Humphrey Lhuyd

Meddyg, cartograffydd, hynafiaethydd ac awdur o Gymru oedd Humphrey Lhuyd, weithiau Humphrey Llwyd (1527 – 21 Awst 1568).^[1][2]

Humphrey Lhuyd
Ganwyd	1527  Dinbych
Bu farw	31 Awst 1568  Cymru
Man preswyl	Foxhall
Dinasyddiaeth	Cymru
Alma mater	Coleg y Trwyn Pres, Rhydychen
Galwedigaeth	mapiwr, gwleidydd
Swydd	Aelod Seneddol yn Senedd Lloegr, Member of the 1559 Parliament, Member of the 1563-67 Parliament
Tad	Robert Llwyd
Mam	Joan Pigott
Priod	Barbara Lumley
Plant	Lumley Lloyd

Cartre'r Llwydiaid yn Foxhall, Dinbych

Yr Eglwys Wen (neu 'Llanfarchell'), Dinbych, lle'i claddwyd

Cofeb neu feddrod Llwyd, gyda glôb ar ei ben i nodi'i gyfraniad i gartograffeg; Yr Eglwys Wen.

Bywgraffiad

Ganed ef yn Foxhall yn Ninbych yn fab i Robert Llwyd (a oedd yn ddisgynnydd i Harry Rossendale, un o swyddogion 3ydd Iarll Lincoln). Symudodd Foulk Rosindale o Loegr i Gymru a phriododd un o deulu Llwydiaid Aston, o ble daeth y cyfenw gan roi enw'r Foulkes ar y plasty newydd 'Foulkes Hall' - Foxhall bellach, sy'n dal i sefyll.

Fe'i addysgwyd yng Ngholeg y Trwyn Pres, Rhydychen ac roedd yn gyfoeswr i Thomas Salisbury a William Morgan. Bu'n feddyg preifat i Henry FitzAlan, 19eg Iarll Arundel am gyfnod, cyn dychwelyd i Ddinbych ym 1563. Ynghyd â llyfrgell Arundel, ei lyfrgell personol ef oedd craidd y Casgliad Brenhinol - a gedwir heddiw yn y Llyfrgell Brydeinig.^[3] Bu'n Aelod Seneddol dros East Grinstead yn ystod teyrnasiad Elisabeth I, Brenhines Lloegr (1559).

Ei arwyddair oedd: Hwy pery klod na golyd.^[3] Cedwir ar glawr marwnad iddo gan Lewis ab Edward. Priododd Barbara, aeres yr Arglwydd Lumley, a bu iddynt bedwar o blant. Bu farw yn Ninbych, a chladdwyd ef yn yr Eglwys Wen yno.

Ei waith

• 
  Fersiwn 1606 o waith gan Humphrey Llwyd (map 1573 o Gymru: Cambriae Typus) a olygwyd gan Peter Kaerius.
• 
  Map o Gymru gan Llwyd a gyhoeddwyd yn Atlas Lord Burghley yn 1579.
• 
  Cambriae Typus.
• 
  Cyhoeddiad Hondius, Hendrik, 1633

Yn ogystal a'r cyhoeddiadau a nodir isod, cyhoeddodd Lhuyd The Description of Cambria, fersiwn wedi ei helaethu o lyfryn gan Syr John Prise, Aberhonddu. Defnyddiodd David Powel y gwaith hwn fel sylfaen i'w lyfr The Historie of Cambria (1584).

Roedd yn adnabod Abraham Ortelius, ac ymddangosodd dau fap o waith Lhuyd fel atodiad i Theatrum Orbis Terrarum Ortelius yn 1573, un o Gymru ac un o Gymru a Lloegr. Rhain oedd y mapiau cyntaf o'r gwledydd hyn i'w hargraffu ar wahân.

Rheol Tintur

Efallai nad yw'n syndod, o gofio ei ddiddordeb ac ymwneud â maes argraffu a mapiau, i Humphrey Lhuyd lunio Rheol Tintur (The Rule of Tincture) ar y ddefnydd a chyferbyniad lliw wrth lunio arfbeisiau a dylunio'n gyffredinol. Mae'r rheolau yma mor gyfredol heddiw ag yr oeddynt yn 1568 pan ysgrifennodd Lhuyd, "metal should not be put on metal, nor colour on colour"; metal = lliw aur (melyn) arian (gwyn) ar liw, coch, glas, gwyrdd ag ati: rheol y mae, yn eironig, hanner waelod baner Cymru yn ei dorri wrth i hanner waelod y Ddraig Goch orwedd ar lain werdd - gan, felly, dorri rheol i beidio rhoi "lliw ar liw" Lhuyd.

Cyhoeddiadau

• An Almanack and Kalender containing the Day, Hour, and Minute of the Change of the Moon for ever
• Cronica Walliae (1559)
• De Mona Druidium Insulâ (sef 'Ynglŷn â Derwyddon Ynys Môn')
• Commentarioli Descriptionis Britannicae Fragmentum (Cwlen, 1572) - cyfieithwyd i'r Saesneg gan Thomas Twyne fel The Breviary of Britayne (1573)
• The Treasury of Health (1585)

Cyfeiriadau

1. Dyddiad marwolaeth yn ol LlGC ar Trydar oedd 21 Awst 1568. Gweler: Trydar.
2. "LLWYD (LHUYD), HUMPHREY (c. 1527 - 1568), hynafiaethydd a gwneuthurwr mapiau | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2019-01-18.
3. R. Brinley Jones, ‘Llwyd, Humphrey (1527–1568)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, Sept 2004

Dolen allanol

• (Saesneg) Erthygl ar Humphrey Lhuyd gan G. Penrhyn Jones Archifwyd 2013-08-01 yn archive.today