Τερτυλλιανός

Ο Κόιντος Σεπτίμιος Φλώρης Τερτυλλιανός (στη λατινική, Quintus Septimius Florens Tertullianus) ή απλά Τερτυλλιανός (155 - 240 μ.X.) ήταν Χριστιανός πρεσβύτερος και πολυγραφότατος συγγραφέας. Ονομάζεται επίσης «Πατέρας της λατινικής (λατινόφωνης) Εκκλησίας». Υπήρξε σφοδρότατος πολέμιος των χριστιανικών αιρέσεων, και ιδιαίτερα του γνωστικισμού. Αργότερα όμως έγινε υποστηρικτής του Μοντανού, ενός Φρύγιου προφήτη και εκστατικού και έθεσε εαυτόν λίγο πολύ εκτός του επίσημου εκκλησιαστικού δόγματος^[8].

Τερτυλλιανός
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Quintus Septimius Florens Tertullianus (Λατινικά)
Γέννηση	160 (περίπου)[1][2][3] Roman Carthage[4]
Θάνατος	240 (περίπου)[2] Roman Carthage
Χώρα πολιτογράφησης	Αρχαία Ρώμη
Θρησκεία	Μοντανισμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	λατινική γλώσσα[5]
Εκπαίδευση	διδάκτωρ της Φιλοσοφίας
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	συγγραφέας[6][7] θεολόγος[6] φιλόσοφος
Αξιοσημείωτο έργο	Against Marcion
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Η ζωή του

Γεννήθηκε στην Καρχηδόνα (στη σημερινή Τυνησία) από πατέρα εκατόνταρχο και σπούδασε λατινική και ελληνική φιλολογία και Νομική. Ήταν παγανιστής και ακολουθούσε την ασελγή ζωή της πόλης του, μέχρι περίπου τα 35 του χρόνια οπότε ασπάστηκε τη χριστιανική πίστη. Ως Χριστιανός, ζούσε ζωή «απλή, ηθική κι ενάρετη». Εξαιρετικά συντηρητικός χαρακτήρας, μισούσε την ακολασία και τη διαφθορά. Ήταν πιστός, «κατά γράμμα» τηρητής του Ευαγγελικού λόγου, σε σημείο να μην επιτρέπει στους μαθητές του να γίνονται διδάσκαλοι.

Η θέση του Τερτυλλιανού έναντι της Γραφής ήταν χαρακτηριστική. "Δεν ήταν διατεθημένος να συζητή τα αμφισβητούμενα θέματα της πίστεως με τους αιρετικούς επί βιβλικής βάσεως. Δι αυτόν η Γραφή ανήκει μόνο εις την εκκλησίαν. Η εις αυτήν προσφυγή αιρετικών ήταν παράνομος"^[9]. Γι' αυτό κατά τον Τερτυλλιανό δεν απομονώνεται η Γραφή, αλλά τοποθετείται στη συνάφεια της εκκλησιαστικής παραδόσεως^[10]. Επίσης αντιτασσόταν με σφοδρότητα στο Γνωστικισμό και το Μοναρχιανισμό, ενώ απαρνιόταν τις επιστήμες.

Γύρω στα 212, απογοητευμένος από την ηθική κατάπτωση που παρατηρούσε στις χριστιανικές εκκλησίες και την επιείκεια στο ζήτημα των αμαρτωλών και των πεπτωκότων η οποία είχε εφαρμοστεί από τις περισσότερες τοπικές εκκλησίες, εγκολπώθηκε τις ιδέες του Μοντανισμού που τόνιζαν την ηθική καθαρότητα και το επείγον της δεύτερης έλευσης του Χριστού, και ενώθηκε με αυτή την ομάδα, στην οποία αργότερα πρωτοστάτησε. Πέθανε σε μεγάλη ηλικία, αφήνοντας πίσω του σπουδαία έργα που τον καθιέρωσαν ως έναν από τους μεγαλύτερους απολογητές του Χριστιανισμού.

Συγγράμματα και Θεολογία

Opera omnia, 1598

Το σπουδαιότερο απολογητικό έργο του θεωρείται το Απολογητικός, όπου εξυψώνει τον Χριστιανισμό, αποκρούοντας τις κατηγορίες ενάντια στους Χριστιανούς. Σε τούτο το έργο, ήταν ο πρώτος λατίνος συγγραφέας που προσδιόρισε τον Χριστιανισμό ως vera religio (αληθινή θρησκεία) και, αντίστοιχα, τις υπόλοιπες παραδοσιακές θρησκείες της Αυτοκρατορίας ως δεισιδαιμονίες.

Στο έργο του Adversus Praxean (Κατά Πραξέα), ο Τερτυλλιανός ανέπτυξε θεολογικές και χριστολογικές θέσεις ερχόμενος αντιμέτωπος με τον μοναρχιανισμό. Υποστήριξε ότι ο Θεός είναι ένας και ότι είχε ανέκαθεν μέσα του τον απρόσωπο λόγο του (ratio), αλλά όταν αποφάσισε να δημιουργήσει, ο λόγος αυτός γεννήθηκε (ως sermo) και έγινε Υιός, δηλαδή απέκτησε προσωπική υπόσταση. Μέσω του Υιού απέκτησε υπόσταση και το Άγιο Πνεύμα, που επίσης προέρχεται από τον Θεό. Ο Τερτυλλιανός υποστήριξε ότι αυτά τα τρία πρόσωπα (personae) έχουν μία ουσία ή υπόσταση (substantio) και τα αποκάλεσε trinitas, δηλαδή "τριάδα". Η ορολογία που χρησιμοποιεί εν προκειμένω φαίνεται να είναι νομική παρά φιλοσοφική. Έτσι, σύμφωνα με την Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, για τον Τερτυλλιανό "Υπήρχε ο Λόγος (ratio) από όλη την αιωνιότητα μέσα στο Θεό, με τρόπο που ο Λόγος (Sermo-Σοφία) δεν διαχωριζόταν από Αυτόν...Για το σκοπό της δημιουργίας ο Λόγος έλαβε μία τέλεια γέννηση, σαν Υιός. Υπήρχε καιρός που δεν υπήρχε ο Υιός [...] και που ούτε ο Θεός ήταν Πατέρας ή κριτής"^[11]. Επίσης, ο Θεοδώρου Ανδρέας γράφει ότι ο Θεός "πάντοτε είχε τον Λόγον αυτού"^[12]. και ότι "ο χρόνος κατά τον οποίον δεν υπήρχεν ο Υιός είναι ασφαλώς ο χρόνος προ της εις Υιόν εξωτερικεύσεως αυτού παρά του Πατρός"^[13]. Κατά τον J.N.D. Kelly, ο Θεός δεν ήταν ποτέ πραγματικά μόνος καθώς είχε μέσα του τον Λόγο του, αλλά μόνο όταν αποφάσισε να δημιουργήσει και εξωτερίκευσε τον Λόγο του και ο Λόγος έγινε πρόσωπο, άρχισε να υφίσταται πραγματικά η σχέση Πατέρα και Υιού.^[14]

Οι απόψεις του Τερτυλλιανού, σχετίζονται με την ευρέως αποδεκτή, εκείνη την εποχή, χριστολογία περί Λόγου, κατά την οποία υφίσταται η διάκριση "μεταξύ «Λόγου ενδιαθέτου» και «Λόγου προφορικού»" η οποία "φαίνεται να επέδρασε στο θεολογικό του σύστημα. Έτσι, χρησιμοποιεί τις έννοιες Σοφία και Λόγος σαν ταυτόσημους προσδιορισμούς του δευτέρου Προσώπου της Αγίας Τριάδας, τις διακρίνει όμως, κατά το ότι η Σοφία γεννήθηκε προ της δημιουργίας και στη συνέχεια έγινε Λόγος με μια νέα τέλεια γέννηση (nativitas perfecta) κατά τη δημιουργία"^[15]. Σύμφωνα με τον Ανδρέα Θεοδώρου, στη διδασκαλία αυτή "περί δύο καταστάσεων του Λόγου, γνωστή ως διδασκαλία περί ενδιαθέτου και προφορικού Λόγου....το βέβαιον είναι ότι η αιώνια γέννηση του Λόγου δεν αμφισβητείται...ώστε να εκτίθεται σε κίνδυνο η απόλυτη θεότητα του"^[16].

Στο ζήτημα της θεότητας του Λόγου, ο William P. Loewe υποστηρίζει ότι για τον Τερτυλλιανό "ο Υιός ή Λόγος δεν είναι το ίδιο θείος όσο ο Πατέρας. Η θεία δύναμη ανήκει κατάλληλα στον Πατέρα, ενώ ο Υιός λαμβάνει μερίδιο από την ύπαρξή της και μόνο ο Πατέρας είναι αιώνιος".^[17], ωστόσο ο καθηγητής Ανδρέας θεοδώρου σημειώνει ότι "ο Υιός του Θεού δεν είναι κτίσμα...δεν είναι δημιούργημα του Πατρός", "αλλά Θεός πραγματικός...Περί αυτού ο Τερτυλλιανός ουδεμίαν αμφιβολίαν καταλείπει"^[18]. Στην πραγματικότητα, κατά τον Τερτυλλιανό, "στην τριαδική θεότητα η εξουσία του Πατρός είναι και εξουσία του Υιού και εξουσία του Αγίου Πνεύματος. Κατά το λόγο της δυνάμεως και της κυριότητας ο Πατήρ, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα είναι ίσοι"^[19]. Άλλωστε και ο ίδιος ο Τερτυλλιανός, στην απολογία του κατά Πραξέα, αναφέρει για τη σχέση Πατρός-Υιού "Συνεπώς τον δημιούργησε (Υιό) ίσο με Αυτόν (Πατέρα)"^[20].

Επιγραμματικά, η τριαδολογία του Τερτυλλιανού έδωσε όρους και έννοιες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη του τριαδικού δόγματος, όπως το ομοούσιο της τριαδικής θεότητας^[21] και η υποστατική διαφοροποίηση αυτής^[22]. Επίσης υποστήριξε ότι κατά την επίγεια ζωή του ο Ιησούς Χριστός ήταν ένα πρόσωπο με δύο υποστάσεις, τη θεϊκή και την ανθρώπινη. Ο Τερτυλλιανός χρησιμοποίησε πρώτος τον όρο "τριάδα" (Λατ. trinitas) και ανέπτυξε θεολογικούς ορισμούς που άσκησαν ισχυρή επίδραση στη συνέχεια, όπως το ότι ο Θεός είναι "μία ουσία με τρία πρόσωπα" και ότι ο Ιησούς Χριστός είναι "ένα πρόσωπο με δύο φύσεις".^[23]

Αν και συχνά αναφέρεται ως προβληματική διδασκαλία του Τερτυλλιανού, η υποταγή του Υιού στον Πατέρα η οποία δεν συμφωνεί με όσα έγιναν αποδεκτά στις Οικουμενικές Συνόδους^[24], εντούτοις η κατηγορία αυτή "που ακόμα και σήμερα συχνά συναντάται...είναι μάλλον μια παρεξήγηση της θεολογικής προοπτικής από την οποία αυτός γράφει και σαν τέτοια (η κατηγορία) είναι εσφαλμένη. Ο Τερτυλλιανός -και αυτό είναι ακόμα δύσκολο να το κατανοήσουν οι Δυτικοί θεολόγοι -γράφει για την «οικονομική» Τριάδα, όχι την αιώνια ζωή μέσα στην Τριάδα. Αυτοί δεν μπορούν ακόμα να καταλάβουν εκείνη την εσωτερική θεολογική δράση που κληρονομήθηκε από τους Απολογητές, έχουν ακόμα δυσκολία να καταλάβουν τον «ενδιάθετον λόγον» και τον «προφορικόν λόγον» στην ad se (πρός τά έσω) και ad extra (προς τα έξω) τους Ζωή του Θεού"^[25]. Είναι σαφές στη διδασκαλία περί της δεύτερης υποστατικής οντότητας της Αγίας Τριάδας, ότι "ο Τερτυλλιανός δέχεται την προαιώνιον ύπαρξιν του Λόγου"^[26].

Ο Τερτυλλιανός εισήγαγε επίσης τους όρους vetus testamentum («Παλαιά Διαθήκη») και novum testamentum («Καινή Διαθήκη»), όροι που υιοθετήθηκαν από τον μεταφραστή της Βίβλου Ιερώνυμο και μεταγενέστερα εισήχθησαν και καθιερώθηκαν στις λατινογενείς γλώσσες.

Στο έργο του De anima (Περί ψυχής), ο Τερτυλλιανός εκφράζει την αντίθεσή του με τους χριστιανούς που χρησιμοποιούσαν τη φιλοσοφία, και ιδίως τον πλατωνισμό, για να εξηγήσουν την υπόσταση της ανθρώπινης ψυχής. Για τον Τερτυλλιανό η ψυχή είναι ξεχωριστή από το σώμα αλλά δεν είναι άυλη. Επίσης, τη θεωρεί απλή, ασύνθετη και αθάνατη, οπότε μεταβαίνει στην ουρανό ή στον Άδη μετά τον θάνατο του σώματος. Οι μελετητές υποστηρίζουν ότι οι απόψεις του Τερτυλλιανού περί υλικής ψυχής ίσως είναι επηρεασμένες από τον στωικισμό, ενώ ο ίδιος ο Τερτυλλιανός λέει ότι έλαβε πληροφορίες από μια μοντανίστρια "προφήτισσα" η οποία σε όραμα κατέβηκε στον Άδη.

Χιλιασμός

Ο Τερτυλλιανός ήταν υπέρμαχος της κατανόησης των «χιλίων ετών» του 20ού κεφαλαίου της Αποκάλυψης με κατά γράμμα τρόπο. (Αποκ. κεφ. 20, 21) Εξέφρασε την άποψη ότι οι πιστοί επρόκειτο να κυβερνήσουν ως βασιλιάδες για χίλια χρόνια και να αποκατασταθούν οι Εβραίοι στην Παλαιστίνη, και ότι η πόλη της Ιερουσαλήμ θα κατέβαινε από τον ουρανό (Adv. Marc. 3:24–25). Επιπρόσθετα, ανέφερε ότι σε μια πόλη της Μικράς Ασίας είδαν την «νέα Ιερουσαλήμ» να υπερίπταται στον ουρανό επί 40 ημέρες. Ο Τερτυλλιανός απέρριπτε την αλληγορική ερμηνεία αυτών των εδαφίων της Αποκάλυψης. (Adv. Marc. 4:31).^[27] Ο ασπασμός των χιλιαστικών απόψεων είναι πιθανόν ο λόγος για τον οποίο δεν ανακηρύχθηκε άγιος από την Ρωμαιοκαθολική και την Ορθόδοξη εκκλησία^{[εκκρεμεί παραπομπή]}.

Συγγράμματα του Τερτυλλιανού στα νέα ελληνικά

• Περί της μαρτυρίας της ψυχής; Περί του βαπτίσματος, μτφρ.Μιχαήλ Πρίντεζη, εκδ. Γραφείον Καλού Τύπου, 1991.
• Τερτυλλιανού, Περί των θεαμάτων (De spectaculis), εισαγωγή-μετάφραση σχόλια: Άλκης Θεοδωράκης, εκδ. Αρμός, Αθήνα, 2014

Υποσημειώσεις

1. (Αγγλικά) SNAC. w6c00nv9. Ανακτήθηκε στις 4  Οκτωβρίου 2023.
2. «Oxford Classical Dictionary» (Αγγλικά) Oxford University Press. Οξφόρδη. 2012. 6301. Ανακτήθηκε στις 4  Οκτωβρίου 2023. ISBN-13 978-0-19-173525-7.
3. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. 118621386. Ανακτήθηκε στις 4  Οκτωβρίου 2023.
4. www.britannica.com/EBchecked/topic/154412/death/22191/Christianity.
5. CONOR.SI. 32882019.
6. BeWeB. 1419. Ανακτήθηκε στις 14  Φεβρουαρίου 2021.
7. «Library of the World's Best Literature». Library of the World's Best Literature. 1897.
8. Είναι ενδεικτικό ότι την περίοδο εκείνη έγραφε κείμενα εχθρικά εναντίον του Πάπα Κάλλιστου Ι. Ήταν ιδιαίτερα επιθετικός και πολέμιος προς την πολιτική της επίσημης εκκλησίας και της τάσης «μαζικοποίησης» του χριστιανισμού που είχε τότε αρχίσει να εμφανίζεται ή και να επιδιώκεται.
9. Γεώργιος Φλορόφσκι, Αγία Γραφή, Εκκλησία, Παράδοσις, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2003, σελίδα 11
10. Κων. Σκουτέρη, Ιστορία των Δογμάτων, Τόμος Α, Αθήνα 1998, σελίδα 402
11. "He says that from all eternity there was reason (ratio) in God, and in reason the Word (Sermo), not distinct from God, but in vulva cordis. For the purpose of creation the Word received a perfect birth as Son. There was a time when there was no Son and no sin, when God was neither Father nor Judge." "Tertullian," The Catholic Encyclopedia
12. Θεοδώρου, Ιστορία..., ό.π., σελ. 216.
13. Θεοδώρου Ανδρέας, Ιστορία των Δογμάτων - τόμ. 1ος, μέρος 2ον, Η ιστορία του δόγματος από της εποχής των Απολογητών μέχρι του 318 μ.Χ., Γρηγόρης, Αθήνα 1978, σελ. 217.
14. J.N.D. Kelly, Early Christian Doctrines, Continual International Publishing Book, c1960, 2000, σελ. 111.
15. Σκουτέρης Β. Κωνσταντίνος, Ιστορία Δογμάτων, τόμ. Α', Αθήνα 1998, σελ. 409.
16. Θεοδώρου Ανδρέας, Βασική Δογματική Διδασκαλία - Πιστεύω εις ένα Θεόν, 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2007, σελ. 63.
17. William P. Loewe, The College Student’s Introduction to Christology, Liturgical Press, 1996 σελ. 191
18. Θεοδώρου, Ιστορία..., ό.π., σελ. 217.
19. Σκουτέρης Β. Κωνσταντίνος, Ιστορία Δογμάτων, τόμ. Α', Αθήνα 1998, σελ. 408.
20. "When He prepared the heaven, I was present with Him. Thus does He make Him equal to Him for by proceeding from Himself He became His first-begotten Son, because begotten before all things" (Κατά Πραξέα, 7)
21. "Ο Τερτυλλιανός επιβεβαιώνει το ομοούσιο του Υιού και του Πνεύματος με τον Πατέρα" (Φλορόφσκυ Γεώργιος, Οι Βυζαντινοί Πατέρες του 5ου αιώνα, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 202).
22. Μουτσούλας Ηλίας, Εισαγωγή εις την Πατρολογίαν (σημειώσεις πανεπιστημιακών παραδόσεων), 2η έκδ., Αθήναι 1983, σελ. 195-196.
23. Daniel J. Hill & Randal D. Rauser, Christian Philosophy A–Z, 2006, Edinburgh University Press, σ. 181.
24. Βλέπε επίσης:

    • Allan Coppedge, The God Who is Triune, Intervarsity Press, 1997 σελ. 91
    • Leonard Elliott-Brins, The Beginning of Western Christendom, James Clarke & Co, 2003, 296.
    • J.N.D. Kelly, Early Christian Doctrines, Continual International Publishing Book, c1960, 2000, σελ. 112.
    • Kenneth S. Latourette, A History of Christianity, HarperCollins Publishers, c1953, 1975, σελ. 195, 196.
25. Φλορόφσκυ Γεώργιος, Οι Βυζαντινοί Πατέρες του 5ου αιώνα (μτφρ. Παναγιώτου Κ. Πάλλη), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 205.
26. Μουτσούλας, Εισαγωγή..., ό.π., , σελ. 196.
27. The Anchor Bible Dictionary (1997), άρθρο «Chiliasm».

Βιβλιογραφία

• Αρχιμ. Βησσαρίων Κουότσης, Ο Ένας και Τριαδικός Θεός: η συμβολή του Τερτυλλιανού στη θεολογική διατύπωση του τριαδικού δόγματος, Εκδ. Μπαρμπουνάκη, Θεσσαλονίκη 2020.
• Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, του William Smith, 1870, Τομ. 3, σελ. 1005, (Αγγλικά).
• Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. 1912, λήμμα Τερτυλλιανός (Αγγλικά).
• A Dictionary of Christian Biography and Literature to the End of the Sixth Century A.D., του Χένρι Γουέις (Henry Wace), λήμμα Tertullianus, Quintus Septimius Florens (Αγγλικά).

Δείτε επίσης

• The Tertullian Project: Τα έργα του Τερτυλλιανού σε πρωτότυπο και μεταφράσεις.
• Κασμερίδης, Ανδρέας, Το περί ψυχής (De Anima) σύγγραμμα του Τερτυλλιανού, Διπλωματική Μεταπτυχιακή Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Θεολογίας, 2008
• Πετίκη, Μαρία Θεόδωρου, Η έννοια του μαρτυρίου στον Τερτυλλιανό και στον Κυπριανό Καρχηδόνας, Διπλωματική Μεταπτυχιακή Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Θεολογίας, 2010