Μάχη του Κλειδίου

Η Μάχη του Κλειδίου (βουλ. Беласишка битка, γνωστή και με το όνομα Μάχη της οροσειράς Μπέλλες) διεξήχθη στις 29 Ιουλίου 1014 μεταξύ της Βυζαντινής και της Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας. Η μάχη αποτέλεσε το αποκορύφωμα της 50χρονης διαμάχης μεταξύ του Σαμουήλ της Βουλγαρίας και του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου και έληξε με τη νίκη των Βυζαντινών.

Μάχη του Κλειδίου
Βυζαντινο-Βουλγαρικοί Πόλεμοι
Η νίκη των Βυζαντινών κατά των Βουλγάρων (πάνω) και ο θάνατος του Σαμουήλ της Βουλγαρίας (κάτω)
Χρονολογία	29 Ιουλίου 1014
Τόπος	Κλειδί, σημερινή Βουλγαρία
Έκβαση	Νίκη των Βυζαντινών Πτώση της Πρώτης Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας
Αντιμαχόμενοι
Βυζαντινή Αυτοκρατορία Βουλγαρική Αυτοκρατορία
Ηγετικά πρόσωπα
Βασίλειος Β', Νικηφόρος Ξιφίας, Κωνσταντίνος Διογένης, Θεοφύλακτος Βοτανειάτης Σαμουήλ της Βουλγαρίας, Γκαβρίλ Ραντομίρ της Βουλγαρίας
Δυνάμεις
20.000 στρατιώτες άγνωστο
Απώλειες
άγνωστο 15.000 στρατιώτες

Η νοτιο-ανατολική Ευρώπη το 1000. Τα βυζαντινά εδάφη και η ανεξάρτητη Δυτική Βουλγαρία. Εν τω μεταξύ, η Ανατολική Βουλγαρία μένει στα χέρια των Βούλγαρων

Ο Νικηφόρος Ουρανός κατατροπώνει τους Βούλγαρους στη μάχη του Σπερχείου

Διεξήχθη στην περιοχή μεταξύ των οροσειρών της Κερκίνης και του Δυτικού Ορβήλου, κοντά στο χωριό Κλειδίον (σήμερα στη Βουλγαρία) 41°22′00″N 23°1′00″E. Η αποφασιστική μάχη έγινε στις 29 Ιουλίου, με επίθεση των Βυζαντινών, υπό την ηγεσία του Νικηφόρου Ξιφία, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή των Βουλγάρων. Αυτή η μάχη αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα για τους Βούλγαρους. Οι Βούλγαροι στρατιώτες αιχμαλωτίστηκαν και τυφλώθηκαν μετά από διαταγή του Βασιλείου Β', ο οποίος αργότερα πήρε το όνομα «Βουλγαροκτόνος». Ο Σαμουήλ επέζησε από τη μάχη, αλλά πέθανε δύο μήνες αργότερα, από καρδιακή ανεπάρκεια. Θεωρείται πώς πέθανε όταν είδε τους τυφλούς Βούλγαρους στρατιώτες.

Παρά την στρατιωτική κατάρρευση της Πρώτης Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας μετά την μάχη του Κλειδίου, η κατάληψη της επικράτειας από τους Βυζαντινούς δεν ήταν άμεση. Τα Βουλγαρικά εδάφη έγιναν επαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1018.

Πρελούδιο

Χάρτης της Βουλγαρίας και του Βυζαντίου

Οι συγκρούσεις Βυζαντίου-Βουλγαρίας ξεκίνησαν τον 7ο αιώνα μ.Χ., όταν οι Βούλγαροι, υπό την ηγεσία του Χαν Ασπαρούχ, κατέλαβαν, κοντά στον Δούναβη, μια επαρχία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ως αποτέλεσμα, οι Βούλγαροι αναγκάστηκαν να αντιμετωπίσουν μια σειρά πολέμων με το Βυζάντιο.^[1]

Το 986, η Βουλγαρία δέχθηκε επίθεση από τον βορρά από τον Πρίγκιπα του Κιέβου, Σφιατοσλάφ.^[2] Εν τω μεταξύ, λόγω των επιθέσεων του Συμεών στο Βυζάντιο, η Βουλγαρική Αυτοκρατορία έχασε πολλή δύναμη.^[3] Κατά τη διάρκεια αυτών των συγκρούσεων, οι επιδρομείς από το Κίεβο νικήθηκαν από τους Βυζαντινούς, οι οποίοι ήταν σε πόλεμο με τους Βούλγαρους, μια συνεχόμενη σύγκρουση μετά την πτώση της βουλγαρικής πρωτεύουσας, Πρεσλάβ, το 971. Αυτό είχε το αποτέλεσμα της παραίτησης του Μπορίς Β' από τους αυτοκρατορικούς του τίτλους, και την παραχώρηση της ανατολικής Βουλγαρίας στους Βυζαντινούς.^[4] Οι Βυζαντινοί κατέλαβαν την ανατολική Βουλγαρία, αλλά τα ανεξάρτητα εδάφη της δυτικής Βουλγαρίας παρέμειναν αυτόνομα και υπό την ηγεσία των Κομητόπουλων - Νταβίντ, Μωυσή, Αρόν και Σαμουήλ - αντιστάθηκαν εναντίον του Βυζαντίου.^[5][6]

Το 976, στον θρόνο του Βυζαντίου ανέβηκε ο Βασίλειος Β', και πρώτος στόχος του ήταν η κατάληψη της Βουλγαρίας. Αντίπαλοι του ήταν οι Δυτικοί Βούλγαροι, υπό την ηγεσία του Σαμουήλ. Η πρώτη εκστρατεία του Βασιλείου ήταν καταστροφική, ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας παραλίγο να πεθάνει όταν οι Βούλγαροι εκμηδένισαν τον βυζαντινό στρατό στις Πύλες του Τραϊανού, το 986.^[7]

Τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια, όσο ο Βασίλειος ήταν απασχολημένος με τις επαναστάσεις εναντίον του και τις επιθέσεις των Φατιμιδών στην Ανατολία, ο Σαμουήλ ανακατέλαβε τα περισσότερα από τα πρώην βουλγαρικά εδάφη και μετέφερε τον πόλεμο στο Βυζάντιο. Ωστόσο, η επίθεση του στη Νότια Ελλάδα, χάρη στην οποία έφθασαν στην Κόρινθο, τελείωσε με μεγάλη ήττα των Βουλγάρων στη μάχη του Σπερχείου το 996. Η επόμενη φάση του πολέμου ξεκίνησε το 1000, όταν ο Βασίλειος ξεκίνησε μια σειρά από επιθέσεις στη Βουλγαρία. Κατέλαβε τη Μοισία, και το 1003, τα σώματα του κατέλαβαν το Βίντιν. Τον επόμενο χρόνο, ο Βασίλειος κατατρόπωσε τον Σαμούηλ στη μάχη στα Σκόπια. Το 1005, ο Βασίλειος επανέκτησε τον έλεγχο στη Θεσσαλία και σε μέρη της νότιας Μακεδονίας. Σε αυτά και τα επόμενα χρόνια, οι Βυζαντινοί εισέβαλαν αρκετές φορές στη Βουλγαρία, λεηλατώντας την ύπαιθρο. Παρά τις μερικές επιτυχίες, οι Βυζαντινοί δεν καταφέρει να νικήσουν αποφασιστικά. Η βουλγαρική αντεπίθεση, το 1009, στη μάχη της Κρέτας,^[8] παρόλο αυτά, η νίκη των Βυζαντινών δεν ήταν αποφασιστική, αλλά οι Βούλγαροι είχαν χάσει πολλές δυνάμεις.^[9] Σύμφωνα με τον Βυζαντινό ιστορικό, Ιωάννης Σκυλίτζης: «Ο Αυτοκράτορας Βασίλειος Β' συνέχιζε τις επιθέσεις στη Βουλγαρία, καταστρέφοντας τα πάντα στον δρόμο του. Ο Σαμουήλ ήταν ανίκανος να τον σταματήσει σε ανοιχτή μάχη, και έτσι, έχανε τη δύναμη του».^[10] Το αποκορύφωμα του πολέμου ήρθε το 1014, όταν ο Σαμουήλ, ως ηγέτης του στρατού, προσπάθησε να σταματήσει τον βυζαντινό στρατό πριν αυτός εισέλθει στη βουλγαρική ενδοχώρα.

Προετοιμασίες για τη μάχη

Ο Σαμουήλ ήξερε πώς οι Βυζαντινοί θα επιτίθονταν στη χώρα του από τις ορεινές περιοχές. Οι Βούλγαροι έχτισαν τάφρους κατά μήκος των συνόρων τους, ειδικά στο πέρασμα του Κλειδίου στον Στρυμόνα, καθώς αυτό οδηγούσε στην καρδιά της Βουλγαρίας. Ο Σαμουήλ οχύρωσε περισσότερο την οροσειρά Μπέλλες και το Κάστρο στον Στρυμόνα.^[11] Ο ποταμός του Στρυμόνα ήταν ιδανικό μέρος για επιθέσεις και χρησιμοποιήθηκε αρκετές φορές από τους Βυζαντινούς. Ωστόσο, ο Σαμουήλ επέλεξε τον Στρυμόνα για αμυντική τακτική - βρισκόταν στον δρόμο από τη Θεσσαλονίκη μέχρι τη Θράκη, στα ανατολικά, και μέχρι την Οχρίδα, στα δυτικά.^[12] Τα σύνορα αυτά φρουρούνταν από μεγάλες βουλγαρικές δυνάμεις.^[13][14]

Ο Σαμουήλ αποφάσισε να αντιμετωπίσει τον Βασίλειο Β' και τον στρατό του στο Κλειδίο, όχι μόνο λόγω των ηττών στα πεδία της μάχης, αλλά και λόγω των ανησυχιών σχετικά με την εποπτεία του μεταξύ της αριστοκρατίας, η οποία είχε αποδυναμωθεί από τις εκστρατείες του Βασιλείου. Το 1005, ο διοικητής του Δυρραχίου, λιμανιού της Αδριατικής, παρέδωσε την πόλη στον Βασίλειο Β'.^[15] Για να αντιμετωπίσει τη βυζαντινή απειλή, ο Σαμουήλ συγκέντρωσε 45.000 στρατιώτες.^[16] Ο Βασίλειος Β' επίσης συγκέντρωσε ένα μεγάλο αριθμό στρατιωτών, και όρισε διοικητή τον Νικηφόρο Ξιφία, ο οποίος είχε καταλάβει τις παλαιές βουλγαρικές πρωτεύουσες Πλίσκα και Πρεσλάβ, το 1001.

Η μάχη

Ο βυζαντινός στρατός έφθασε από την Κωνσταντινούπολη και περνώντας από την Κομοτηνή, τη Δράμα και τις Σέρρες έφθασε στο χωριό του Κλειδίου στον ποταμό Στρυμόνα. Εκεί, βρήκε ένα χοντρό ξύλινο τείχος με Βούλγαρους στρατιώτες.^[17][18] Οι Βυζαντινοί επιτέθηκαν αμέσως, αλλά υποχώρησαν με βαριές απώλειες.^[19][20]

Ο Σαμουήλ, για να απομακρύνει τον Βασίλειο από το πεδίο της μάχης, έστειλε μεγάλο στρατό στη Νεστορίτσα.^[21] Οι Βούλγαροι της Νεστορίτσας έφθασαν ως τη Θεσσαλονίκη, αλλά δέχθηκαν μεγάλη ήττα από τον στρατηγό Θεοφύλακτο Βοτανειάτη και από τον γιο του, Μιχαήλ. Ο Θεοφύλακτος αιχμαλώτισε πολλούς Βούλγαρους και βάδισε στα βόρεια για να συναντήσει τον Βασίλειο.^[22][23]

Η πρώτη απόπειρα του Βασιλείου για να συντρίψει τους υπερασπιστές του περάσματος ήταν ανεπιτυχής, καθώς ο αριθμός των αμυνόμενων ανέρχονταν στους 15.000-20.000 Βούλγαρους.^[24] Παρά τις δυσκολίες, ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας αρνήθηκε να σταματήσει την επίθεση. Διέταξε τον Νικηφόρο Ξιφία να μεταφέρει τα σώματα του στο Βελάσιο, για να περικυκλώσει τους Βούλγαρους, όσο ο υπόλοιπος βυζαντινός στρατός θα πολιορκούσε το τείχος.^[25] Ο Ξιφίας οδήγησε τα σώματα του σε ένα μονοπάτι, πίσω από τις θέσεις των Βουλγάρων.^[26] Στις 29 Ιουλίου, ο Ξιφίας επιτέθηκε στους Βούλγαρους, αφού τους περικύκλωσε. Οι Βούλγαροι στρατιώτες άφησαν το οχυρό και κατευθύνθηκαν να αντιμετωπίσουν τη νέα απειλή, δίνοντας στον Βασίλειο την ευκαιρία να καταστρέψει το τείχος.^[22][27]

Εξαιτίας της σύγχυσης που επικρατούσε στο πεδίο της μάχης, πολλά βουλγαρικά στρατεύματα καταστράφηκαν, ενώ τα υπόλοιπα απεγνωσμένα προσπαθούσαν να φύγουν στη Δύση. Ο Σαμουήλ και ο γιος του, Γκαβίλ (Γαβριήλ) Ραντομίρ, κατευθύνθηκαν στα ανατολικά από το οχυρό τους στη Στρώμνιτσα, αλλά καταστράφηκαν στις μάχες στο Μοκριέβο (νυν Βόρεια Μακεδονία).^[28] Πολλοί Βούλγαροι στρατιώτες σκοτώθηκαν και άλλοι αιχμαλωτίστηκαν.^[29] Ο Αυτοκράτορας Σαμούηλ σώθηκε χάρη στην ανδρεία του γιου του, και με ασφάλεια έφθασαν στο Πρίλεπ.^[30] Από το Πρίλεπ, ο Σαμουήλ έφθασε στην Πρέσπα ενώ ο γιος του κατευθύνθηκε στη Στρώμνιτσα για να συνεχίσει τη μάχη.^[31]

Άλλα γεγονότα

Κύριο λήμμα: Μάχη της Στρώμνιτσας

Μετά τη νίκη στη μάχη του Κλειδίου, ο Βασίλειος Β' κατευθύνθηκε στη Στρώμνιτσα, οχυρό-κλειδί στην κοιλάδα του Βαρδάρη. Στον δρόμο τους για την πόλη, οι Βυζαντινοί κατέλαβαν το οχυρό του Ματσούκιον.^[32] Ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας έστειλε ένα στρατό, υπό την ηγεσία του Βοτανειάτη, για να περικυκλώσει τη Στρώμνιτσα και να καταστρέψει τα τείχη της πόλης, καθώς επίσης και να καθαρίσει τον δρόμο προς τη Θεσσαλονίκη. Με τα υπόλοιπα σώματα του, ο Βασίλειος έμεινε για να καταστρέψει τελείως την πόλη. Στην αρχή οι Βούλγαροι άφησαν τον Βοτενειάτη να καταστρέψει τις οχυρώσεις τους, αλλά περικύκλωσαν αυτόν και τον στρατό του και τον έσφαξαν. Στη μάχη, ο Γκαβρίλ Ραντομίρ σκότωσε τον Βοτανειάτη με το δόρυ του.^[33][34] Ως αποτέλεσμα, ο Βασίλειος Β' αναγκάστηκε να σταματήσει την πολιορκία της Στρώμνιτσας και υποχώρησε. Στην επιστροφή, ο Βασίλειος έπεισε τον κουβικουλάριο Σέργιο να παραδώσει το οχυρό του Μελένικου,^[35] το οποίο αποτελούσε τον κεντρικό δρόμο προς τη Σόφια, από τα νότια.

Οι αιχμάλωτοι

Ο Σκυλίτζης θεωρεί πώς ο Βασίλειος αιχμαλώτισε 15.000 στρατιώτες (14.000 σύμφωνα με τον Κεκαυμένο). Σύγχρονοι ιστορικοί, όπως ο Βασίλ Ζλατάρσκι, ισχυρίζονται πώς αυτοί οι αριθμοί είναι απίθανοι και υπερβολικοί. Τον 14ο αιώνα, το έργο του Κωνσταντίνου Μανασσή, Χρονικόν, μεταφράστηκε στα βουλγάρικα. Ο Μανασσής καταγράφει πώς στη μάχη αιχμαλωτίστηκαν 8.000 στρατιώτες. Ο Βασίλειος χώρισε τους αιχμαλώτους σε ομάδες των 100 ανδρών, τυφλώνοντας τους 99 αιχμαλώτους σε κάθε ομάδα και αφήνοντας τον τελευταίο με ένα μάτι, για να οδηγεί τους υπολοίπους στην πατρίδα τους^[36] - αυτό το έκανε για να εκδικηθεί τον θάνατο του Βοτανειάτη, ο οποίος ήταν ο αγαπημένος του στρατηγός.^[37] Άλλη αιτία για αυτή την πράξη, ήταν ότι στα μάτια των Βυζαντινών, οι Βούλγαροι ήταν επαναστάτες κατά της εξουσίας τους, και πώς η τύφλωση ήταν η πιθανή τιμωρία για τους αντάρτες.^[38] Για αυτή την πράξη, ο Βασίλειος έλαβε το επίθετο «Βουλγαροκτόνος». Στις 6 Οκτωβρίου 1014, ο Σαμουήλ πέθανε από καρδιακή ανεπάρκεια, όταν είδε τους τυφλούς του στρατιώτες.^[39]

Μετά τη μάχη

Μάχη του Κλειδίου

Ο θάνατος του Βοτανειάτη και τα μετέπειτα τέσσερα χρόνια του πολέμου έδειξαν πώς η βυζαντινή επιτυχία δεν ήταν πλήρης.^[40] Μερικοί σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν πώς η ήττα των Βουλγάρων δεν ήταν πλήρης, όπως περιέγραψαν ο Σκυλίτζης και ο Κεκαυμένος.^[41] Άλλοι ιστορικοί δίνουν έμφαση στον θάνατο του Σαμουήλ και θεωρούν αυτό το γεγονός ως μεγάλο πλήγμα για τη Βουλγαρία.^[42] Ο Γκαβρίλ Ραντομίρ και ο Ιβάν Βλαντισλάφ στάθηκαν ανίκανοι να αντιμετωπίσουν τους Βυζαντινούς, και τελικά η Βουλγαρία καταλήφθηκε το 1018.^[43] Αυτό τον χρόνο, ο Τσάρος Ιβάν Βλαντισλάφ σκοτώθηκε στη μάχη στο Δυρράχιο^[44], και η Βουλγαρία έγινε επαρχία του Βυζαντίου, μέχρι το 1185, όποτε διεξήχθη η επιτυχής εξέγερση των αδερφών Άσεν.

Στη μάχη του Κλειδίου, ο βουλγαρικός στρατός υπέστη βαριές απώλειες, και αυτό ήταν αποφασιστικός παράγοντας για την τελική νίκη του Βυζαντίου στον πόλεμο. Οι περισσότεροι από τους διοικητές αποφάσισαν να παραδοθούν εθελοντικά στον Βασίλειο Β'.^[45]

Η μάχη είχε αντίκτυπο στους Σέρβους και στους Κροάτες, οι οποίο αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν τη δύναμη του Βυζαντινού Αυτοκράτορα, μετά το 1018.^[46][47] Τα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αποκαστάθηκαν στον Δούναβη, δίνοντας στο Βυζάντιο τον έλεγχο της βαλκανικής χερσονήσου από τον Δούναβη στην Πελοπόννησο και από την Αδριατική μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα.^[48]

Μνημεία

Σε ανάμνηση της μάχης ανεγέρθηκε το Μνημείο Βασιλείου Β' του Μακεδόνος, το οποίο βρίσκεται έξω από τον Προμαχώνα επί του αυτοκινητόδρομου Θεσσαλονίκης-Προμαχώνα. Στην κορυφή του μνημείου είναι τοποθετημένο το σύμβολο Βυζαντίου, ο δικέφαλος αετός, ενώ στη μαρμάρινη στήλη είναι χαραγμένο το επίγραμμα: ΒΑΣΙΛΕΙΩ ΤΩ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙ ΜΝΗΜΟΝΕΣ ΔΕΙΝΩΝ ΑΕΘΛΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΗΣ ΤΟΔΕ ΛΑΪΝΟΝ ΕΠΙΓΟΝΟΙ ΣΤΗΣΑΝ ΔΟΞΗΣ ΑΪΔΙΟΝ ^[49]

Αλλά και στη Βουλγαρία έχει δημιουργηθεί μεγάλο μνημείο αφιερωμένο στον Σαμουήλ και στα θύματα της μάχης.^[50]

Παραπομπές

1. Mutafchiev, Book about the Bulgarians, p. 59
2. Gyuzelev, Short History of Bulgaria, p. 68
3. Bozhilov, Tsar Simeon the Great, pp. 115–116, 124–126, 137–144
4. Pirivatrich, The State of Samuel, pp. 58–59
5. Ioannes Scylitzes, Historia, in "Selected sources" Vol. II, p. 64
6. Pirivatrich, The State of Samuel, pp. 94-95
7. Angelov / Cholpanov, Bulgarian Military History in the Middle Ages (10-15 century), pp. 39-41, 43-44
8. Gyuzelev, Short History of Bulgaria, p. 71; Nikolov, Centralism and Regionalism in Early Medieval Bulgaria (end of 7 to beginning of 11 century), p. 130
9. Pirivatrich, The State of Samuel, pp. 135–136
10. Ioannes Scylitzes, Historia, in "Selected sources" Vol. II, pp. 65–66
11. Ioannes Scylitzes, Historia, II, p. 45
12. Zlatarski, History of Bulgaria in the Middle Ages , Vol. I, Part 2, pp. 731–732, 736
13. Nikolov, Centralism and Regionalism in Early Medieval Bulgaria , pp. 179–180
14. A description of the palisade built by Samuel between Belasitsa and Ograzhden (in Bulgarian) - G. Mitrev, The palisade of Samuel and the battle in 1014^{[νεκρός σύνδεσμος]}, pp. 76–79, in: Macedonian Review (journal), in Bulgarian, 1993, issue 2
15. Ostrogorski, History of Byzantium , pp. 404–405
16. Nikolov, Centralism and Regionalism in Early Medieval Bulgaria , p. 131. Ο G. Nikolov θεωρεί πώς ο συνολικός αριθμός του βουλγαρικού στρατού στη μάχη ήταν 45.000 στρατιώτες. Ο Βυζαντινός ιστορικός Γεώργιος Μοναχός έγραψε πώς ο βουλγαρικός στρατός αποτελείτο από 360.000 στρατιώτες, αν και θεωρείται πώς ήταν 10 φορές μικρότερος
17. Zlatarski, History of Bulgaria in the Middle Ages, Vol. I, Part 2, p. 731
18. Nikolov, Centralism and Regionalism in Early Medieval Bulgaria, p. 180
19. Ioannes Scylitzes, Historia, II, p. 457
20. Zonaras, ibid., IV, p. 121
21. Nikolov, Centralism and Regionalism in Early Medieval Bulgaria, p. 146
22. Ioannes Scylitzes, Historia, "Selected sources", Vol. II, p. 66
23. Zlatarski, History of Bulgaria in the Middle Ages, Vol. I, Part 2, pp. 732–734
24. Ioannes Scylitzes, Historia, p. 457
25. Cedrin, ibid., pp. 457–458
26. Cedrin, ibid., p. 458
27. Zlatarski, History of Bulgaria in the Middle Ages, Vol. I, Part 2, pp. 734–736
28. Angelov / Cholpanov, Bulgarian Military History in the Middle Ages (10-15 century), p. 55
29. Greek sources on the History of Bulgaria (in Bulgarian), Vol. VI, с. 284 (retrieved on 29.01.2008)
30. Ioannes Scylitzes, Historia, p. 458
31. Zonaras, ibid., p. 121
32. Ioannes Scylitzes, Historia, p. 459
33. Zlatarski, History of Bulgaria in the Middle Ages, Vol. I, Part 2, p. 738
34. Angelov / Cholpanov, Bulgarian Military History in the Middle Ages (10-15 century), pp. 55–56
35. Ioannes Scylitzes, Historia, р. 460
36. Ioannes Scylitzes, Historia, р. 458
37. Gyuzelev, Short History of Bulgaria, p. 74
38. Pirivatrich, The State of Samuel, p. 178. СS. Pirivatic.
39. Runciman, A History of the First Bulgarian Empire, p. 242 Αρχειοθετήθηκε 2016-03-04 στο Wayback Machine. (retrieved on 7.9.2008)
40. Holmes, Catherine, Basil II (A.D. 976-1025)
41. Stephenson, P., The Legend of Basil the Bulgar-Slayer, Cambridge University Press, 2003, ISBN 0-521-81530-4, p. 4
42. Zlatarski, History of Bulgaria in the Middle Ages, Vol. I, Part 2, pp. 740–741
43. Whittow, Making of Orthodox Byzantium, pp. 387–388
44. Runciman, A History of the First Bulgarian Empire, p. 248 Αρχειοθετήθηκε 2016-03-04 στο Wayback Machine. (retrieved on 7.9.2008)
45. Nikolov, Centralism and Regionalism in Early Medieval Bulgaria, pp. 130–131, 143
46. Stephenson, P., The Balkan Frontier in the Year 1000, pp. 123–124 (в: Magdalino, P., Byzantium in the Year 1000, Brill 2003, ISBN 90-04-12097-1); Ostrogorsky, History of Byzantium, p. 408; Mutafchiev, Lecture notes on Byzantine history, Vol. ІІ, p. 280; Ćirković, Sima, Doseljavanje slovena i dukljanska država
47. Matanov, Hristo, The Medieval Balkans. Historical Essays (Средновековните Балкани. Исторически очерци), in Bulgarian, Paradigma Publishers, Sofia 2002, ISBN 954-9536-61-0, p. 150
48. Vasiliev, A., History of the Byzantine empire, 6. The Macedonian epoch (867-1081), Relations of the Byzantine Empire with the Bulgarians and Magyars, retrieved on 20 November 2007. (in Russian: Васильев, А. А., "История Византийской империи", том 1, Взаимоотношения Византийской империи с болгарами и мадьярами.)
49. «Αγάλματα του Νομού Σερρών - Το Μνημείο του Βασιλείου Β'» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 6 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 2016.
50. Η Μάχη του Κλειδίου - εικόνες του μνημείου στη Βουλγαρία^{[νεκρός σύνδεσμος]}

Περαιτέρω διάβασμα

• John Skylitzes, Synopsis Historion, translated by Paul Stephenson.
• Treadgold, Warren T. A History of the Byzantine State and Society. Stanford: Stanford University Press, 1997. ISBN 0-8047-2630-2
• Mutafchiev, Petar, Book about the Bulgarians (Kniga za balgarite, Книга за българите), in Bulgarian, Bulgarian Academy of Sciences Publishing House, Sofia 1992, ISBN 954-430-128-3
• Mutafchiev, Petar, Lecture notes on Byzantine history (Lektsii po istoria na Vizantia, Лекции по история на Византия),in Bulgarian, Vol. II, Anubis Publishers, Sofia 1995, ISBN 954-426-063-3 (т. 2)
• Gyuzelev, Vasil, Bulgaria from the second quarter of tenth to the beginning of eleventh century, (Balgaria ot vtorata chetvart na X do nachaloto na XI vek, България от втората четвърт на Х до началото на ХІ век), in Bulgarian, In: Dimitrov, Ilcho (Ed.), Short History of Bulgaria (Kratka istoria na Balgaria, Кратка история на България), in Bulgarian, Science and Arts Publishers, Sofia 1983
• Bozhilov, Ivan, Tsar Simeon the Great (893-927): The Golden Century of Medieval Bulgaria (Tsar Simeon Veliki (893-927): Zlatniyat vek na Srednovekovna Balgaria, Цар Симеон Велики (893-927): Златният век на Средновековна България),in Bulgarian, Fatherland Front Publishers, Sofia 1983
• Pirivatrich, Sardzan, The State of Samuel. Territory and Characteristics (Samuilovata darzhava. Obhvat i harakter, Самуиловата държава. Обхват и характер), AGATA-A Publishing Group, Sofia 2000, ISBN 954-540-020-X
• Selected sources of Bulgarian history (Podbrani izvori na balgarskata istoria, Подбрани извори за българската история), Vol. II: Bulgarian States and Bulgarians in the Middle Ages (Balgarskite darzhavi i balgarite prez Srednovekovieto, Българските държави и българите през Средновековието), TANGRA TanNakRA IK Publishers, in Bulgarian, Sofia 2004, ISBN 954-9942-40-6
• Angelov, Dimitar, and Boris Cholpanov, Bulgarian Military History in the Middle Ages (10-15 century) (Balgarska voenna istoria prez srednovekovieto (X-XV vek), Българска военна история през средновековието (Х-XV век), in Bulgarian, Bulgarian Academy of Sciences Publishers, Sofia 1994, ISBN 954-430-200-X
• Nikolov, Georgi, Centralism and Regionalism in Early Medieval Bulgaria (end of 7 to beginning of 11 century), (Tsentralizam and regionalizam v rannosrednovekovna Balgaria (kraya na VII — nachaloto na XI v.), Централизъм и регионализъм в ранносредновековна България (края на VII — началото на ХІ в.), in Bulgarian, Marin Drinov Academic Publishers, Sofia, 2005, ISBN 954-430-787-7
• Ostrogorsky, George, History of Byzantium (Istoria na vizantiyskata darzhava, История на византийската държава), in Bulgarian, Sofia, 1998, ISBN 954-8079-92-5
• Zlatarski, Vasil, History of Bulgaria in the Middle Ages (Istoria na balgarskata darzhava prez srednite vekove, История на българската държава през средните векове), in Bulgarian, Vol. 1, Part 2, Marin Drinov Academic Publishers, Sofia, 1994, ISBN 954-430-299-9 (That work can be found in the Internet, taken from the site "Books for Macedonia" (in Bulgarian) on 29.01.2008)
• Pavlov, Plamen, The Sunset of the First Bulgarian Kingdom (1015–1018) (Zalezat na Parvoto balgarsko tsarstvo (1015–1018), Залезът на Първото българско царство (1015–1018)), in Bulgarian, Marin Drinov Academic Publishers, Sofia, 1999, ISBN 954-430-630-7
• Ćirković, Sima, Doseljavanje slovena i dukljanska država, from Montenegrina digitalna biblioteka crnogorske kulture on 20 November 2007.
• Holmes, Catherine, Basil II (A.D. 976-1025), publ. in: De Imperatoribus Romanis, An Online Encyclopedia of Roman Emperors retrieved on 16 November 2007.
• Vasiliev, А., History of the Byzantine empire, retrieved on 20 November 2007.
• Runciman, Steven, A History of the First Bulgarian Empire, The end of an Empire Αρχειοθετήθηκε 2016-03-04 στο Wayback Machine., retrieved on 28 January 2008.
• Stevenson, Paul (2003). The Legend of Basil the Bulgar-Slayer. Cambridge University Press (September 15, 2003). ISBN 0-521-81530-4
• The battle of Kleidion (in English)., retrieved on 28 January 2008.
• The battle of Kleidion (in French)., retrieved on 28 January 2008.
• Jireček, K. J. (1876). Geschichte der Bulgaren (στα Γερμανικά). Nachdr. d. Ausg. Prag 1876, Hildesheim, New York : Olms 1977. ISBN 3-487-06408-1., pp. 195–200 (pp. 195–197, 200 can be seen inside the link)