Η Σχολή των Αθηνών (Ραφαήλ)

Η Σχολή των Αθηνών είναι νωπογραφία του Ραφαήλ, η οποία διακοσμεί έναν τοίχο δωματίου με το όνομα «Αίθουσα της Υπογραφής» ή Stanza della Segnatura της πτέρυγας Stanze di Rafaello στο Αποστολικό Παλάτι στο Βατικανό. Ο ίδιος ο Ραφαήλ έδωσε άλλο όνομα στην νωπογραφία, γράφοντας δύο λέξεις: “Causarum Cognitio”, «Αιτίες Γνώριζε», δηλαδή προσπάθησε να συνειδητοποιείς και να γνωρίζεις τις αιτίες.

Η Σχολή των Αθηνών
Ονομασία	Η Σχολή των Αθηνών
Δημιουργός	Q5597
Έτος δημιουργίας	1509-1511
Είδος	Νωπογραφία
Αριθμός καταλόγου	80
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Ιστορική περιγραφή

«Η Σχολή των Αθηνών» απεικονίζει μια φανταστική σκηνή στην οποία διάσημοι φιλόσοφοι διαφόρων εποχών, μαθηματικοί και επιστήμονες από την κλασική αρχαιότητα, απεικονίζονται να συμμετέχουν όλοι σε μια συνέλευση, σε ένα μεγαλοπρεπές κτίριο ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Η νωπογραφία αυτή θεωρείται ένα αριστούργημα της τέχνης της Υψηλής Αναγέννησης, αναδεικνύοντας την ικανότητα του Ραφαήλ στη σύνθεση, την προοπτική και την σύλληψη του πνεύματος του αναγεννησιακού ανθρωπιστικού κινήματος. Επιπρόσθετα, αντικατοπτρίζει τα ιδανικά της περιόδου της Αναγέννησης, τονίζοντας τη σημασία της μάθησης, της ορθολογικής σκέψης και της αναζήτησης της γνώσης. Συνεχίζει να αιχμαλωτίζει τους θεατές και λειτουργεί ως απόδειξη των πνευματικών και καλλιτεχνικών επιτευγμάτων της εποχής.

Ο τίτλος «Η Σχολή των Αθηνών» δεν δόθηκε από τον Ραφαήλ, και το θέμα της τοιχογραφίας είναι στην πραγματικότητα «Η Φιλοσοφία», ή τουλάχιστον «Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία» αφού πάνω από την τοιχογραφία ο Ραφαήλ σημείωσε με δύο λέξεις «Causarum Cognitio», «Να γνωρίζεις τις αιτίες», φιλοσοφικό συμπέρασμα μελέτης των έργων του Αριστοτέλη, «Μεταφυσικά» και «Φυσικά»^[1]. Πράγματι, ο Αριστοτέλης φαίνεται να είναι το κεντρικό πρόσωπο στη τοιχογραφία. Ωστόσο, όλοι οι φιλόσοφοι που απεικονίζονται συμμερίζονται το «Causarum Cognitio», δηλαδή δημιούργησαν το έργο τους δίνοντας λύσεις αφού πρώτα προσπάθησαν να καταλάβουν τις αρχέγονες αιτίες του κάθε προβλήματος που αντιμετώπιζαν κατά το «γνώσης των πρώτων αιτιών». Πολλοί έζησαν πριν από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και μόλις το ένα τρίτο ήταν Αθηναίοι.

Δημιουργήθηκε μεταξύ των ετών 1510 και 1511, όταν ο καλλιτέχνης προσλήφθηκε για να διακοσμήσει με τοιχογραφίες τις μετέπειτα γνωστές ως «Αίθουσες του Ραφαήλ» στο Αποστολικό Παλάτι του Βατικανού. Βρίσκεται στο δεύτερο δωμάτιο που διακόσμησε ο καλλιτέχνης και είναι χρονικά η δεύτερη τοιχογραφία που ολοκλήρωσε, με πρώτη την «Έριδα περί την Θεία Ευχαριστία στον ακριβώς απέναντι τοίχο του δωματίου. Η «Σχολή των Αθηνών» θεωρείται ως το «αριστούργημα του Ραφαήλ και η τέλεια ενσάρκωση του κλασικού πνεύματος της ύστερης αναγέννησης"^[2]».

Τοποθεσία των αιθουσών του Ραφαήλ στο Αποστολικό Παλάτι

Η «Αίθουσα της Υπογραφής» ("Stanza della Segnatura") ήταν ο χώρος μελέτης της βιβλιοθήκης του Πάπα Ιουλίου Β΄. Οι τοιχογραφίες του Ραφαήλ συνδυάζουν με αρμονία το πνεύμα της ελληνικής αρχαιότητας με τον Χριστιανισμό, και σαν καθρέπτης αντικατοπτρίζουν το πλούσιο περιεχόμενο της βιβλιοθήκης του Πάπα. Οι τοιχογραφίες του καταπιάνονται με τα θέματα της θεολογίας, της φιλοσοφίας, της σοφίας, το δίκαιο και της ποιητικής τέχνης. Το θέμα που απέδωσε ο Ραφαήλ στο δωμάτιο μαρτυρεί την αντίληψη των Ανθρωπιστών της Αναγέννησης περί συμβατότητας και πνευματικής αρμονίας μεταξύ της χριστιανικής διδασκαλίας και της ελληνικής φιλοσοφίας. Κατά την περίοδο της Αναγέννησης πίστευαν πως αυτά τα δύο είναι συμβατά^[3] και πως το θέμα της σοφίας είναι κατάλληλο για το δωμάτιο αυτό, αφού σε αυτό υπογράφηκε και σφραγίστηκε η πλειοψηφία των σημαντικότερων Παπικών έγγραφων.

Περιγραφή της νωπογραφίας

Στο επίκεντρο της συνέλευσης βρίσκονται δύο εξέχοντες προσωπικότητες, στοχαστές και φιλόσοφοι, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης οι οποίοι συζητούν μεταξύ τους ενώ όλα τα άλλα συμβαίνουν γύρω τους. Εάν χωρίσουμε νοητικά την νωπογραφία οριζόντια, μπορούμε να παρατηρήσουμε πως το περίπου μισό του έργου (από την μέση και πάνω) προβάλει τον ουρανό, τα περιβάλλοντα αγάλματα του φανταστικού αυτού χώρου και τις τρείς καμάρες του κτίσματος, δηλαδή μιας εικόνας της ανώτερης φύσης, αυτής που ο Πλάτων δείχνει με το δάκτυλο. Αντίθετα από την μέση και κάτω, η νωπογραφία έχει μαζεμένη όλη την ανθρώπινη γνώση ενσαρκωμένη σε όλους αυτούς τους φιλοσόφους και διανοούμενους, το ανθρώπινο πλαίσιο και η ανθρώπινη σκέψη, αυτό που ουσιαστικά δείχνει ο Αριστοτέλης με την χειρονομία του.

Το έργο περιλαμβάνει ρωμαϊκά στοιχεία, αλλά συνάμα έχει ένα γενικό ημικυκλικό καθορισμό, έχοντας τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη στο κέντρο, με όλα τα άλλα να περιφέρονται γύρω από αυτούς. Ένα σύστημα που θα μπορούσε κάποιος να υπαινιχθεί πώς παραπέμπει στην Πυθαγόρεια Μονάδα, και πως ο Ραφαήλ ζωγράφισε την τοιχογραφία με ένα αρχαιοελληνικό σύστημα.

Εικάζεται πως κάθε μεγάλος φιλόσοφος είναι στον πίνακα, αλλά η αναγνώριση όλων τους είναι αδύνατη, για δύο λόγους: αφενός γιατί ο Ραφαήλ δεν άφησε καμία περιγραφή των προσώπων που σχεδίασε, και αφετέρου διότι και ο ίδιος σχεδίασε ορισμένους από τους φιλοσόφους όπως τους φανταζόταν. Ο Ραφαήλ συνδύασε την φαντασία του με τις γνώσεις του και δημιούργησε ένα δικό του σύστημα εικονογραφίας για να ζωγραφίσει τους εικονιζόμενους, για τους οποίους είχε μεν διαβάσει αλλά που δεν τους είχε απαραίτητα δει να απεικονίζονται. Για παράδειγμα, ο Σωκράτης είναι άμεσα αναγνωρίσιμος στο κέντρο της τοιχογραφίας, γιατί γνωρίζουμε σήμερα, όπως και ο Ραφαήλ τότε, ένα πρότυπο της φυσιογνωμίας του, δηλαδή πώς περίπου έμοιαζε ο Σωκράτης, από προτομές ή ανδριάντες του. Αντίθετα, το πρόσωπο που εικάζεται να αντιστοιχεί στον Επίκουρο απέχει πολύ από τα πρότυπα της φυσιογνωμίας του που συναντούμε σε προτομές.

Γνωρίζουμε τελεσίδικα πώς στο κέντρο της τοιχογραφίας παριστάνεται ο Πλάτωνας στα αριστερά να δείχνει με το χέρι του προς τον ουρανό και ο Αριστοτέλης διαφωνώντας με το δεξί του χέρι να δείχνει προς την γη. Ο Πλάτων κρατάει το έργο του «Τίμαιος» ενώ ο Αριστοτέλης κρατάει το δικό του έργο «Ηθικά Νικομάχεια». Από εκεί και πέρα, διάφοροι μελετητές εκφράζουν διαφορετικές απόψεις ως προς το ποιοι είναι οι εικονιζόμενοι^[4].

Εικονιζόμενοι

Ο Πλάτωνας απεικονίζεται να δείχνει προς τον ουρανό, προς το βασίλειο των ιδανικών μορφών, κρατώντας το βιβλίο του Τίμαιος, ενώ ο Αριστοτέλης δείχνει προς τη γη, προς τον φυσικό κόσμο, κρατώντας το δικό του βιβλίο Ηθικά Νικομάχεια. Αυτή η αντιπαράθεση συμβολίζει το φιλοσοφικό χάσμα μεταξύ των δύο μεγάλων στοχαστών, επισημαίνει τη θεμελιώδη φιλοσοφική τους απόκλιση σχετικά με τη φύση της πραγματικότητας και την επιδίωξη της γνώσης. Για τον Πλάτων ο σκοπός της ύπαρξης των πάντων, και οι αιτίες απορρέουν από την ύπαρξη μιας θεϊκής νοημοσύνης, ενώ για τον Αριστοτέλη ο σκοπός και τα αίτια μπορούν να μας γίνουν γνωστά εάν παρατηρήσουμε τον φυσικό μας κόσμο.

Ο Πλάτων, ο μαθητής του Σωκράτη, πίστευε στην ύπαρξη ενός Δημιουργού πέρα από τον φυσικό κόσμο. Υποστήριξε ότι ο φυσικός κόσμος που αντιλαμβανόμαστε είναι απλώς μια ελαττωματική αντανάκλαση μιας ανώτερης σφαίρας τέλειων μορφών ή ιδεών. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα έδωσε έμφαση στην αναζήτηση καθολικών αληθειών και στον στοχασμό αφηρημένων εννοιών. Στην νωπογραφία, ο Πλάτων με την χειρονομία του δηλώνει την πίστη του στις υπερβατικές αλήθειες και στον σκοπό της θειικής νοημοσύνης.

Η χειρονομία του Πλάτων προς το Θείο, υποστηρίζεται στο βιβλίο του που απεικονίζεται να έχει στην κατοχή του, τον διάλογο «Τίμαιος», στον οποίο εξερευνά την κοσμολογία και τη δημιουργία του σύμπαντος, συζητώντας διάφορες πτυχές της προέλευσης, της δομής και του σκοπού του σύμπαντος. Παρουσιάζει μια ολιστική άποψη του σύμπαντος, τονίζοντας τη διασύνδεση του φυσικού κόσμου, τις ορθολογικές αρχές που τον διέπουν και την ύπαρξη μιας θεϊκής νοημοσύνης πίσω από το σχεδιασμό του.

Από την άλλη, ο Αριστοτέλης, που ήταν ο πιο διάσημος μαθητής του Πλάτωνα, είχε μια πιο εμπειρική και πρακτική προσέγγιση της γνώσης. Επικεντρώθηκε στη μελέτη του φυσικού κόσμου και στην κατανόησή του μέσω της παρατήρησης και της κατηγοριοποίησης. Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη τόνισε τη σημασία της μελέτης του φυσικού κόσμου και της εξαγωγής συμπερασμάτων με βάση εμπειρικά στοιχεία. Στην νωπογραφία, η χειρονομία του Αριστοτέλη προς την γη δηλώνει την έμφαση που δίνει στον απτό, παρατηρήσιμο κόσμο. Το βιβλίο που έχει στην κατοχή του, το οποίο προσδιορίζεται ως «Ηθικά Νικομάχεια», αντιπροσωπεύει ένα από τα σημαντικότερα έργα του στο οποίο εξερευνά την ηθική και την ανθρώπινη συμπεριφορά.

Αντιπαραθέτοντας αυτούς τους δύο μεγάλους φιλοσόφους στο κέντρο της σύνθεσης, ο Ραφαήλ όχι μόνο τους παρουσιάζει ως συμβολικές φιγούρες αλλά αναδεικνύει επίσης τον συνεχιζόμενο φιλοσοφικό λόγο και τη συζήτηση που διαμόρφωσε το πνευματικό τοπίο της Αναγέννησης.

Μία λίστα με υποθετικά ονόματα που απεικονίζονται είναι η εξής: ^[5]:

1. Ζήνων ο Κιτιεύς
2. Επίκουρος
3. (Φρειδερίκος Β΄ Γκοντζάγκα;)
4. Αναξίμανδρος ή Εμπεδοκλής;
5. Αβερρόης
6. Πυθαγόρας
7. Αλκιβιάδης ή ο Αλέξανδρος ο Μέγας;
8. Αντισθένης ή ο Ξενοφών;
9. Υπατία
10. Αισχίνης ή ο Ξενοφών;
11. Παρμενίδης;
12. Σωκράτης
13. Ηράκλειτος (Μιχαήλ Άγγελος)
14. Πλάτων (Λεονάρντο Ντα Βίντσι)
15. Αριστοτέλης
16. Διογένης της Σινώπης
17. Πλωτίνος
18. Ευκλείδης ή Αρχιμήδης (Ντονάτο Μπραμάντε)
19. Ζωροάστρης
20. Κλαύδιος Πτολεμαίος;
21. Πρωτογένης
22. Αυτοπροσωπογραφία του Ραφαήλ δίπλα από τον Ζωροάστρη

R: Απελλής

Παραπομπές

1. Heinrich Wölfflin, Classic Art: An Introduction to the Italian Renaissance (Λονδίνο: Phaidon, 2η έκδ. 1953), σελ. 93
2. History of Art: The Western Tradition By Horst Woldemar Janson, Anthony F. Janson
3. For further clarification, and introduction to more subtle interpretations, see E. H. Gombrich, “Raphael’s Stanza della Segnatura and the Nature of Its Symbolism”, in Symbolic Images: Studies in the Art of the Renaissance (London: Phaidon, 1975).
4. Luitpold Dussler: Raphael. A Critical Catalogue (London and New York: Phaidon 1971), σελ.73
5. Following The School of Athens, "Who is Who?" Αρχειοθετήθηκε 2006-07-15 στο Wayback Machine. by Michael Lahanas

Δείτε επίσης

• Η Σχολή των Αθηνών, Αριστουργήματα της Τέχνης των Δυτικών^{[νεκρός σύνδεσμος]}, Τμήμα Ιστορίας της Τέχνης και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κολούμπια.
• Η Σχολή των Αθηνών στη Διαδικτυακή Γκαλερί της Τέχνης
• Η Σχολή των Αθηνών αναπαραγωγή του έργου στο πανεπιστήμιο UNC Asheville
• Ραδιοφωνική εκπομπή του BBC Radio 4 με θέμα "η σημασία της "Σχολή των Αθηνών" με την Μέλβιν Μπρακ.