Αρχαία Μεσσήνη

Η Μεσσήνη ήταν αρχαία πόλη της Μεσσηνίας, στο νοτιοδυτικό τμήμα της Πελοποννήσου. Βρίσκεται στο σημερινό χωριό Αρχαία Μεσσήνη,^[1][2][3][4] που μέχρι το 2002, ονομαζόταν Μαυρομμάτι Ιθώμης.^{[5][6][7][8][9]}

Αρχαία Μεσσήνη
Αρχαία Μεσσήνη Αρχαία Μεσσήνη
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Περιφέρεια	Πελοποννήσου
Περιφερειακή Ενότητα	Μεσσηνίας
Δήμος	Μεσσήνης
Δημοτική Ενότητα	Ιθώμης
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Πελοπόννησος
Νομός	Μεσσηνίας
Υψόμετρο	330 μέτρα
Πληροφορίες
Παλαιά ονομασία	Μαυρομμάτι Ιθώμης
Ταχ. κώδικας	24002
Τηλ. κωδικός	2724
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Το τείχος που βρίσκεται κοντά στην Αρκαδική πύλη.

Ιστορία

Το “Ασκληπείον” της Αρχαίας Μεσσήνης.

Η αρχαία πόλη ιδρύθηκε το χειμώνα του 370 π.Χ.-369 π.Χ. από το Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα, μετά τη νίκη του επί των Σπαρτιατών στη μάχη των Λεύκτρων και την εισβολή του στη Λακωνία. Ο Επαμεινώνδας απελευθέρωσε τη Μεσσηνία από τη σπαρτιατική επιρροή και επέλεξε τους πρόποδες του όρους Ιθώμη για να χτίσει την πρωτεύουσα των ελεύθερων Μεσσηνίων. Χτίστηκε σχεδόν ταυτόχρονα με την αρκαδική Μεγαλόπολη, ώστε να αποκλειστεί η Σπάρτη από εχθρικά κράτη και να εκλείψει η επιρροή της έξω από τη Λακωνική.^[10]

Ο περιηγητής Παυσανίας έχει διασώσει τις περισσότερες πληροφορίες για την ίδρυση της πόλης. Κήρυκες σταλμένοι από τους Θηβαίους έφτασαν στην Ιταλία, τη Σικελία, τη Λιβυκή πόλη Ευεσπερίδες και όπου αλλού ζούσαν φυγάδες Μεσσήνιοι, και τους κάλεσαν να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Είναι προφανές ότι οι απελευθερωμένοι είλωτες και περίοικοι της Μεσσηνίας θα συμμετείχαν κι αυτοί αλλά το ζωτικότερο στοιχείο της ξενιτιάς θεωρήθηκε απαραίτητο και, ευτυχώς για τα σχέδια του Επαμεινώνδα, ανταποκρίθηκε στον κάλεσμα. Η επιλογή της θέσης της πόλης έγινε μετά από υποτιθέμενη θαυματουργή αποκάλυψη της θέσης της διαθήκης του Μεσσήνιου ήρωα Αριστομένη και με τη βοήθεια ιερέων και μάντεων. Η πόλη ονομάστηκε από τη μυθική βασίλισσα Μεσσήνη, κόρη του βασιλιά του Άργους Τριόπα. Έτσι ξεκίνησε το χτίσιμο του τείχους, μετά από θυσίες των συμμάχων προς τους τοπικούς θεούς και ήρωες, και υπό τη συνοδεία βοιωτικών και αργείτικων αυλών (αν και ο Παυσανίας δεν θεωρεί πως εκείνο το τείχος ήταν αυτό που είδε ο ίδιος).^[11]

Η πόλη παρέμεινε πολιτιστικό κέντρο (και ίσως και πολιτικό κέντρο) της Μεσσηνίας κατά τα ρωμαϊκά χρόνια^[12] και τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. Το 365 ο μεγάλος σεισμός που χτύπησε την Ανατολική Μεσόγειο πιθανότατα είχε σημαντικές επιπτώσεις και στη Μεσσήνη.^[13] Το 395 η επιδρομή των Γότθων του Αλάριχου πιστεύεται πως αποτέλεσε το αποφασιστικό πλήγμα στην πόλη. Τότε οι λιγοστοί πια κάτοικοί της θα άρχισαν να εγκαθίστανται σε ασφαλέστερους οικισμούς και η θέση να ερημώνεται.^[11]

Η Μεσσήνη σύντομα από τον 5ο αι. και ύστερα θα γίνει και πάλι σημαντικός οικισμός της περιοχής. Από τον 5ο αι. θα είναι έδρα επισκόπου και θα συμπεριληφθεί στον κατάλογο των σημαντικών πόλεων της αυτοκρατορίας, γνωστόν ως Συνέκδημο του Ιεροκλέους.^[14] Κατά την περίοδο των μεταναστεύσεων των λαών από τα τέλη του 6ου αι. και μέχρι τις αρχές του 8ου στη Μεσσήνη καταγράφεται παρουσία Σλαβικών πληθυσμών παράλληλα με τους Ρωμαϊκούς και τότε πιθανότατα ο οικισμός μετονομάζεται σε Βουλκάνο ή Βουρκάνο, όπως και η ομώνυμη μονή στην κορυφή της Ιθώμης.^[15] Ο οικισμός συνεχίζει ως ένα μεγάλο χωριό με σημαντική αρχαιολογική παρουσία αλλά και αναφορές στις πηγές τόσο κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, όσο και κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα.

Το Εκκλησιαστήριο ή “Ωδείον” της Αρχαίας Μεσσήνης.

Αρχαιολογικός χώρος

Περιγραφή

Πύργος - παρατηρητήριο στα τείχη της Αρχαίας Μεσσήνης.

Το τείχος που περιέβαλλε τη Μεσσήνη είναι εξαιρετικά μεγάλου μήκους (περίμετρος 9 χλμ.) και στην εποχή του Παυσανία ήταν ήδη εξ' ολοκλήρου λίθινο, πράγμα που του προκάλεσε μεγάλη έκπληξη καθώς συνηθιζόταν η πλίθινη ανωδομή. Είχε δύο μνημειακές πύλες, την Αρκαδική (ή πύλη της Μεγαλόπολης) και τη Λακωνική. Σε τακτά διαστήματα ήταν ενισχυμένο με διώροφους λίθινους τετράγωνους και στρογγυλούς πύργους. Σήμερα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια πλευρά του, εκατέρωθεν της Αρκαδικής πύλης. Από τα διατηρημένα μέρη και τα θεμέλια μπορεί κανείς να προσδιορίσει όλη σχεδόν τη γραμμή που ακολουθεί το τείχος^[16]

Το “Στάδιον” της Αρχαίας Μεσσήνης.

Όλα τα οικοδομήματα της Μεσσήνης έχουν τον ίδιο προσανατολισμό και εντάσσονται στον πολεοδομικό κάνναβο που δημιουργείται από οριζόντιους (με κατεύθυνση Ανατολή-Δύση) και κάθετους (με κατεύθυνση Βορρά-Νότο) δρόμους. Το πολεοδομικό αυτό σύστημα είναι γνωστό ως ιπποδάμειο, από τον αρχικό εμπνευστή και δημιουργό του αρχιτέκτονα, πολεοδόμο, γεωμέτρη και αστρονόμο του 5ου αιώνα π.Χ., τον Ιππόδαμο από τη Μίλητο.^[17]

Αρχαιολογικές ανασκαφές

Η Μεσσήνη υπήρξε μια από τις πρώτες αρχαιολογικές θέσεις στην Ελλάδα που έγινε αντικείμενο συστηματικής ανασκαφής, πριν ακόμη τη σύσταση επισήμως του Ελληνικού Κράτους. Οι πρώτες επιστημονικές ανασκαφές ξεκίνησαν στις 10 Απρίλιου 1829 από τη γαλλική επιστημονική εκστρατεία του Μοριά υπό την διεύθυνση του Γκιγιώμ-Αμπέλ Μπλουέ.^[18]

Τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής της Εκστρατείας του Μοριά στο σταδίο της αρχαίας Μεσσήνης το 1829 (από τον Prosper Baccuet)

Η Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία άρχισε την ανασκαφή των κυριότερων δημόσιων οικοδομημάτων της αγοράς το 1895 με τον Θεμιστοκλή Σοφούλη. Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν το 1909 και το 1925 από τον Γεώργιο Οικονόμο. Από το 1957 κ.ε., η ανασκαφή γινόταν τακτικά κάθε καλοκαίρι από τον ακαδημαϊκό Αναστάσιο Ορλάνδο. Με τις ανασκαφές του ίδιου και των προκατόχων του ήλθε στο φως το μεγαλύτερο μέρος του οικοδομικού συγκροτήματος του Ασκληπιείου.

Το Ηρώο στο Στάδιο της Αρχαίας Μεσσήνης

Το 1986 η Αρχαιολογική Εταιρεία ανέθεσε στον καθηγητή Πέτρο Θέμελη τη διεύθυνση των ανασκαφών της Αρχαίας Μεσσήνης. Οι ανασκαφικές έρευνες με παράλληλες εργασίες στερέωσης και αναστήλωσης των μνημείων συνεχίζονται από το 1987 ως σήμερα με ταχύτερους προοδευτικά ρυθμούς. Έχουν φέρει στο φως όλα τα δημόσια και ιερά οικοδομήματα της πόλης που είδε και περιέγραψε ο Παυσανίας στη Μεσσήνη, όταν την επισκέφθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Αντωνίνου Πίου (155-160 μ.X).^[19][20]

Αρκαδική Πύλη Αρχαίας Μεσσήνης

Οι κυριότερες θέσεις και μνημεία που έχουν αποκαλυφθεί είναι^[21]:

• Ασκληπιείο^[22]
• Θέατρο. Αυτό υπήρχε από την ελληνιστική εποχή, ανακατασκευάστηκε στα χρόνια των αυτοκρατόρων Αυγούστου και Τιβερίου και στα μέσα του 2ου μ.Χ. αι. αλλά άρχισε να καταστρέφεται από τα τέλη του 3ου - αρχές 4ου αιώνα. Από τις πέτρες του θεάτρου κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους κτίστηκαν σπίτια και μία από τις τρεις Βασιλικές που βρίσκεται σε μικρή απόσταση, ΝΑ του θεάτρου
• Το Εκκλησιαστήριο (Ωδείο) που διατηρείται σε άριστη κατάσταση είναι μια θεατρική κατασκευή που έχει ημικυκλική ορχήστρα, σκηνή και προσκήνιο. Στο ανατολικό άκρο την ορχήστρας είναι στημένο ένα μεγάλο βάθρο για χάλκινο ανδριάντα ιππέα που απεικόνιζε τον ευεργέτη της Αρχαίας Μεσσήνης Τιβέριο Κλαύδιο Σαιθίδα.^[23]
• Ιερό Ίσιδος και Σαράπιδος, που μνημονεύεται και από τον Παυσανία (4.32.6)
• Πρωτοβυζαντινή βασιλική του θεάτρου^[24] (εντοπίζονται άλλες δύο που δεν έχουν ερευνηθεί, αυτής της αγοράς και αυτή του Ασκληπιείου)
• Κρήνη Αρσινόη
• Δυτική πλευρά της Αγοράς
• Ιερό Διός Σωτήρος. Η λατρεία του Διός ήταν από τις σημαντικότερες της πόλης μετά τη λατρεία του πολιούχου Ιθωμάτα. Αναφέρεται επίσης από τον Παυσανία.
• Ιερό ήρωος, πιθανώς του Αριστομένη, στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης.
• Ρωμαϊκή έπαυλις των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων.
• Στάδιο και Γυμνάσιο.

Θέατρο Αρχαίας Μεσσήνης

Ένα μικρό διώροφο μουσείο με βασικά εκθέματα της ανασκαφής βρίσκεται στις δυτικές παρυφές του χωριού Αρχαία Μεσσήνη (πρώην Μαυρομμάτι), χτισμένο από τον παλαιότερο διευθυντή των ανασκαφών Αναστάσιο Ορλάνδο και ανακαινισμένο πλήρως από τον σημερινό διευθυντή Πέτρο Θέμελη. Το οικόπεδο δώρισε στην Αρχαιολογική Εταιρεία ο ομογενής Δ. Λατζούνης. Στον όροφο περιλαμβάνει τρεις αίθουσες έκθεσης όπου παρουσιάζονται κυρίως έργα γλυπτικής των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων και εξώστη, ενώ στο ισόγειο βρίσκονται οι αποθηκευτικοί χώροι. Αρχιτεκτονικά μέλη και ενεπίγραφα βάθρα έχουν εκτεθεί στο αίθριο του μουσείου και στα υπόστεγα.

Σύγχρονος οικισμός

Ψηφιδωτά πίσω από το Θέατρο Αρχαίας Μεσσήνης

Ο σύγχρονος οικισμός Αρχαία Μεσσήνη,^[25] βρίσκεται δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο Αρχαίας Μεσσήνης, έχει πληθυσμό 181 κατοίκους (απογραφή 2011) και υπάγεται διοικητικά ως Κοινότητα Αρχαίας Μεσσήνης, στη Δημοτική Ενότητα Ιθώμης, του Δήμου Μεσσήνης. Η σύγχρονη πόλη Μεσσήνη, βρίσκεται νοτιότερα της Αρχαίας Μεσσήνης.

Παραπομπές

1. «ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ - ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Αυγούστου 2022.
2. «TERRABOOK - ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ».
3. «GREEK-CROSSROADS - ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ».
4. «LIFO - ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ».
5. «Ε.Ε.Τ.Α.Α. - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ = ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ (ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΙ ΙΘΩΜΗΣ)».
6. «ΕΕΤΑΑ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΔΗΜΟΥ ΙΘΩΜΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ».
7. «ΦΕΚ 106Α - 13/05/2002» (PDF).
8. «ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ Φ.Ε.Κ.».
9. «ΕΕΤΑΑ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΙΟΥ ΙΘΩΜΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ».
10. Ν. Παπαχατζής 2002, σελ. 112
11. Ν. Παπαχατζής 2002, σελ. 114
12. Themelis, Petros (στα αγγλικά). P. Themelis 2016, Messene. From the hellenistic to the roman city, στον Τιμητικό Τόμο για τη Στέλλα Δρούγου. https://www.academia.edu/31081050/P._Themelis_2016_Messene._From_the_hellenistic_to_the_roman_city_%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD_%CE%A4%CE%B9%CE%BC%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C_%CE%A4%CF%8C%CE%BC%CE%BF_%CE%B3%CE%B9%CE%B1_%CF%84%CE%B7_%CE%A3%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%B1_%CE%94%CF%81%CE%BF%CF%8D%CE%B3%CE%BF%CF%85.
13. Πέτρος Θέμελης, «Υστερορωμαϊκή και Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη», στο: Petros Themelis και Voula Konti (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία: Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Αθήνα 29-30 Μαΐου 1998, Athens 2002, σ. 20–58.
14. Tsivikis, Nikos (στα αγγλικά). Τσιβίκης, Ν. (2012), Πού πάνε οι πόλεις όταν εξαφανίζονται; Ο οικισμός της πρώιμης και μέσης βυζαντινής Μεσσήνης, in: Κιουσοπούλου, Τ. (ed.), Οι Βυζαντινές Πόλεις, 8ος-15ος αι., Rethimno 2012, 47-71. https://www.academia.edu/1957971/%CE%A4%CF%83%CE%B9%CE%B2%CE%AF%CE%BA%CE%B7%CF%82_%CE%9D._2012_%CE%A0%CE%BF%CF%8D_%CF%80%CE%AC%CE%BD%CE%B5_%CE%BF%CE%B9_%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%82_%CF%8C%CF%84%CE%B1%CE%BD_%CE%B5%CE%BE%CE%B1%CF%86%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B6%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%B9_%CE%9F_%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CF%80%CF%81%CF%8E%CE%B9%CE%BC%CE%B7%CF%82_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%BC%CE%AD%CF%83%CE%B7%CF%82_%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AE%CF%82_%CE%9C%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%AE%CE%BD%CE%B7%CF%82_in_%CE%9A%CE%B9%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%BF%CF%80%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%BF%CF%85_%CE%A4._ed._%CE%9F%CE%B9_%CE%92%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AD%CF%82_%CE%A0%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%82_8%CE%BF%CF%82-15%CE%BF%CF%82_%CE%B1%CE%B9._Rethimno_2012_47-71.
15. Tsivikis, Nikos (στα αγγλικά). Tsivikis, N. (2012), Considerations on Some Bronze Buckles from Byzantine Messene, in: BYZAS 15, B. Böhlendorf-Arslan and A. Ricci (eds.) Byzantine Small Finds in Archaeological Contexts, Istanbul, 61-80.. https://www.academia.edu/2134164/Tsivikis_N._2012_Considerations_on_Some_Bronze_Buckles_from_Byzantine_Messene_in_BYZAS_15_B._B%C3%B6hlendorf-Arslan_and_A._Ricci_eds._Byzantine_Small_Finds_in_Archaeological_Contexts_Istanbul_61-80.
16. Ν. Παπαχατζής 2002, σελ. 118-119
17. Αρχαιολογική Εταιρεία, Αρχαία Μεσσήνη - Ιστορία
18. Γκιγιώμ-Αμπέλ Μπλουέ, Expedition scientifique de Morée ordonnée par le Gouvernement Français ; Architecture, Sculptures, Inscriptions et Vues du Péloponèse, des Cyclades et de l'Attique Abel Blouet, Amable Ravoisié, Achille Poirot, Félix Trézel et Frédéric de Gournay, Τομος Α', Firmin Didot, Paris, 1831.
19. Ν. Παπαχατζής 2002, σελ. 115-116
20. Αρχαιολογική Εταιρεία, Αρχαία Μεσσήνη - Ιστορικό Ανασκαφής
21. Θέμελης Πέτρος, Ανασκαφή Μεσσήνης. Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 2000.
22. Sideris A., Roussou M. and A. Gaitatzes, "The virtual reconstruction of the Hellenistic Asclepieion of Messene", Imeros 4, 2004, pp. 208-216.
23. «Ωδείο Μεσσήνης (Εκκλησιαστήριο)». ΔΙΑΖΩΜΑ. Ανακτήθηκε στις 30 Αυγούστου 2020.
24. Τσιβίκης, Νίκος (2016). «Ο βυζαντινός οικισμός της Μεσσήνης (300-800 μ.Χ. : μετάβαση από την αρχαιότητα στον μεσαίωνα».
25. «ΕΕΤΑΑ - ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ».

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Αρχαία Μεσσήνη

• Αρχαία Μεσσήνη. Ο ιστότοπος της Αρχαιολογικής Εταιρείας για τις ανασκαφές στην Αρχαία Μεσσήνη. Ανακτήθηκε 6/01/2009
• Νίκος Παπαχατζής. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά - Ηλιακά, Εκδοτική Αθηνών, 2002. ISBN 960-213-092-X
• «Πέτρος Θέμελης, αρχαιολόγος: Υπερήφανος για την αρχαία Μεσσήνη, πιστεύει στην ιδιωτική πρωτοβουλία», άρθρο στον ιστότοπο της εφημερίδας «Καθημερινή», 6 Μαρτίου 2011
• Αρχαία Μεσσήνη (βίντεο στο youtube)