Anialwch yr Atacama
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Llwyfandir yn Ne America yw Anialwch yr Atacama. Mae'n cwmpasu stribed 1,000 km ar hyd arfordir y môr Tawel ag arfordir gorllewinol mynyddoedd yr Andes. Hwn yw'r anialwch di-begynnol sychaf yn y byd.[1][2][3][4] Yn ôl amcangyfrifon, mae Anialwch yr Atacama yn 105,000 km sgwâr (41,000 millitir sgwâr)[5] neu os ychwanegir llethrau hesb isaf yr Andes, 128,000 km sgwâr (49,000 milltir sgwâr).[6] Mae'r rhan fwyaf o'r anialwch yn cynnwys tir caregog, llynnoedd halen (salares), tywod, a lafa ffelsitaidd sy'n llifo tuag at yr Andes.
Yn ddaearyddol, gellir egluro sychder yr Atacama gan ei fod yn cael ei leoli rhwng dau o gadwynni mynyddoedd: yr Andes â Chadwyn Arfordirol Tsile o uchder digonol i atal llorfudo lleithder o naill ai'r Môr Tawel neu'r Iwerydd, cysgod glaw dwy-ochrog.[7]
Yn ôl y World Wide Fund for Nature, mae eco-ranbarth Anialwch yr Atacama'n meddiannu stribed parhaus o dir bron i 1,600 km o hyd ar hyd arfordir cul traean ogleddol Tsile, o Arica (18°24' De) tua'r de yn agos at La Serena (29°55' De).[8] Ystyria'r National Geographic Society yr ardal arfordirol yn ne Periw hefyd i fod yn rhan o Anialwch yr Atacama [9][10] yn o gystal â anialychau i'r de o Ranbarth yr Ica (Ica Region) ym Mheriw.
Mae Periw yn ei ffinio yn y gogledd, ac eco-ranbarth Tsile Matorral yn ei ffinio i'r de. I'r dwyrain gorweddai eco-ranbarth sych 'puna' (llwyfandir uchel di-goed) yr Andes Ganolog sydd yn llai cras. Mae'r ardal sychach yma o'r eco-ranbarth wedi ei leoli i'r de o Afon Loa rhwng y Sierra Vicunas Mackenna a Cordillera Domeyko sy'n gyfochrog â'u gilydd. I'r gogledd o Loa yn mae'r Pampa del Tamarugal.
Prif nodded topograffig yr arfordir yma yw'r Clogwyni Arfordirol yng ngogledd Tsile i'r gorllewin o Gadwyn Arfordirol Tsile.[11] Mae geomorffoleg Anialwch yr Atacama wedi cael ei nodweddu fel mainc isel "yn debyg i deras dyrchafedig enfawr" gan Armijo et al.[12] Mae'r Iseldir Ganolradd (neu Dyffryn Canolog) yn ffurfio cyfres o fasnau endorhëig mewn llawer o'r anialwch i'r de o ledred 19°30' De. I'r gogledd o'r lledred hyn, gwagiai'r Iseldar Ganolradd i'r Môr Tawel.[13]
Er mai bron diffyg unryw wlybaniaeth yw brif nodwedd Anialwch yr Atacama, gall eithriadau ddigwydd. Ym mis Gorffennaf 2011, fe dorrodd ffrynt oer eithafol o'r Antartig drwy'r cysgod glaw, gan ddod â 80 cm (31 in) o eira ar y llwyfandir, gan greu anhwyster i breswylwyr ar draws y rhanbarth, yn enwedig ym Molifia, lle cafodd llawer o yrrwyr eu dal mewn drifftiau o eira. Cafodd nifer o aelodau'r gwasanaethau brys eu gorweithio oherwydd y pwysau anarferol ar alwadau i achub bywydau.[15]
Yn 2012, daeth gaeaf yr altiplano ("gwastadedd uchel" yn Sbaeneg) â llifogydd i San Pedro de Atacama.[16][17]
Ar Fawrth 25, 2015, effeithiodd glaw trwm ar y rhan ddeheuol o Anialwch yr Atacama.[18][19] O ganlyniad llifogydd, sbardunwyd lleidlifoedd a effeithiodd ar ddinasoedd Copiapo, Tierra Amarilla, Chanaral, a Diego de Almagro, gan ladd tros gant o bobl.
Mae Anialwch yr Atacama yn cael ei adnabod yn gyffredin fel y man sychaf di-begynnol yn y byd, yn arbennig o amgylch tref gwag Yungay dref[20] (yn Antofagasta Rhanbarth, Tsile).[21] Mae'r glawiad cyfartalog yn tua 15 mm (0.6 in) y flwyddyn,[22] er bod rhai lleoliadau, megis Arica a Iquique, yn derbyn 1 i 3mm (0.04 i 0.12 modfedd) mewn blwyddyn.1 to 3 mm (0.039 to 0.118 in).[23] Yn o gystal a hynny, mae rhai gorsafoedd tywydd yn yr Atacama lle does dim galw erioed wedi syrthio. Mae cyfnodau o hyd at bedair blynedd wedi cael eu cofrestru gyda dim glaw yn y rhanbarth ganolog, wedi ei amffinio gan ddinasoedd Antofagasta, Calama a Copiapó, yn Tsile. Mae tystiolaeth yn awgrymu efallai na chafwyd unryw lawiad sylweddol yn yr Atacama rhwng 1570 a 1971.
Gall Anialwch yr Atacama fod yr anialwch hynaf ar y ddaear, ac mae wedi profi eithafol gorsychder am o leiaf 3 miliwn o flynyddoedd, gan ei wneud yn y man cras mwyaf parhaus ar y ddaear. Mae hanes hir o sychder, yn codi'r posibilrwydd bod mwneiddiad dyddodedig, dan amodau priodol, yn gallu ffurfio mewn amgylcheddau cras, yn hytrach nac angen amodau llaith.[24] Mae ymchwil daearegol yn awgrymu mewn rhai rhannau o'r Atacama, fel yn Tsile'n bresennol, mae gorsychder wedi parhau am y 200 miliwn blwyddyn dweuthaf (ers y Oes y Triasig), yn cystadlu'n unig gyda Anialwch y Namib, Affrica ar gyfer y fath teitl.
Mae'r Atacama mor cras fel bod nifer o'r mynyddoedd yno'n uwch na 6,000 m (20,000 ft) yn hollol absennol o rewlifoedd. Dim ond y copaon uchaf (er enghraifft Ojos del Salado, Monte Pissis, a Llullaillaco) sydd gyda rhywfaint o eira parhaol.
Mae rhan deheuol yr anialwch, rhwng 25 a 27°De, wedi bod heb rhewlifoedd drwy gydol y Cwaternaidd (gan gynnwys yn ystod rhewlifiannau), er bod rhew parhaol yn ymestyn i lawr i uchder o 4,400 m (14,400 ft) ac yn barhaus uwch 5,600 m (18,400 ft). Mae astudiaethau gan grŵp o wyddonwyr Prydeinig wedi awgrymu bod rhai gwelyau afonydd wedi bod yn sych am 120,000 o flynyddoedd.[25] Fodd bynnag, mae rhai lleoliadau yn yr Atacama yn cael niwl morwrol a adwaenir yn lleol fel y camanchaca, yn darparu digon o leithder ar gyfer algâu, cenau hypolithig a hyd yn oed rhywfaint o'r cacti—y genws Copiapoa sydd yn nodedig ymhlith y rhain.
Yn ddaearyddol, gall egluro sychder yr Atacama gan ei fod wedi ei lleoli rhwng dau gadwyn mynyddig (yr Andes â Chadwyn Arfordirol Tsile) o uchder digonol i atal llorfudiad lleithder o naill ai'r Môr Tawel neu'r Iwerydd, cysgod glaw dwy-ochrog.
Mewn rhanbarth tua 100 km (60 mi) i'r de o Antofagasta, sef cyfartaledd 3,000 m (10,000 ft) o uchder, mae'r pridd wedi cael ei gymharu â bod o'r blaned Mawrth/ Mars. Oherwydd ei ymddangosiad arallfydol, mae'r Atacama wedi cael ei ddefnyddio fel lleoliad ar gyfer ffilmio golygfeydd o Fawrth, yn fwyaf nodedig yn y gyfres deledu Odyssey Space: Voyage to the Planets.
Yn 2003, cyhoeddwyd archwiliad gan dîm o ymchwilwyr yng nghylchgrawn Science lle aethynt i dyblygu'r profion a ddefnyddwyd gan lanwyr Mawrth Viking 1 a Viking 2 i ganged bywyd yno, a methant i ganfod unrhyw arwyddion bywyd ym mhridd Anialwch yr Atacama yn rhanbarth Yungay.[27] Gall y rhanbarth fod yn unigryw ar y Ddaear yn hyn o beth, ac mae'n cael ei ddefnyddio gan NASA i brofi offerynnau prawf ar gyfer teithiau'n y dyfodol i blaned Mawrth. Dyblygodd y tîm y profion Viking mewn amgylcheddau tebyg i Fawrth yma ar y Ddaear a gwelsant eu bod yn colli arwyddion o fywyd mewn samplau pridd o'r Gymoedd Sych Antarctig, Anialwch yr Atacama, Tsile a Pheriw, ac lleoliadau eraill. Fodd bynnag, yn 2014, adroddwyd ar ardal o gor-sychder newydd, María Elena De, a oedd yn llawer sychach na Yungay, ac felly, yn lleoliad gwell i ail-gynhyrchu amgylchedd tebyg i wyneb y blaned Mawrth.[28]
Yn 2008, canfu'r Phoenix Mars Lander percloradau/ perchlorates ar wyneb y blaned Mawrth ar yr un safle lle cafwyd dŵr yn ei ddarganfod yn gyntaf.[29] Caiff percloradau hefyd yn yr Atacama ac mae adneuon nitrad yn gysylltiedig nitrad adneuon wedi cynnwys organnau naturiol, gan arwain at ddyfalu bod arwyddion o fywyd ar blaned Mawrth ddim yn anghydnaws â percloradau. Mae'r Atacama hefyd yn cael ei ddefnyddio fel safle-profi gan NASA ar gyfer y Rhaglen Canfod Ogofau Daear-Mawrth.[30]
Er gwaethaf yr amodau daearyddol a hinsoddol yr anialwch, mae amrywiaeth gyfoethog o blanhigion wedi datblygu yno. Mae tros 500 o rywogaethau wedi cael eu nodi o fewn y ffîn o'r anialwch yma. Nodweddir y rhywogaethau hyn gan eu gallu rhyfeddol i addasu i amgylchedd ethanol.[31] Y rhywogaeth mwyaf cyffredin yw perlysiau a blodau megis teim, llareta, a glaswellt morfa (Distichlis spicata) a, lle mae lleithder yn ddigonol, coed fel y chañar (Geoffroea decorticans), coeden pimiento, ag algarrobo deiliog (Prosopis chilensis).
Y llareta yw un o'r rywogaethau coed mwyaf uchaf-dyfu'r byd. Ceir hyd iddo ar dir rhwng uchder 3,000 a 5,000m.Mae ei ffurf trwchus yn debyg i glustog 3 i 4 medr o drwch. Mae'n dwysáu ac yn cadw gwres y dydd i ymdopi gyda thymheredd isel y noson. Mae cyfradd twf y llareta yn ddiweddar wedi ei amcangyfrif i fod tua 1.5 cm y flwyddyn, sydd yn gwneud llawer o llaretas tros 3,000 o flynyddoedd oed. Mae'n cynhyrchu resin gwerthfawr iawn. Ar un pryd roedd y diwydiant mwyngloddio yn ei gynaeafu yn ddiwahân fel tanwydd, yn gwneud y planhigyn hwn sydd mewn perygl.
Mae'r anialwch hefyd yn gartref i gacti, suddlon, a phlanhigion eraill sy'n ffynnu mewn hinsawdd sych. Mae rhywogaethau cactws yma'n cynnwys y candelabro (Browningia candelaris) a cardon (Echinopsis atacamensis), a gall gyrraedd uchder o 7 m (23 ft) a diamedr o 70 cm (28 in).
Mae BlodynYr Atacama (sbaeneg: desierto florido) i'w weld o fis Medi i fis Tachwedd mewn blynddoedd pan fu digonedd o wlybaniaeth, fel a digwyddodd yn 2015.
Mae hinsawdd Anialwch yr Atacama yn cyfyngu ar y nifer o anifeiliaid sy'n byw yn barhaol yn yr ecosystem eithafol. Mae rhai rhannau o'r anialwch mor sych, fel nad oes unrhyw blanhigion neu anifeiliaid yn medru goroesi yno. Y tu allan i'r ardaloedd eithafol hyn, mae sioncyn-y-gwair/ceiliogod rhedyn tywod-liw'n ymdoddi â cherrig mân ar lawr yr anialwch, ac mae child â'u larfa yn darparu ffynhonnell werthfawr o fwyd yn y lomas (bryniau). Mae cacynnod yr anialwch a gloÿnnod byw i'w gweld yn ystod y tymor llaith a chynnes, yn enwedig ar y lomas, yma hefyd ceir sgorpionau coch.
Mae amgylchedd unigryw yn cael ei ddarparu gan rai lomas, lle mae niwl o'r môr yn darparu digon o leithder ar gyfer planhigion tymhorol ac ychydig o rywogaethau o anifeiliaid. Yn rhyfeddol iawn dim ond ychydig o rywogaethau o ymlusgiaid sydd yn byw yn yr anialwch, a hyd yn oed llai rywogaethau o amffibiaid.Mae'r Chaunus atacamensis, neu broga Vallenar/Atacama, yn byw ar y lomas, ble mae'n nhw'n dodwy wyau mewn pyllau parhaol neu nentydd. Mae Igwanaod a madfallod lafa yn byw yn rhannau o'r anialwch, tra bod madfallod gwastadedd halen, y Liolaemus, yn byw yn yr ardaloedd sych sy'n ffinio â'r cefnfor.[32] Mae un rhywogaeth, Liolaemus fabiani, yn endemig i Salar de Atacama, Gwastadedd Halen yr Atacama.[33]
Adar ,yn ôl pob tebyg yw'r grŵp mwyaf o anifeiliaid yn yr Atacama. Mae pengwiniaid Humboldt yn byw drwy gydol y flwyddyn ar hyd yr arfordir, yn nythu mewn clogwyni anialwch sy'n edrych allan dros y môr. Ar wastadeddau halen y ger y môr Tawel ac yn fewndirol, mae Adar y Fflam yr Andes/ Andes fflamingos yn heidio i fwyta algae. Mae adar eraill (gan gynnwys rhywogaethau o adar y si/ hummingbirds ac adar y to) yn ymweld â'r lomas yn dymhorol i fwydo ar bryfed, neithdar, hadau, a blodau. Gall y lomas helpu i gynnal nifer o rywogaethau dan fygythiad, megis y Seren goed Chile.
Oherwydd sychder eithafol yr anialwch, dim ond ychydig o rywogaethau o famaliaid sydd wedi medru addasu'n arbennig i fyw yn yr Atacama, megis Llygoden Deil-glustiog Darwin. Mewn ardaloedd llai sych o'r anialwch fe geir LLwynog Llwyd De America a'r viscacha (perthynas y chinchilla). Mae anifeiliaid mwy, fel guanacos a vicuñas, yn pori mewn ardaloedd lle mae glaswellt yn tyfu, yn bennaf oherwydd am ei fod yn cael ei ddyfrhau'n dymhorol gan eira sydd wedi toddi. Mae anifeiliaid mwy megis y Vicuñas angen i aros yn agos i gyflenwad cyson o ddŵr, tra gall y guanacos grwydro i mwy i mewn i ardaloedd sychach a goroesi yn hirach heb ddŵr croyw. Mae morloi a llewod môr yn aml yn ymgasglu ar hyd yr arfordir.
Mae poblogaeth yr Atacama yn wasgaredig iawn, gyda'r rhan fwyaf o drefi wedi'u lleoli ar hyd arfordir y Môr Tawel.[34] Yn yr ardaloedd mewnol, mae gwerddonau a rhai cymoedd wedi cael eu poblogi ers miloedd o flynyddoedd a lle roedd lleoliad cymdeithasau mwyaf datblygedig Cyn-Columbiaidd yn Tsile.
Datblygodd diwylliant y Chinchorro yn ardal Anialwch yr Atacama o 7,000 i 1,500 CC. Roedd rhain yn gymuned o bysgotwyr sefydlog yn byw yn bennaf mewn ardaloedd arfordirol. Mae eu presenoldeb heddiw yw canfod yn nhrefi Ilo, yn ne Periw, i Antofagasta yng ngogledd Tsile. Roedd presenoldeb o ddŵr croyw yn rhanbarth yr arfordir yn hwyluso anheddiad dynol yn yr ardaloedd hyn. Roedd y Chinchorro yn enwog am eu mymeiddio ac arferion angladdol.[35]
Yn ddiweddarach, profodd gwerddonau'r Atacama fawr ddim tŵf mewn poblogaeth na datblygiadau trefol. Yn ystod yr 20g mae gwrthdaro dros adnoddau dŵr yn y dinasoedd arfordirol a'r diwydiant mwyngloddio.
Mae tref San Pedro de Atacama, tua 2,400 metre (8,000 ft) o uchder, fel llawer o drefi bach yr ardal. Cyn ymerodraeth yr Inca a chyn dyfodiad y Sbaenwyr, llwyth yr Atacameño oedd yn byw o fewn y sychdir diffaith yma.llwyth. Mae'nt yn nodedeig am adeiladu eu trefi caerog o'r emw pucarás, mae un o'r rhain wedi ei leoli ychydig gilomedrau o San Pedro de Atacama. Adeiladwyd eglwys y dref gan y Sbaenwyr yn 1577.
Sefydlodd dinasoedd yr arfordir yn wreiddiol yn y 16eg, yr 17eg, a'r 18g yn ystod amser yr Ymerodraeth Sbaeneg pan y daethant i'r amlwg fel porthladdoedd llongau arian a gynhyrchwyd yn Potosí a chanolfannau mwyngloddio eraill. Yn ystod y 19eg ganrif daeth yr anialwch o dan reolaeth Bolifia, Tsile, ac Pheriw. Gyda'r darganfyddiad o adneuon sodiwm nitrad ac fel canlyniad o ffiniau gwleidyddol aneglur yn yr ardal, daeth gwrthdaro a arweiniodd at y Rhyfel y Môr Tawel. Atododd Tsile y rhan fwyaf o'r anialwch, a datblygodd y dinasoedd arfordirol i fod yn borthladdoedd rhyngwladol, gan gynnal llawer o Tsile weithwyr Tsile a ymfudodd yno.[36][37][38]
Gyda'r twf o guano a solpitar yn y 19eg ganrif tyfodd y boblogaeth yn fawr iawn, yn bennaf o ganlyniad i fewnfudo o ganol Tsile. Yn yr 20g bu dirywiad yn niwydiant y nitrad ac ar yr un pryd daeth boblogaeth yr anialwch a oedd yn rhan helaeth yn ddynion yn fwyfwy o broblem i wladwriaeth Tsile. Daeth gwrthdaro rhwng glowyr a chwmnïau mwyngloddio, a lledaennodd protestiadau ledled y rhanbarth.
Mae gan yr anialwch ddyddodion cyfoethog o gopr a myna eraill a chyflenwad maya'r byd o mwyaf o sodiwm nitrad a arferid gael ei gloddio ar raddfa fawr hyd at y 1940au cynnar. Dechreuodd Anghydfod Ffîn yr Atacama tros yr adnoddau hyn rhwng Tsile a Bolifia yn y 19g, a dilynnodd hyn at Ryfel y Môr Tawel.[angen ffynhonnell]
Mae'r anialwch yn frith o tua 170 o drefi mwyngloddio nitrad (neu "solpitar") gwag, bron pob un ohonynt wedi eu cau i lawr y degawdau ar ôl i nitrad synthetig gael ei ddyfeisio'n yr Almaen ar droad yr 20g (gweler broses Haber).[angen ffynhonnell] Mae'r cyn- dress hyn yn cynnwys Chacabuco, Humberstone, Santa Laura, Pedro de Valdivia, Puelma, María Elena, a Oficina Anita.[angen ffynhonnell]
Mae Anialwch yr Atacama yn gyfoethog mewn adnoddau mwynol metelig fel copr, aur, arian, a haearn yn ogystal â mwynau anfetelaidd gan gynnwys dyddodion pwysig o boron, lithiwm, sodiwm nitrad a halwynau photasiwm. Mae Salar de Atacama yn le lle mae bischofite yn cael ei dynnu.[angen ffynhonnell] Mae'r adnoddau hyn yn cael eu manteisio ar gan wahanol gwmnïau mwyngloddio fel Codelco, Lomas Bayas, Mantos Blancos, a Soquimich.[39][40]
Oherwydd ei uchder uchel, bron nad ydy gorchudd cwmwl yn bodoli, gydag aer sych, a diffyg llygredd golau ac ymyrraeth radio gan ddinasoedd a threfi poblog, mae'r anialwch yma'n un o'r llefydd gorau yn y byd i gynnal arsylwadau seryddol.[42][43] Mae Arsyllfa Deheuol Ewropeaidd yn gweithredu dau brif arsyllfa'n yr Atacama:
Mae telesgop radio seryddiaeth, a elwir yn yr Atacama Large Millimeter Array (ALMA - sef y Sbaenag am 'enaid') a adeiladwyd gan Ewrop, Japan, yr Unol Daleithiau, Canada a Tsile yn y Arsyllfa Llano de Chajnantor a agorwyd yn swyddogol ar y 3ydd o Hydref 2011.[44] Mae nifer o brosiectau radio -seryddiaeth, megis y CBI(Lluniwr Cefndirol Cosmig), y ASTE (Arbrawf Telesgop Is-milimedr Atacama) ac yn y ACT (Telesgop Cosmoleg Tsile), ymhlith eraill, wedi bod yn gweithredu yn ardal y Chajnantor ers 1999.
Mae Anialwch Atacama yn boblogaidd gyda selogion chwaraeon pob tirwedd "all-terrain". Mae amryw o bencampwriaethau wedi eu cynnal yma, gan gynnwys Rali yr Is Atacama, Rali Is Tsile, Rali Patagonia-Atacama ac argraffiadau diweddar Rali Dakar. Trefnwyd y rali hon gan yr A. S. O. (Amaury Sports Organisation) ac fe'i gynhaliwyd yn 2009, 2010, 2011, a 2012. Mae twyni'r anialwch yn ddelfrydol ar gyfer rasys rali a leolir ar gyrion dinas Copiapó.[45] Dechreuodd Rali 15-Diwrnod Dakar 2013 ar y 5ed o Ionawr yn Lima, Periw, a thrwy Tsile, yr Ariannin ac yn ôl i Tsile a gorffen yn Santiago.[46] Mae ymwelwyr hefyd ddefnyddio twyni tywod Anialwch yr Atacama ar gyfer tywod-fyrddio/ Sandboarding (sbaeneg: duna).
Mae ras droed pythons o hyd o'r enw Croesi'r Atacama'n ras lle mae'r cystadleuwyr yn gorfod croesi ar draws gwahanol dirweddau yr Atacama.[47]
Mae digwyddiad o'r enw Marathon y Llosgfynydd yn cymryd lle ger llosgfynydd Lascar yn Anialwch y Atacama.[48]
Arddangoswyd deunaw o geir egni solar o flaen y palas arlywyddol (y La Moneda) yn Santiago ym mis Tachwedd 2012.[49] Yna aeth y ceir i rasio drwy'r anialwch (1,300 cilomedr) rhwng 15ed a19ed o Dachwedd 2012.[50]
Mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n mynd i fynd ar daith i'r anialwch yn aros yn nhref San Pedro de Atacama.[51] Mae Anialwch yr Atacama yn un o'r tri lleoliad twristiaeth uchaf yn Tsile. Fe gomisiynwyd gwesty'r ESO (Arsyllfa Deheuol Ewropeaidd) yn arbennig ar gyfer seryddwyr.[52]
Mae geiserau 80 km o dref San Pedro de Atacama. Mae tua 80 geiserau o fewn dyffryn. Mae'nt yn agosach at dref Chiu Chiu.[53]
Baddonau Poeth Puritama (Termos Banos de Puritama) yw pyllau dŵr poeta creigiog sydd yn 37 milltir o'r geiserau.[54]
.jpg)
