Cristoffer

Sant Cristnogol oedd Cristoffer neu Cristoffr^[1] (o'r Groeg Χριστόφορος, Christóphoros, "Un a gludodd Crist"). Ef yw nawddsant teithwyr, a dethlir ei ŵyl ar 25 Gorffennaf mewn Eglwysi Gorllewinol ac ar 9 Mai yn Eglwysi Uniongred y Dwyrain.^[2]

Cristoffer
Murlun o Sant Cristoffer yn Eglwys Sant Saeran, Llanynys, yn dyddio'n ôl i'r 15g
Ganwyd	3 g  Canaan
Bu farw	c. 251  o pendoriad  Asia Leiaf
Dydd gŵyl	25 Gorffennaf, 24 Gorffennaf, 22 Mai

Does braidd dim yn wybyddys am fywyd y Cristoffer hanesyddol, ond yn ôl traddodiad cafodd ei ferthyru yn Asia Leiaf yn y 3g. Bu nifer o chwedlau amdano, ac ymddangosodd y rhain yn eu ffurf terfynol yn Y Llith Euraid, casgliad Jacobus de Voragine o fucheddau'r seintiau, yn y 13g. Yn ôl y chwedl roedd Cristoffer yn gawr o Ganaan a wasanaethodd y Diafol ar un adeg, ond ar ôl darganfod bod ei feistr yn ofni'r Iesu penderfynodd wasanaethu Mab y Dyn, a oedd yn fwy pwerus, yn ei le. Yna fe ddysgodd am Gristnogaeth oddi wrth feudwy, ag awgrymodd iddo y gallai blesio Crist drwy ddefnyddio ei nerth i gario teithwyr ar ei gefn ar draws afon beryglus. Un tro daeth plentyn i lan yr afon a oedd yn eithriadol o drwm, gan mai Crist oedd y plentyn, a chariai bwysau'r byd ar ei ysgwyddau. Dywedodd wrth Gristoffer i blannu ei wialen yn y ddaear, a blodeuodd hon y bore drannoeth, yn dystiolaeth bod yr hyn a ddywedodd y plentyn yn wir.^[3]

Roedd Cristoffer yn sant poblogaidd yn Ewrop yr oesoedd canol, ac mae peintiadau ohono'n gyffredin yn eglwysi'r cyfnod. Gan amlaf mae'r rhain yn wynebu prif ddrws yr eglwys, oherwydd y gred na fyddai unrhyw un a welai ddelwedd o'r sant yn marw y diwrnod hwnnw.^[3] Mae'r enghraifft fwyaf o'r fath lun yng Nghymru i'w weld yn Eglwys Sant Saeran yn Llanynys, Sir Ddinbych. Mae enghraifft arall yn Eglwys Sant Illtud, Llanilltud Fawr a cheir tystiolaeth am furluniau pellach ym Mhriordy Penmon, Môn, Eglwys Sant Cyngar, yr Hob, Sir y Fflint,^[4] Eglwys Sant Teilo, Llandeilo Tal-y-bont, Morgannwg,^[5] ac Eglwys yr Holl Saint, Gresffordd.

Roedd cwlt Sant Cristoffer yn un o'r ofergoelion a ddirmygwyd adeg y Diwygiad Protestannaidd, ond yn fwy diweddar bu adfywiad yn ei boblogrwydd yn sgil twf trafnidiaeth mewn ceir ac awyrennau. Er gwaethaf hyn, peidiodd cwlt swyddogol y sant yn yr Eglwys Gatholig ym 1969 oherwydd diffyg seiliau cadarn i'r chwedl.^[3] Adeiladwyd eglwys Anglicanaidd wedi'i gysegru i Sant Cristoffer yn Bulwark, maesdref o Gas-gwent, yn yr 20g,^[6]; nid yw'n ymddangos fod rhagor o eglwysi wedi'u cysegru iddo yng Nghymru.

Yr enw

Fel y dywedwyd 'Cariwr Crist' yw ystyr yr enw. Ceir sawl sillafiad Cymraeg dros y canrifoedd gan gynnwys:

Sain Cristor sy 'n y croesty

A droes ei fraich dros Huw fry,

Dwylaw Bawl yn dal ei ben

Drwy donnau, Pedr a Dwynwen.

(Moliant gan Guto'r Glyn i Huw Lewys ap Llywelyn o Brysaeddfed pan fu bron â boddi.)^[7]

Canodd yr un bardd, Guto'r Glyn, gywydd hefyd gan ddefnyddio sillafiad gwahanol:

Sain Cristoffr a fu’n offrwm

Yn dwyn Crist megis dyn crwm.

Mae'r gynghanedd yn mynnu defnyddio'r sillafiad Cristor yn yr enghraifft gyntaf a Christoffr yn yr ail ac mae'n amlwg felly bod y ddwy ffurf yn cael eu defnyddio yn yr Oesoedd Canol.

Ym myd natur, ceir: llysiau Cristoffyr (neu Cristoffys), sef Pulicaria dysenterica.^[8]

Oriel

Print Almaenig o Sant Cristoffer (1423) Print Almaenig o Sant Cristoffer (1423)  Y murlun yn Eglwys Sant Saeran yn ei gyd-destun, union gyferbyn â drws yr eglwys Y murlun yn Eglwys Sant Saeran yn ei gyd-destun, union gyferbyn â drws yr eglwys  Murlun o'r sant yn Eglwys Llanilltud Fawr (diwedd y 15g?)[4] Murlun o'r sant yn Eglwys Llanilltud Fawr (diwedd y 15g?)[4]  Adluniad o'r murlun yn Eglwys Llandeilo Tal-y-bont, yn Amgueddfa Werin Cymru (peintiwyd y llun gwreiddiol rhwng 1500 a 1540)[9] Adluniad o'r murlun yn Eglwys Llandeilo Tal-y-bont, yn Amgueddfa Werin Cymru (peintiwyd y llun gwreiddiol rhwng 1500 a 1540)[10]  Y seintiau Cristoffer ac Antwn ar ddrysau Triptych Syr John Dwnn, gan Hans Memling (tua 1478)[11] Y seintiau Cristoffer ac Antwn ar ddrysau Triptych Syr John Dwnn, gan Hans Memling (tua 1478)[12]  Cerfiad (bedd); llun gan P. B. Abery yn y 1900au. Cerfiad (bedd); llun gan P. B. Abery yn y 1900au.

Cyfeiriadau

1. Geiriadur yr Academi, "Christopher"
2. Cross, F. L.; Livingstone, E. A., gol. (1997). The Oxford Dictionary of the Christian Church. Rhydychen ac Efrog Newydd: Gwasg Prifysgol Rhydychen. t. 105.
3. Farmer, David (2004). The Oxford Dictionary of Saints. Rhydychen ac Efrog Newydd: Gwasg Prifysgol Rhydychen. tt. 105–6.
4. Lord, Peter (2003). Gweledigaeth yr Oesoedd Canol. Diwylliant Gweledol Cymru. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru. tt. 213–4, n. 172.
5. Gordon, Mari, gol. (2009). Achub Eglwys Sant Teilo: Ailgodi Adeilad Canoloesol. Caerdydd: Llyfrau Amgueddfa Cymru. t. 83.
6. (Saesneg) St. Christopher – Parish of Chepstow. Yr Eglwys yng Nghymru. Adalwyd ar 22 Gorffennaf 2015.
7. Gwefan Guto'r Glyn.net;] adalwyd 24 Gorffennaf 2015
8. Geiriadur Prifysgol Cymru; GPC Ar lein. Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru, 2014. Adalwyd 24 Gorffennaf 2015
9. Huws, Sara; Nash, Gerallt D (2008). Eglwys Sant Teilo. Caerdydd: Llyfrau Amgueddfa Cymru. t. 10.
10. Huws, Sara; Nash, Gerallt D (2008). Eglwys Sant Teilo. Caerdydd: Llyfrau Amgueddfa Cymru. t. 10.
11. (Saesneg) The Donne Triptych. Yr Oriel Genedlaethol. Adalwyd ar 23 Gorffennaf 2015.
12. (Saesneg) The Donne Triptych. Yr Oriel Genedlaethol. Adalwyd ar 23 Gorffennaf 2015.