison (2021). Why Those Who Shovel Are Silent. Louisville: University Press of Colorado. σελίδες 6–7. ISBN 9781646421152.
16. Maynes, Mary Jo· Waltner, Ann (2012). The Family: A World History. New York City: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530476-3.
17. Shillito, Lisa-Marie; Matthews, Wendy; Almond, Matthew; Bull, Ian D. (2011). «The microstratigraphy of middens: capturing daily routine in rubbish at Neolithic Çatalhöyük, Turkey». Antiquity 85 (329): 1024–1038. doi:10.1017/S0003598X00068460. http://centaur.reading.ac.uk/23595/1/antiquitymiddenspaper.pdf.
18. Centre, UNESCO World Heritage. «Neolithic Site of Çatalhöyük». UNESCO World Heritage Centre (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2020.
19. «Incredible discovery of intact female figurine from neolithic era in Turkey | Ars Technica». 16 Σεπτεμβρίου 2016.
20. Noah Wiener (1 Νοεμβρίου 2013). «Çatalhöyük mural». Bible History Daily. Biblical Archaeology Society. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Νοεμβρίου 2013. This Çatalhöyük mural is thought to represent a nearby volcanic eruption. New scientific evidence confirms a contemporaneous eruption at nearby Hasan Dağ. Alt URL
21. Cartographic Images (accessed 23 February 2014)
22. A bird's eye view – of a leopard's spots. The Çatalhöyük ‘map’ and the development of cartographic representation in prehistory. Αρχειοθετήθηκε 2013-07-25 στο Wayback Machine. Anatolian Studies 56, 2006, pp. 1–16. Published by The British Institute of Archaeology at Ankara
23. Mellaart, James (1967). Catal Huyuk: A Neolithic Town in Anatolia. McGraw-Hill. σελίδες 181.
24. Mellaart (1967), 180.
25. Balter, Michael (2005). The Goddess and the Bull. New York: Free Press. σελίδες 127. ISBN 978-0-7432-4360-5.
26. «Çatalhöyük: Ancient History of the Anatolia».
27. Hodder, Ian (2005). «New finds and new interpretations at Çatalhöyük». Çatalhöyük 2005 Archive Report. Catalhoyuk Research Project, Institute of Archaeology.
28. Hodder, Ian (1 January 2008). «A Journey to 9000 years ago». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-05-23. https://web.archive.org/web/20080523122956/http://www.turkishdailynews.com.tr/article.php?enewsid=93856. Ανακτήθηκε στις 7 August 2008.
29. Hodder, Ian (2 March 2015). «Çatalhöyük excavations reveal gender equality in ancient settled life». http://www.hurriyetdailynews.com/Default.aspx?PageID=238&NID=72411&NewsCatID=375. Ανακτήθηκε στις 25 March 2015.
30. O'Brien, Jeremy "New techniques undermine 'mother goddess' role in the community" Irish Times September 20, 2009 Αρχειοθετήθηκε 2011-11-13 στο Wayback Machine.
31. Masing, Uku (2011). Aarded Tellistes. Tartu, Estonia: Ilmamaa. σελίδες 209–227. ISBN 978-9985-77-351-2.

Πηγές

• Bailey, Douglass. Prehistoric Figurines: Representation and Corporeality in the Neolithic. New York: Routledge, 2005 (hardcover, (ISBN 0-415-33151-X); paperback, (ISBN 0-415-33152-8)).
• Balter, Michael. The Goddess and the Bull: Çatalhöyük: An Archaeological Journey to the Dawn of Civilization. New York: Free Press, 2004 (hardcover, (ISBN 0-7432-4360-9)); Walnut Creek, CA: Left Coast Press, 2006 (paperback, (ISBN 1-59874-069-5)). A highly condensed version was published in The Smithsonian Magazine, May 2005.
• Dural, Sadrettin. "Protecting Catalhoyuk: Memoir of an Archaeological Site Guard." Contributions by Ian Hodder. Translated by Duygu Camurcuoglu Cleere. Walnut Creek, CA: Left Coast Press, 2007. (ISBN 978-1-59874-050-9).
• Hodder, Ian. "Women and Men at Çatalhöyük," Scientific American Magazine, January 2004 (update V15:1, 2005).
• Hodder, I. (2014). "Çatalhöyük excavations: the 2000-2008 seasons.", British Institute at Ankara, Monumenta Archaeologica 29, (ISBN 978-1-898249-29-0)
• Hodder, Ian. Twenty-Five Years of Research at Çatalhöyük, Near Eastern Archaeology; Chicago, vol. 83, iss. 2, pp. 72–29, June 2020
• Hodder, Ian. The Leopard's Tale: Revealing the Mysteries of Çatalhöyük. London; New York: Thames & Hudson, 2006 (hardcover, (ISBN 0-500-05141-0)). (The UK title of this work is Çatalhöyük: The Leopard's Tale.)
• Mallett, Marla, "The Goddess from Anatolia: An Updated View of the Catak Huyuk Controversy Αρχειοθετήθηκε 2008-09-30 στο Wayback Machine.," in Oriental Rug Review, Vol. XIII, No. 2 (December 1992/January 1993).
• Mellaart, James. Çatal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia. London: Thames & Hudson, 1967; New York: McGraw-Hill Book Company, 1967. Online at archive.org
• On the Surface: Çatalhöyük 1993–95, edited by Ian Hodder. Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research and British Institute of Archaeology at Ankara, 1996 ((ISBN 0-9519420-3-4)).
• Taylor, James Stuart (2016), Making Time For Space At Çatalhöyük: GIS as a tool for exploring intra-site spatiotemporality within complex stratigraphic sequences, University of York, http://etheses.whiterose.ac.uk/13500/
• Todd, Ian A. Çatal Hüyük in Perspective. Menlo Park, CA: Cummings Pub. Co., 1976 ((ISBN 0-8465-1958-5);

(ISBN 0-8465-1957-7)).