Ως Εγχειρίδιον είναι γνωστό ένα σύντομο εγχειρίδιο στωικών ηθικών συμβουλών που συντάχθηκε από τον Αρριανό, έναν μαθητή Επίκτητου. Αν και το περιεχόμενο του Εγχειριδίου προέρχεται κατά βάση από τις Διατριβές του Επίκτητου, το Εγχειρίδιον δεν αποτελεί μια συνοπτικότερη καταγραφή των Διατριβών του Επικτήτου αλλά μια συλλογή από πρακτικές συμβουλές για τη ζωή. Αποφεύγοντας την αναφορά στην μεταφυσική, ο Αρριανός εστιάζει την προσοχή του στο έργο του Επίκτητου εφαρμόζοντας τη φιλοσοφία στην καθημερινή ζωή. Έτσι, το βιβλίο είναι ένα εγχειρίδιο που δείχνει τον δρόμο για την επίτευξη ψυχικής ελευθερίας και ευτυχίας σε όλες τις περιστάσεις.
Το Εγχειρίδιον ήταν ένα φιλοσοφικό κείμενο που ήταν αρκετά γνωστό στους αρχαίους και στον μεσαίωνα τα ελληνόφωνα μοναστήρια χρησιμοποιούσαν μια προσαρμοσμένη έκδοση του Εγχειριδίου. Τον 15ο αιώνα μεταφράστηκε στα λατινικά και στη συνέχεια, με την έλευση της τυπογραφίας, σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. Έφτασε στο απόγειο της δημοτικότητάς του τον 17ο αιώνα, όταν είχε αναπτυχθεί το κίνημα του νεοστωικισμού.
Η λέξη «εγχειρίδιον» στα αρχαία ελληνικά σημαίνει κάτι που είναι στο χέρι ή είναι έτοιμο για χειρισμό. Αποτελείται από το επίρρημα ἐν και την λέξη χεὶρ (γεν. χειρὸς). Η λέξη επίσης σημαίνει σπαθί ή στιλέτο. Παρόμοια σημασία έχει και στα νέα ελληνικά.
Το έργο αποτελείται από πενήντα τρία σύντομα κεφάλαια τα οποία συνήθως περιέχουν μια ή δύο παραγράφους κειμένου. Συντάχθηκε κάποια στιγμή στις αρχές του 2ου αι. Ο φιλόσοφος του 6ου αιώνα Σιμπλίκιος, στα σχόλια του για το έργο, κάνει αναφορά σε μια επιστολή που έχει γράψει ο Αρριανός ο οποίος έχει προλογίσει το κείμενο του Εγχειριδίου.[1] Σε αυτή την επιστολή ο Αρριανός ανέφερε ότι το κείμενο για το Εγχειρίδιο επιλέχθηκε από τις Διατριβές του Επίκτητου. Στο Εγχειρίδιο τοποθέτησε αυτά που θεωρούσε πιο αναγκαία και χρήσιμα, και πιο προσαρμόσιμα ώστε να συγκινήσουν τον αναγνώστη.[2] Περίπου το ήμισυ της ύλης στο Εγχιρίδιο έχει αποδειχθεί ότι προήλθε από τα σωζόμενα τέσσερα βιβλία των Διατριβών, αλλά έχει τροποποιηθεί σε σχέση με την αρχική πηγή ποικιλοτρόπους.[3] Οι μελετητές υποστηρίζουν ότι ένα μέρος του Εγχειρίδιου προέρχεται από τα τέσσερα χαμένα βιβλία των Διαριβών.[4] Μερικά κεφάλαια φαίνεται να είναι αναδιατυπώσεις ιδεών που παρουσιάζονται στο κείμενο των Διατριβών.[4]
Υπάρχουν κάποιοι γρίφοι που αφορούν τη συμπερίληψη δύο κεφαλαίων. Το Κεφάλαιο 29 είναι ουσιαστικά ακριβής αντιγραφή, λέξη προς λέξη, του κεφαλαίου 15 των Διατριβών.[3] Εφόσον αυτό το κομμάτι παραλείφθηκε και δεν συμπεριλήφθηκε σε μία από τις πρώιμες χριστιανικές εκδόσεις ( Par ), και δεν σχολιάστηκε από τον Σιμπλίκιο, αυτό το κεφάλαιο ίσως να μην αποτελούσε μέρος του πρωτότυπου κειμένου.[1][3] Το κεφάλαιο 33 αποτελείται από έναν κατάλογο ηθικών οδηγιών, οι οποίες «δεν σχετίζονται προφανώς με το κανονικό στωικό πλαίσιο του Επίκτητου».[4]
Το 1798 όταν ο Γιόχαν Σβαϊγκχόιζερ κυκλοφόρησε την δική του έκδοση του Εγχειρίδιου, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά η διαίρεση του βιβλίου σε 53 κεφάλαια που έχει επικρατήσει σήμερα. Οι προηγούμενες εκδόσεις έτειναν να χωρίζουν το κείμενο σε περισσότερα κεφάλαια (π.χ. έσπαγαν το κεφάλαιο 33 σε μικρότερα).[1] Ο Ζεράρ Μποτέρ στην κριτική του έκδοση του 1999 διατηρεί τα πενήντα τρία κεφάλαια του Σβαϊγκχόιζερ, αλλά χωρίζει τα κεφάλαια 5, 14, 19 και 48 σε δύο μέρη.[1]
Το Εγχειρίδιο φαίνεται να είναι μια χαλαρά δομημένη επιλογή αξιών.[5] Στο Σχόλιο του 6ου αιώνα, ο Σιμπλίκιος χώρισε το κείμενο σε τέσσερις διακριτές ενότητες προτείνοντας μια διαβαθμισμένη προσέγγιση της φιλοσοφίας:[5]
- Κεφάλαια 1–21. Τι εξαρτάται από εμάς και τι όχι,. Πως πρέπει να αντιμετωπίζουμε τις εξωτερικές καταστάσεις.
- Κεφάλαια 1–2. Τι εξαρτάται από εμάς και τι όχι, και οι συνέπειες της επιλογής ενός ή του άλλου πράγματος.
- Κεφάλαια 3–14. Πώς να αντιμετωπίσουμε τις εξωτερικές καταστάσεις (χαμηλώνοντας τον αναγνώστη από αυτά).
- Κεφάλαια 15–21. Πώς να χρησιμοποιούμε τις εξωτερικές καταστάσεις σωστά και χωρίς ενοχλήσεις.
- Κεφάλαια 22–28. Συμβουλές για μαθητές μέτριας εκπαίδευσης.
- Κεφάλαια 22–25. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μαθητές μέτριας εκπαίδευσης.
- Κεφ. 26–28. Διάφορα: κοινές αντιλήψεις, κακία και η ντροπή.
- Κεφάλαια 30–47. Τεχνικές συμβουλές για την ανακάλυψη κατάλληλων ενεργειών.
- Κεφάλαια 30–33. Κατάλληλες ενέργειες με κατεύθυνση: (α) τους άλλους ανθρώπους, (β) τον Θεό, (γ) τη μαντεία, (δ) τον εαυτό μας.
- Κεφ. 34–47. Διάφορες επιταγές για τη δικαιοσύνη (σωστές ενέργειες).
- Κεφάλαια 48–53. Συμπεράσματα για την άσκηση των εντολών.
- Κεφ. 48. Τελικές συμβουλές και διαχωρισμός των τύπων των ανθρώπων από τον Επίκτητο.
- Κεφ. 49–52. Η πρακτική των εντολών.
- Κεφ. 53. Αποσπάσματα για απομνημόνευση.
Το Κεφάλαιο 29, το οποίο μάλλον απουσίαζε από το κείμενο που είχε στη διάθεση του ο Σιμπλίκιος, είναι ένα μονοσέλιδο κείμενο το οποίο συγκρίνει την προετοιμασία κάποιου για να γίνει Στωικός φιλόσοφος με την αυστηρή προετοιμασία που θέλει κάποιος για να γίνει Ολυμπιονίκης.[4]
Το Εγχειρίδιο ξεκινά με την εξής φράση: «Από τα πράγματα, άλλα εξαρτώνται από τον εαυτό μας, άλλα δεν εξαρτώνται από εμάς».[6] Το βιβλίο λοιπόν με την ανακοίνωση ότι η δουλειά και το ενδιαφέρον του πραγματικού εαυτού πρέπει να επικεντρώνεται σε πράγματα τα οποία είναι στον έλεγχο μας, τα οποία δεν επηρεάζονται από εξωτερικές πιθανότητες ή αλλαγές.[6] Ο Επίκτητος διαχωρίζει τον εξωτερικό κόσμο και τον εσωτερικό κόσμο.[7] Για τον ίδιο ελευθερία είναι να μην επιθυμούμε κάτι που δεν εξαρτάται από εμάς.[7] Όταν είμαστε σε κάτι άτυχοι, δεν πρέπει ποτέ να αφήνουμε τα βάσανά μας να μας κυριεύουν χάνοντας έτσι την ελευθερία και την κυριαρχία μας.[6]
Ο άνθρωπος πρέπει να βρίσκεται συνεχώς σε επαγρύπνηση και ποτέ δεν πρέπει να χαλαρώνει κανείς τη λογική του, γιατί είναι οι κρίσεις και όχι τα πράγματα που ενοχλούν τους ανθρώπους.[8]
Ο λόγος είναι η αποφασιστική αρχή σε όλα.[7] Επομένως, πρέπει να ασκούμε τη δύναμή μας και να επικρατούμε έναντι των εντυπώσεων.[7]
Σε μεγάλο βαθμό το Εγχειρίδιο στερείται του φιλικότερου ύφους που υπάρχει στις Διατριβές, αλλά αυτό είναι αποτέλεσμα της φύσεως του έργου.[9] Σε αντίθεση με τις Διατριβές που επιδιώκουν να ενθαρρύνουν τον μαθητή μέσω επιχειρημάτων και λογικής, το Εγχειρίδιο αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από ένα σύνολο κανόνων που ο αναγνώστης πρέπει να ακολουθήσει.[10] Το έργο βασίζεται στην αντίληψη ότι ο σοφός άνθρωπος, με τη βοήθεια της φιλοσοφίας, μπορεί να αποκομίσει οφέλη από κάθε εμπειρία της ζωής.[6] Με την κατάλληλη εκπαίδευση ο μαθητής μπορεί να ευδαιμονήσει, τόσο σε δύσκολους αλλά και καλούς καιρούς.[7] Το ανθρώπινο πνεύμα έχει ικανότητες που δεν έχουν καλλιεργηθεί αλλά ο άνθρωπος μπορεί να ωφεληθεί αν τις καλλιεργήσει.[6] Έτσι, το βιβλίο είναι ένα εγχειρίδιο για το πως μπορεί κάποιος να προοδεύσει προς ένα δρόμο ο οποίος είναι απαραίτητος και επαρκής για να επιτευχθεί η ευδαιμονία.[7][7]
Ο Επίκτητος χρησιμοποιεί πολλές παρομοιώσεις και αναλογίες στο κείμενο του. Παρομοιάζει την ζωή με τα εξής: με ένα ταξίδι πλοίου (Κεφ. 7), με ένα πανδοχείο (Κεφ. 11),με ένα συμπόσιο (Κεφ. 15, 36) και με την συμμετοχή σε ένα θεατρικό έργο (Κεφ. 7). 17, 37).[5] Ο Επίκτητος αντλεί πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, μεταξύ των οποίων: μια σπασμένη κανάτα (Κεφ. 3), ένα ταξίδι στα λουτρά (Κεφ. 4, 43), τη δική του χωλότητα (Κεφ. 9), την απώλεια ενός παιδιού (Κεφ. 11). ), και τη τιμή του μαρουλιού (Κεφ. 25).[5]
_page_1.jpg/220px-Epicteti_Enchiridion,_Angelo_Politiano_interprete_(Basel_1554)_page_1.jpg)
Για πολλούς αιώνες, το Εγχειρίδιο ήταν επιδραστικό έργο, τόσο στους ειδωλολάτρες όσο και στους χριστιανούς.[11] Ο Σιμπλίκιος της Κιλικίας έγραψε ένα σχόλιο για το Εγχειρίδιο τον 6ο αιώνα μ.Χ. και κατά τη διάρκεια της βυζαντινής εποχής χριστιανοί συγγραφείς έγραψαν σχόλια και παραφράσεις του βιβλίου.[11] Σήμερα έχουν σωθεί πάνω από 100 χειρόγραφα του Εγχειριδίου. Τα παλαιότερα σωζόμενα χειρόγραφα του αυθεντικού Εγχειριδίου χρονολογούνται από τον 14ο αιώνα, αλλά τα χριστιανικά χειρόγραφα χρονολογούνται από τον 10ο και 11ο αιώνα, υποδηλώνοντας ίσως την προτίμηση του βυζαντινού κόσμου να διαβάζει τις προσαρμοσμένες εκδοχές των αρχαίων κειμένων που ταίριαζαν στα χριστιανικά ήθη.[1] Το Εγχειρίδιο μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα λατινικά από τον Νικολό Περότι το 1450, και στη συνέχεια από τον Άντζελο Πολιτσιάνο το 1479.[1]
Η πρώτη έντυπη έκδοση (editio princeps) ήταν η λατινική μετάφραση του Πολιτσιάνο, η οποία δημοσιεύτηκε το 1479.[1] Το 1528 κυκλοφόρησε μια έντυπη μορφή του πρωτότυπου κειμένου στα αρχαία ελληνικά (αν και κάπως συντομευμένο) μαζί με τα σχόλια του Σιμπλίκιου.[1] Η έκδοση που δημοσίευσε ο Σβαϊγκχόιζερ το 1798 ήταν η σημαντικότερη έκδοση για τα επόμενα διακόσια χρόνια.[1][9] Μια κριτική για το έργο εκδόθηκε από τον Μποτέρ το 1999.[1]
Υπάρχουν δεκάδες επανεκδόσεις και μεταφράσεις του Εγχειριδίου.[9] Η δημοτικότητα του Εγχειριδίου βρέθηκε στο υψηλότερο της σημείο κατά την περίοδο 1550 με 1750.[8] Το κείμενο μεταφράστηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες και εκδόθηκαν πολλές μεταφράσεις στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά.[8] Η πρώτη αγγλική μετάφραση έγινε από τον Τζέιμς Σάντφορντ το 1567 (ο οποίος μετέφρασε στα αγγλικά μια γαλλική μετάφραση του κειμένου), ενώ το 1610 ο Τζον Χίλι εξέδωσε την πρώτη αγγλική μετάφραση του ελληνικού πρωτότυπου.[10] Το Εγχειρίδιο μεταφράστηκε ακόμη και εν μέρει στα κινέζικα από τον Ιησουίτη ιεραπόστολο Ματέο Ρίτσι.[8] Η δημοτικότητα του έργου ενισχύθηκε από το κίνημα του Νεοστοϊκισμού. Θεμελιωτής του νεοστωικισμού είναι ο Ιούστος Λίψιος.[8] Ένας άλλος Νεοστωικός, ο Γουλιέλμος ντυ Βαιρ, μετέφρασε το βιβλίο στα γαλλικά το 1586 και το διέδωσε στους γαλλόφωνους μέσω του βιβλίου La Philosophie morale des Stoiques (Η ηθική φιλοσοφία των στωικών).[8]
Στον αγγλόφωνο κόσμο το Εγχειρίδιο ήταν, μαζί με τις Διατριβές, αλλά κυρίως το Εγχειρίδιο, ένα δημοφιλές ανάγνωσμα του 17ου αιώνα.[10] Ήταν ένα από τα βιβλία που ο Τζον Χάρβαρντ παρέδωσε στην βιβλιοθήκη του νεοϊδρυθέντος Κολλεγίου Χάρβαρντ το 1638.[8] Το Εγχειρίδιο, γραμμένο σε ένα συγκεκριμένο ύφος, έγινε προσιτό ανάγνωσμα για ανθρώπους χωρίς εκπαίδευση στη φιλοσοφία, και πολλές γυναίκες συγκαταλέγονταν στους αναγνώστες του κειμένου.[10] Η συγγραφέας Μαίρη Μόνταγκιου δημοσίευσε την δική της μετάφραση το 1710 σε ηλικία 21 ετών.[12] Το Εγχειρίδιο ήταν μεταξύ των βιβλίων που διάβαζαν στα σχολεία της Σκωτίας οι μαθητές, κατά τη διάρκεια του Σκωτικού Διαφωτισμού — ο Άνταμ Σμιθ είχε στη βιβλιοθήκη του μια επανέκδοση του 1670, που του είχε δοθεί στα μαθητικά του χρόνια.[13] Στα τέλη του 18ου αιώνα η παρουσία του Εγχειριδίου μαρτυράται στις βιβλιοθήκες του Βενιαμίν Φραγκλίνου και του Τόμας Τζέφερσον.[14][15]
Τον 19ο αιώνα, ο αμερικάνος Ουόλτ Ουίτμαν ανακάλυψε το Εγχειρίδιο, γύρω στα δεκαέξι. Για τον ίδιο, ήταν ένα πολύ σημαντικό έργο.[16]
Τον 6ο αιώνα, ο νεοπλατωνιστής φιλόσοφος Σιμπλίκιος έγραψε μια τεράστια ερμηνευτική ανάλυση για το έργο, του οποίου το μέγεθος είναι δέκα φορές μεγαλύτερο του Εγχειριδίου.[3] Κάθε κεφάλαιο του Εγχειριδίου αναλύεται, ανατέμνεται, συζητείται και τα διδάγματά του εξάγονται με κάποια κοπιωδία.[6] Ο σχολιασμός του Σιμπλίκιου φέρνει στο φως μια πλατωνιστική κοσμοθεωρία,[5] η οποία συχνά αντιβαίνει τη στωική φύση του Εγχειριδίου.[5] Μερικές φορές ο Σιμπλίκιος εντάσσει και άλλα πράγματα στο βιβλίο αυτό. Έτσι, το σχόλιό του στο κεφάλαιο 27 του Εγχειριδίου περιλαμβάνει και υλικό επικριτικό του μανιχαϊσμού.[1]
Τα σχόλια του Σιμπλικίου πάνω στο Εγχειρίδιο γνώρισαν μεγάλη απήχηση κατά τον 17ο και 18ο αιώνα. Μια αγγλική μετάφραση του Τζορτζ Στάνχοουπ, η οποία εκδόθηκε το 1694, επανεκδόθηκε τέσσερις φορές στις αρχές του 18ου αιώνα.[10] Ο Έντουαρντ Γκίμπον παρατηρεί στο έργο του με τίτλο Η Πτώση και η Κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ότι το Σχόλιο του Σιμπλίκιου για τον Επίκτητο «σώζεται στη βιβλιοθήκη των εθνών, ως κλασικό βιβλίο» σε αντίθεση με τα σχόλια στον Αριστοτέλη «που έχουν πεθάνει μαζί με τη μόδα των καιρών».[5]
Το Εγχειρίδιο διασκευάστηκε τρεις διαφορετικές εποχές από Έλληνες χριστιανούς συγγραφείς. Το παλαιότερο χειρόγραφο χρονολογείται από τον 10ο αιώνα.[1] Ένα άλλο χειρόγραφο, που έχει αποδοθεί λανθασμένα στον Νίλο, χρονολογείται στον 11ο αιώνα.[1] Ένα τρίτο χειρόγραφο, χρονολογείται από τον 14ο αιώνα.[1] Δεν είναι γνωστό αν τα σωζόμενα τρία χειρόγραφα που αναφέρονται παραπάνω είναι επανεκδόσεις ή αρχικές εκδόσεις.[1]
Οι διασκευές του Εγχειριδίου χρησίμευαν ως κανόνας και οδηγός για τη μοναστική ζωή.[9] Οι διασκευές δεν χρησιμοποιούν αρχαιοελληνικά αλλά χριστιανικά ονόματα (π.χ. στις χριστιανικές διασκευές ο Σωκράτης λέγεται Παύλος).[6][9] Και τα τρία κείμενα ακολουθούν πολύ στενά το πρωτότπο Εγχειρίδιο, αν και το χειρόγραφο του 10ου αιώνα έχει τη μεγαλύτερη απόκλιση από το πρωτότυπο: στο χειρόγραφο του 10ου αιώνα έχουν προστεθεί ή παραβλεφθεί λέξεις, άλλες ενότητες έχουν επεκταθεί ή μικρύνει, ή και προστεθεί.[1]
Τον 17ο αιώνα ο Γερμανός μοναχός Ματίας Μίτνερ συνέταξε έναν οδηγό για την ψυχική ηρεμία για λογαριασμό του Καρθουσιανού Τάγματος παίρνοντας τριάντα πέντε εντολές από το Εγχειρίδιο. Συνολικά ο οδηγός είχε 50 εντολές.[9]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
