Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή (Δέσποινα Χατούν)

Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή (Δέσποινα Χατούν)
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη; μητρική γλώσσα	Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή (Ελληνικά)
Γέννηση	1438 (περίπου); Τραπεζούντα
Θάνατος	1507 (before); Ντιγιάρμπακιρ
Χώρα πολιτογράφησης	Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας; Βυζαντινή Αυτοκρατορία; Ασπροπροβατάδες
Θρησκεία	Ορθόδοξη Εκκλησία; χριστιανός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Μητρική γλώσσα	μεσαιωνική ελληνική γλώσσα
Ομιλούμενες γλώσσες	Ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	πολιτικός
Οικογένεια
Σύζυγος	Ουζούν Χασάν (από 1458)
Τέκνα	Halima Begum; Yaqub Beg
Γονείς	Ιωάννης Δ΄ Μέγας Κομνηνός και Βαγρατίδη (σύζυγος του Ιωάννη Δ΄ της Τραπεζούντας)
Συγγενείς	Ισμαήλ Α΄ της Περσίας (εγγονός)
Οικογένεια	Δυναστεία Κομνηνών
	Σχετικά πολυμέσα
	δεδομένα

Η Θεοδώρα της Τραπεζούντας, επίσης γνωστή μετά τον γάμο της ως Δέσποινα Χατούν (περσικά: دسپینا خاتون‎‎, από τον ελληνικό τίτλο Δέσποινα και τον μογγολικό και τουρκικό τίτλο Khatun, που σημαίνουν και οι δύο "Κυρία, πριγκίπισσα, βασίλισσα"), ήταν κόρη του Ιωάννη Δ΄ της Τραπεζούντας και μίας των Βαγρατιδών. Η Θεοδώρα παντρεύτηκε τον Ουζούν Χασάν ηγεμόνα των Ασπροπροβατάδων (Aq Qoyunlu) το 1458. Έγινε μητέρα της Μάρθας/Χαλιμά, που έγινε μητέρα του πρώτου βασιλιά των Σαφαβιδών , σάχη Ισμαήλ Α'.

Γρήγορες Πληροφορίες Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή (Δέσποινα Χατούν), Γενικές πληροφορίες ...

Κλείσιμο

Κάποιοι παλαιότεροι συγγραφείς την αναφέρουν ως «(Αι)κατερίνη». Ο Τσαρλς Ντηλ έδειξε ότι αυτό βασίζεται σε παρανόηση του Ντυ Κάνζ για τον μογγολικό τίτλο "Khatun" ως "Κατερίνη". ^[3]

Ο Ιωάννης Δ΄ συμφώνησε στον γάμο, μόνο εάν επιτρεπόταν στην κόρη του να συνεχίσει την Ορθόδοξη Χριστιανική θρησκεία της, όρος με τον οποίο συμφώνησε ο Ουζούν Χασάν. Η Δέσποινα φημιζόταν για την εξέχουσα ωραιότητά της ανάμεσα στις Ελληνίδες. Συνοδευόταν από μία ομάδα Ορθόδοξων Χριστιανών ιερέων και της επετράπη να κτίσει Ορθόδοξες εκκλησίες στο Ιράν. Ο Ουζούν Χασάν ενίσχυσε την αντι-οθωμανική συμμαχία του με αυτόν τον γάμο και κέρδισε την υποστήριξη πολλών Ελλήνων, Αρμενίων και Γεωργιανών. ^[4]

Ο γάμος μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων ηγεμοπάιδων, αν και σπάνιος, δεν ήταν πρωτοφανής. Ο Σπυρίδων Βρυώνης παρέχει αρκετά παραδείγματα από το σουλτανάτο των Σελτζούκων Τούρκων, ξεκινώντας από τον Κιλίτζ Αρσλάν Β'΄. ^[5] Ένα μεταγενέστερο παράδειγμα είναι ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, που πάντρεψε τις νόθος κόρες του Ευφροσύνη και Μαρία με τον Νογκάι Χαν και τον Αμπακά Χαν αντίστοιχα. Οι προηγούμενοι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας είχαν νυμφεύσει τις γυναίκες συγγενείς τους με Μουσουλμάνους: κυρίως ο Αλέξιος Γ΄, κατά τη διάρκεια της βασιλείας τού οποίου δύο από τις αδελφές του και δύο από τις κόρες του παντρεύτηκαν ηγεμόνες γειτονικών Μουσουλμανικών κρατών. ^[6]

Στη Δυτική Ευρώπη, από τη Θεοδώρα δημιουργήθηκε ο μύθος της «πριγκίπισσας της Τραπεζούντας», ένα σύνολο παραμυθιών για κοπέλες που βρίσκονται σε αγωνία, καθώς και για μία πιθανή μεγάλη Σταυροφορία κατά των Οθωμανών Τούρκων. Ο θρύλος ενέπνευσε αρκετούς καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένων των Πιζανέλλο και Ζαν Όφφενμπαχ.

Πρώτα χρόνια

Η Θεοδώρα θεωρείται ως κόρη του Ιωάννη Δ΄, αλλά υπάρχει κάποιο μυστήριο σχετικά με το ποια ήταν η μητέρα της: καμία κύρια πηγή δεν ονομάζει τη μητέρα της, και ο Ιωάννης Δ΄ είχε δύο συζύγους, μία των Βαγρατιδών-Ιβηρίας, κόρη του βασιλιά Αλεξάνδρου Α΄ της Γεωργίας, ^[7] και την κόρη ενός Τούρκου σουλτάνου, την οποία νυμφεύτηκε ο Ιωάννης Δ΄ λίγο πριν τον Νοέμβριο του 1437 ^[8] Επειδή η πρώτη νύξη για τη Θεοδώρα χρονολογείται τον Φεβρουάριο του 1451, όταν ο Βυζαντινός διπλωμάτης Γεώργιος Σφραντζής ήρθε στην Τραπεζούντα αναζητώντας νύφη για τον Αυτοκράτορά του Κωνσταντίνο ΙΑ' Παλαιολόγο και δεν ξέρουμε πόσο χρονών ήταν τότε, οποιαδήποτε γυναίκα θα μπορούσε να είναι μητέρα της. ^[9] Το 1458 παντρεύτηκε τον Ουζούν Χασάν, χαν της Τουρκομανικής φυλής των Ασπροπροβατάδων (Ακ Κογιουνλού). Ο θείος της Δαβίδ Μέγας Κομνηνός την παρέδωσε στη γαμήλια τελετή. ^[10]

Γάμος με πολιτική σκοπιμότητα

Κατά τη στιγμή του γάμου, η Αυτοκρατορία του πατέρα της Ιωάννη Δ΄ αντιμετώπιζε μία σοβαρή απειλή. Η Κωνσταντινούπολη είχε πέσει στα χέρια του Οθωμανού σουλτάνου Μεχμέτ Β΄ το 1453. Το 1456 ο Μεχμέτ Β΄ διέταξε τον κυβερνήτη του Τσετίρ να καταλάβει την Τραπεζούντα. Η επίθεση απέτυχε, αλλά ο Ιωάννης Δ΄ αναγκάστηκε να αποτίσει φόρο υποτέλειας στον σουλτάνο, για να αποτρέψει περαιτέρω επιθέσεις. ^[11] Ο Μεχμέτ Β΄ σταδιακά προσάρτησε τις τελευταίες κτήσεις των Παλαιολόγων στον Μωρέα, ολοκληρώνοντας το έργο με την κατάκτηση του Μυστρά στις 29 Μαΐου 1460. ^[12] Μία συμμαχία με την ισχυρή φυλή των Ασπροπροβατάδων (Aq Qoyunlu), που ήταν ο ισχυρότερος αντίπαλος των Οθωμανών, φάνηκε κάτι παραπάνω από επωφελής.

Η Τραπεζούντα και οι Ακ Κογιουνλού είχαν μία ιστορία συνεργασίας, γιατί είχαν συνάψει έναν πολιτικής σκοπιμότητας γάμο στο παρελθόν: η μεγάλη θεία της Θεοδώρας είχε παντρευτεί τον Καρά Οσμάν, εμίρη των Ακ Κογιουνλού. ^[13] Η Θεοδώρα φημιζόταν για την ομορφιά της. Ένας άγνωστος Βενετός περιηγητής έγραψε: «ήταν κοινή άποψη, ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχε γυναίκα μεγαλύτερης ομορφιάς· και σε όλη την Περσία εξαπλώθηκε η φήμη της μεγάλης ομορφιάς και της υπέρτατης γοητείας της». ^[14] Ο Ουζούν Χασάν δέχτηκε πρόθυμα να είναι ο προστάτης της Τραπεζούντας, καθώς και να κάνει άλλες παραχωρήσεις, με αντάλλαγμα το χέρι της Θεοδώρας. Έτσι έγινε ο γάμος. Η είδηση της Θεοδώρας πριγκίπισσας της Τραπεζούντας που παντρεύτηκε τον ισχυρό Ουζούν Χασάν διαδόθηκαν στη Δύση και βοήθησαν να αναπτυχθούν ιστορίες για την πριγκίπισσα της Τραπεζούντας.

Ωστόσο αυτή η συμμαχία απέτυχε να βοηθήσει τον διάδοχο του Ιωάννη Δ΄, τον αδελφό του Δαβίδ. Ο Μεχμέτ Β΄ βάδισε στην αυτοκρατορική πόλη της Τραπεζούντας το 1461. Ο Ουζούν Χασάν υποστήριξε αρχικά τους Τραπουζεντίους, αλλά πείστηκε από τους Οθωμανούς να εγκαταλείψει την Τραπεζούντα. Αφού εξασφάλισε τα ανατολικά σύνορα, ο σουλτάνος επιτέθηκε στην Τραπεζούντα, η οποία παραδόθηκε στις 15 Αυγούστου 1461, τερματίζοντας την αυτοκρατορία της.

Ύστερη ζωή

Μετά την πτώση της Τραπεζούντας, ο Δαβίδ τέθηκε σε κατ' οίκον περιορισμό. Το 1463, ο Δαβίδ ανακαλύφθηκε να προσπαθεί να στείλει μία μυστική επιστολή στη Θεοδώρα. Αυτό έδωσε στον Μεχμέτ Β' την απαραίτητη δικαιολογία, για να απαλλαγεί οριστικά από τον Δαβίδ. Θεώρησε αυτή την επιστολή συνωμοσία που ήθελε να ανακαταλάβει τη γη της Τραπεζούντας με τη βοήθεια των Ασπροπροβατάδων και διέταξε τον Δαβίδ, τους γιους του και τον ανιψιό του να εκτελεστούν την 1η Νοεμβρίου 1463 ^[15].

Παρά το τέλος του θείου της, η Θεοδώρα συνέχισε να επηρεάζει τον σύζυγό της στις εξωτερικές υποθέσεις. Σύμφωνα με τον Άντονυ Μπράυερ, η πριγκίπισσα ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από τις διπλωματικές προσεγγίσεις με τη Βενετία το 1465-1466 και με τον Στέφανο Γ΄ της Μολδαβίας το 1474. ^[16] Όταν ο Βενετός διπλωμάτης Κατερίνο Ζένο ήρθε στην αυλή του Ουζούν Χασάν το 1473, ένα από τα πρώτα πρόσωπα που συνάντησε, ήταν η Θεοδώρα. Αποκάλυψε στη γυναίκα ότι είχαν σχέση και βάσει αυτού, η Θεοδώρα του παρείχε απαράμιλλη πρόσβαση σε αυτήν και στον Ουζούν Χασάν κατά τη διάρκεια της παραμονής του. ^[17] Η Φραντς Μπάμπινγκερ δηλώνει, ότι αυτή ήταν παρούσα στη μάχη του Ερζιντκάν, όπου παρότρυνε τον σύζυγό της να καταδιώξει τον ηττημένο στρατό του Μεχμέτ Β΄ και να τον καταστρέψει τελείως. ^[18]

Μετά το τέλος τού Ουζούν Χασάν το 1478, δεν είναι πολλά γνωστά γι' αυτήν. Τάφηκε στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Ντιγιάρμπακρ, όπου ο τάφος της δείχθηκε σε έναν Ιταλό επισκέπτη το 1507. Ωστόσο η κατασκευή υπέστη ζημιά το 1883 και δεν φαίνεται πλέον. ^[16]

Οικογένεια

Από τον Ουζούν Χασάν, η Θεοδώρα απέκτησε πολλά παιδιά: ^[16]

Γιακούμπ, όχι ο γιος του Ουζούν Χασάν που τον διαδέχθηκε ως ηγεμόνας των Ακ Κογιουνλού. Ο Μπράυερ πιστεύει, ότι ο Γιακούμπ σκοτώθηκε από μία άλλη σύζυγο τού Ουζούν Χασάν αμέσως μετά το τέλος εκείνου το 1478.
Mάρτα (ονομάζεται επίσης Χαλιμά), παντρεύτηκε τον Σαΐχ Χαϊντάρ το 1471/1472. Η Μάρτα έγινε μητέρα του πρώτου σάχη των Σαφαβιδών, του Ισμαήλ Α΄ της Περσίας, ο οποίος καθιέρωσε το Σιιτικό Ισλάμ ως κρατική θρησκεία.
Άλλες δύο κόρες, που ο Κατερίνο Ζένο συνάντησε στη Δαμασκό, όπου συνομίλησαν στα Ποντιακά ελληνικά.

Δείτε επίσης

Οικογενειακό δέντρο της δυναστείας των Σαφαβιδών
Κατάλογος των μητέρων των Σαφαβιδών σάχηδων
Έλληνες του Πόντου
Ο Άγιος Γεώργιος και η Πριγκίπισσα της Τραπεζούντας από τον Πιζανέλλο.

Βιβλιογραφικές αναφορές

[1]
p21919.htm#i219187. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2020.
[2]
Darryl Roger Lundy: (Αγγλικά) The Peerage.
[3]
Diehl (1913). «Catherine on Theodora?». Byzantinische Zeitschrift 22: 88f.
[4]
Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History. Volume 5 (1350-1500),BRILL, Jun 21, 2013.
[5]
Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (Berkeley: University of California, 1971), pp. 227f
[6]
Discussed in Elizabeth Zachariadou, "Trebizond and the Turks (1352-1402)", Archeion Pontou, 35 (1979), pp. 333-358.
[7]
William Miller, Trebizond: The last Greek Empire of the Byzantine Era: 1204-1461, 1926 (Chicago: Argonaut, 1969), pp. 81f
[8]
A. Vasiliev, "Tero Tafur, a Spanish Traveler of the Fifteenth Century and His Visit to Constantinople, Trebizond, and Italy," Byzantion, 7 (1932), p. 98
[9]
Byzantine aristocratic practice at the time favored marriages as early as 13 years, so Theodora could have been born as late as 1439.
[10]
Chalcocondyles, 9.70; translated by Anthony Kaldellis, The Histories (Cambridge: Dumbarton Oaks Medieval Library, 2014), vol. 2 p. 353
[11]
Miller, Trebizond, pp. 87f
[12]
Donald M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium, second edition (Cambridge: University Press, 1972), pp. 396-398.
[13]
Donald M. Nicol, The Byzantine family of Kantakouzenos (Cantacuzenus) ca. 1100-1460: a genealogical and prosopographical study (Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, 1969), pp. 145f
[14]
Cited in Miller, Trebizond, pp. 88f
[15]
Cited in Miller, Trebizond, pp. 108f
[16]
Anthony Bryer, "Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, 29 (1975), n. 146
[17]
Caterino Zeno, "Travels in Persia", A Narrative of Italian Travels in Persia, in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, translated and edited by Charles Grey, (London: Hakluyt Society, 1873), pp. 13f
[18]
Babinger, Mehmed the Conqueror and his Time, translated by Ralph Manheim (Princeton: University Press, 1978), p. 314

Βιβλιογραφία

Bierbrier, M.L. (1997). «The Descendants of Theodora Comnena of Trebizond». The Genealogist (Picton Press) 11 (2).

[5b6b8e438aff05b1a7ecb4a68fdfe3c01750beea-1] [1]
p21919.htm#i219187. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2020.

[3913844e06e055e8cd81608f22bad0e604d89d2d-2] [2]
Darryl Roger Lundy: (Αγγλικά) The Peerage.

[3] [3]
Diehl (1913). «Catherine on Theodora?». Byzantinische Zeitschrift 22: 88f.

[4] [4]
Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History. Volume 5 (1350-1500),BRILL, Jun 21, 2013.

[5] [5]
Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (Berkeley: University of California, 1971), pp. 227f

[6] [6]
Discussed in Elizabeth Zachariadou, "Trebizond and the Turks (1352-1402)", Archeion Pontou, 35 (1979), pp. 333-358.

[7] [7]
William Miller, Trebizond: The last Greek Empire of the Byzantine Era: 1204-1461, 1926 (Chicago: Argonaut, 1969), pp. 81f

[8] [8]
A. Vasiliev, "Tero Tafur, a Spanish Traveler of the Fifteenth Century and His Visit to Constantinople, Trebizond, and Italy," Byzantion, 7 (1932), p. 98

[9] [9]
Byzantine aristocratic practice at the time favored marriages as early as 13 years, so Theodora could have been born as late as 1439.

[10] [10]
Chalcocondyles, 9.70; translated by Anthony Kaldellis, The Histories (Cambridge: Dumbarton Oaks Medieval Library, 2014), vol. 2 p. 353

[11] [11]
Miller, Trebizond, pp. 87f

[12] [12]
Donald M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium, second edition (Cambridge: University Press, 1972), pp. 396-398.

[13] [13]
Donald M. Nicol, The Byzantine family of Kantakouzenos (Cantacuzenus) ca. 1100-1460: a genealogical and prosopographical study (Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, 1969), pp. 145f

[14] [14]
Cited in Miller, Trebizond, pp. 88f

[15] [15]
Cited in Miller, Trebizond, pp. 108f

[Bryer-146-16] [16]
Anthony Bryer, "Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, 29 (1975), n. 146

[17] [17]
Caterino Zeno, "Travels in Persia", A Narrative of Italian Travels in Persia, in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, translated and edited by Charles Grey, (London: Hakluyt Society, 1873), pp. 13f

[18] [18]
Babinger, Mehmed the Conqueror and his Time, translated by Ralph Manheim (Princeton: University Press, 1978), p. 314

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]