ئێزیدییەکان

ئەم وتارە سەبارەت بە خەڵکەکە نووسراوە. بۆ ئایینەکە، بڕوانە ئێزیدی (ئایین).

ئێزیدییەکان (بە کوردیی باکووری: Êzîdiyekan, /jəˈziːdiz/^[24] یان ئێزیدی، Êzîdy)^[25][26] گرووپێکی ئایینی کورد زمانن،^[27][28] کە بە ڕەسەن سەرچاوەکەیان لە کوردستانە، کە ناوچە جوگرافییەکانی باکووری کوردستان، باشووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان و ڕۆژھەڵاتی کوردستان دەگرێتەوە.^[29][30][31] زۆرینەی ئەو ئێزدیانەی ئەمڕۆ لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ماونەتەوە لە باشووری کوردستان و عێراق دەژین، بە پلەی یەکەم لە پارێزگاکانی نەینەوا و دھۆک.^[32][33]

ئێزیدییەکان، Êzîdiyekn

یادکردنەوەی چارشەما سۆر لە پەرستگای لالش لەلایەن ئێزیدییەکان لە پارێزگای دھۆک، ھەرێمی کوردستان ٢٠١٨
Total population
کۆ. ٧٠٠٫٠٠٠–١٫٥٠٠٫٠٠٠[1][2][3]
Regions with significant populations
باشووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان
پێرست بەپێی وڵات
عێراق	٥٠٠٫٠٠٠–٧٠٠٫٠٠٠[4][5]
ئەڵمانیا	٢٠٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٩)[6][7]
ڕووسیا	٤٠٫٠٠٠ (سەرژمێری ٢٠١٠)[8]
ئەرمەنستان	٣٤٫٢٧٢ (سەرژمێری ٢٠١١)[9]
بەلجیکا	٣٥٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[10]
گورجستان	١٢٫١٧٤ (سەرژمێری ٢٠١٨)[11]
ویلایەتە یەکگرتووەکان	١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٧)[12]
فەڕەنسا	١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[13][14]
سووریا	١٠٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٧)[15][16]
سوێد	٦٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[17]
تورکیا	٥٫٠٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٠)[18][19]
ئوسترالیا	٢٫٧٣٨ (مەزەندەی ٢٠١٩)[20]
کەنەدا	١٫٢٠٠ (مەزەندەی ٢٠١٨)[21]
Religions
ئایینی ئێزیدی، مەسیحییەت، ئیسلام (کەمترین)
Languages
کوردیی باکووری،[22] میسۆپۆتامیی عەرەبی باکوور (لە بەعشیقە و بەحزانێ)[23]

ناکۆکی لە نێوان شارەزایان ھەیە لەسەر ئەوەی کە ئایا ئێزیدییەکان گرووپێکی ئیتنۆئایینی جیاوازن یان گرووپێکی ئایینی کوردن کە گەلێکی نەتەوەیی ئێرانین.^[34][35] ئێزیدییەت ئایینی سەرەکیی ئێزیدییەکانە و لە سروشتدا یەکتاپەرستییە، ڕەگ و ڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ باوەڕێکی ئێرانی پێش زەردەشتییەکان.^{[36][37][38][39][40]}

کۆمەڵکوژیی ئێزیدییەکان لە ساڵی ٢٠١٤ کە لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامییەوە ئەنجامدرا، بەھۆیەوە زیاتر لە ٥ ھەزار ئێزیدی کوژران و ھەزاران ژن و کچی ئێزیدی وەک کۆیلە کڕین و فرۆشتنیان پێوەکرا و دەستدرێژیی سێکسیان کرایە سەر،^[41] ھەروەھا ئاوارە بوونی زیاتر لە ٥٠٠ ھەزار ئێزیدی لێکەوتەوە.^[42][43]

ڕەچەڵەک

سەرەک ئێزیدییەک لە بەعشیقە، باشووری کوردستان - وێنەکە لەلایەن ئەلبێرت کانگیراوە (١٩٢٠ەکان)

ئێزیدییەکان خۆیان بە ئێزدی Êzidî یان لە ھەندێک ناوچەدا بە داسنی Dasinî بانگ دەکەن، ھەرچەندە ناوی دووەمیان زیاتر ناوێکی خێڵەکییە. ھەندێک لە زانایانی ڕۆژاوا لەو باوەڕەدان کە ناوەکە لە خەلیفەی ئەمەوی، یەزید کوڕی معاویە (یەزیدی یەکەم) وەرگیراوە.^[44] بەڵام ئێزیدییەکان ھەر جۆرە پەیوەندییەک لە نێوان ناوەکەیان و خەلیفەکاندا ڕەتدەکەنەوە.^[45] وشەی ئێزیدی بە واتای 'بەندەی دروستکەر' دێت.^[46][47]

زانایان لێکچوونێکی زۆریان لە نێوان ئێزیدییەکان و یارسانەکان و کوردە عەلەوییەکاندا دۆزیوەتەوە.^{[39][48][49][50]} تایبەتمەندییە ھاوبەشەکانی نێوان سێ ئایینەکە دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ باوەڕێکی کۆن کە ڕەنگە لە نێو گەلانی ڕۆژاوای ئێراندا باڵادەست بووبێت^[51] بەڵام جیاوازە لە ئایینی زەردەشتی و لە نەریتی ئێرانی پێش زەردەشتییەوە وەرگیراوە.^[52][49]

نووسەرانی سەرەتایی ھەوڵیان داوە ڕەچەڵەکی ئێزیدی، بە شێوەیەکی بەرفراوان، لە ڕووی ئیسلامەوە، فارسی، یان ھەندێکجار ئایینە بتپەرستییەکان پێناسە بکەن؛ بەڵام لێکۆڵینەوەکان کە لە ساڵانی نەوەدەکانەوە بڵاوکراونەتەوە، دەریان خستووە کە ڕێبازێکی لەو شێوەیە بوونی نییە.

ئایین

وتاری سەرەکی: ئێزیدی (ئایین)

ئێزیدییەت باوەڕێکی یەکتاپەرستییە^[53] کە لەسەر بنەمای باوەڕبوون بە یەک خودایە، کە جیھانی دروست کردووە و بە چاودێری ھێپتادێکی حەوت بوونەوەری پیرۆزی دروست کراوە، کە زۆرجار بە فریشتە یان حەفت سیر (حەوت نھێنییەکە) ناسراون.^[54] لە نێو ئەمانەدا، مەلەک تاووس، فریشتەی تاووس بوونی ھەیە.^[55][56] بە شێوەیەکی نەریتی ئەو ئێزیدیانەی ھاوسەرگیری لەگەڵ نا ئێزیدیدا دەکەن، دەچنە سەر ئایینی ھاوسەرەکەیان.^[53][57]

بۆماوەزانی

کوردەکان ژیننامەی بۆماوەیی تایبەتیان ھەیە بە ناوی «ھاپلۆتایپی مۆداڵی کوردی» (KMH یان MKMH بۆ کوردە موسڵمانەکان) لەسەر ژێرپۆلی J2-M172 بەم پەرەپێدراوە: ١٤-١٥-٢٣-١٠-١١-١٢. بەرزترین ڕێژەی ئەم ھاپلۆتایپە تا ئێستا لە ئێزدییەکانی ئەرمەنیا پێوانە کراوە:

• ئێزیدییەکانی ئەرمەنیا: ١١٫٩٪
• کوردانی موسڵمانی عێراق: ٩٫٥٪
• ئەرمەنییەکان: Frc/Ø: ٥٫٧٪، زۆرترین: ٧٫٥٪
• سەفەردییە جوولەکەکان: ٢٫٦٪
• کوردە جوولەکەکان: ٢٫٠٪
• عەرەبی فەلەستینی: ١٫٤٪
• جوولەکە ئەشکەنازییەکان: ١٫٣٪^[58]

دیمۆگرافیا

فیلمێکی دۆکیۆمێنتەری ساڵی ٢٠١٤ دەربارەی ئێزیدییەکان

لە ڕووی مێژوویییەوە ئێزیدییەکان بە پلەی یەکەم لە کۆمەڵگاکانی سنووریی باشووری کوردستان و باکووری کوردستان و ڕۆژاوای کوردستاندا دەژیان، و ھەروەھا ژمارەیەکی بەرچاویان لە ئەرمینیا و جۆرجیا ھەبووە؛ بەڵام ڕووداوەکانی کۆتایی سەدەی بیستەم بووەتە ھۆی گۆڕانکارییەکی بەرچاوی دیمۆگرافیی ئێزیدییەکان و ھەروەھا کۆچی بەکۆمەڵ.^[59] لە ئەنجامدا خەمڵاندنی دانیشتووان لە زۆرێک لە ناوچەکاندا ڕوون نییە و خەمڵاندنی قەبارەی کۆی دانیشتووان جیاوازە.

ئەمانەش ببینە

• ئایینی ئێزیدی
• ئایین لە کوردستان
• باشووری کوردستان

سەرچاوەکان

1. Lamb، Christina (2020-09-22). Our Bodies, Their Battlefields: War Through the Lives of Women. Simon and Schuster. p. 24. ISBN 978-1-5011-9917-2.
2. «Aziz Tamoyan blames unknown forces for crippling history and culture of Yazidis». armenpress.am. لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
3. https://www.washingtonpost.com/world/2022/02/04/yazidi-religion-isis-genocide-syria/
4. «Surviving Islamic State: The Plight Of The Yazidi Community». Nikita Malik. Forbes. لە 13 January 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
5. «Iraqi Yazidis: Hazy population numbers and a history of persecution». Pew Research Center. ١٢ی ئابی ٢٠١٤. لە ٣٠ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
6. Alkaidy، Gohdar (28 January 2019). «Mir Tahsin Said Beg: Oberhaupt der Jesiden stirbt im deutschen Exil». لە 19 May 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
7. Meyer، Natalie Lydia. «Geschichten vom Leid der Verfolgung». Westfalen-Blatt (بە ئەڵمانی). لە ١٩ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
8. Приложение 2. Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации. Statistics of Russia (بە ڕووسی). لە ٢٢ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە.
9. «2011 Armenian census» (PDF). لە ١٨ی ئابی ٢٠١٤ ھێنراوە.
10. «Exhibition in Brussels on the Yazidi community in Iraq». 10 January 2018. لە 13 January 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
11. «Ethnic Composition of Georgia» (PDF). CSEM. لە ١٨ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
12. «Iraqis a fast-growing group in Nebraska». netnebraska.org. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ھێنراوە.
13. «La communauté Yézidie en France». لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
14. «Non, les Yézidis ne sont pas voués à disparaître». 1 August 2018. لە 13 January 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
15. «The Yazidi people: who are they and why are they on the run?». Explainer. SBS. 22 August 2017. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 25 February 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
16. Andrea Glioti (18 October 2013). «Yazidis Benefit From Kurdish Gains in Northeast Syria». al-monitor. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 1 April 2014 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
17. «Många yazidier fortfarande försvunna» (بە سویدی). SVT. 9 January 2018. لە 13 January 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
18. «Turkey». U.S. Department of State. لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
19. International Religious Freedom (2010): Annual Report to Congress. DIANE Publishing. ISBN 978-1-4379-4439-6.
20. «Statement on ABC Four Corners reporting». homeaffairs.gov.au. لە ٢١ی ئابی ٢٠١٩ ھێنراوە.
21. «For a Yazidi refugee in Canada, the trauma of ISIS triggers rare, terrifying seizures». 1 December 2018. لە 13 January 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
22. Dalalyan، Tork (January 2011). «Construction of Kurdish and Yezidi Identities among the Kurmanji-speaking Population of the Republic of Armenia, in». Changing Identities: Armenia, Azerbaijan, Georgia (Collection of Selected Works, Edited by V. Voronkov, S. Khutsishvili, J. Horan), Heinrich Böll Stiftung South Caucasus: 189.
24. «Yazidi». Oxford Dictionaries | English. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئابی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئازاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
25. Kreyenbroek، Philip G. (2005). God and Sheikh Adi are Perfect: Sacred Poems and Religious Narratives from the Yezidi Tradition. Otto Harrassowitz Verlag. p. 118. ISBN 3-447-05300-3.
26. خانمانی ئێزیدی جلـی رهش فڕێدهدهن (بە کوردی). لە 13 February 2020 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
27. Açikyildiz، Birgül (2014-12-23). The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion. I.B.Tauris. ISBN 978-0-85772-061-0.
28. Gidda، Mirren (٨ی ئابی ٢٠١٤). «Everything You Need to Know About the Yazidis». TIME.com. لە ٧ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە.
29. Nelida Fuccaro (1999). The Other Kurds: Yazidis in Colonial Iraq. London & New York: I. B. Tauris. p. 9. ISBN 1-86064-170-9.
30. Pirbari، Dimitri. Holy Lalish, 2008 (Ezidian temple Lalish in Iraqi Kurdistan).
31. Omarkhali، Khanna (2017). The Yezidi religious textual tradition, from oral to written: categories, transmission, scripturalisation, and canonisation of the Yezidi oral religious texts: with samples of oral and written religious texts and with audio and video samples on CD-ROM. Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-10856-0. OCLC 994778968.
32. Kane، Sean (2011). «Iraq's disputed territories» (PDF). PeaceWorks. United States Institute of Peace. لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
33. «On Vulnerable Ground – Violence against Minority Communities in Nineveh Province's Disputed Territories» (PDF). Human Rights Watch. November 2009. لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ ھێنراوە.
34. Ali، Majid Hassan (15 February 2019). «The identity controversy of religious minorities in Iraq: the crystallization of the Yazidi identity after 2003». British Journal of Middle Eastern Studies. 47 (5): 15. doi:10.1080/13530194.2019.1577129. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
35. «UNHCR's Eligibility Guidelines for Assessing the International Protection Needs of Iraqi Asylum-Seekers» (PDF). pp. 11, 76.
36. Turgut, Lokman. Ancient rites and old religions in Kurdistan. OCLC 879288867.
37. Kaczorowski، Karol (2014). «Yezidism and Proto-Indo-Iranian Religion». Fritillaria Kurdica. Bulletin of Kurdish Studies.
38. Omarkhali، Khanna (2011). The status and role of the Yezidi legends and myths: to the question of comparative analysis of Yezidism, Yārisān (Ahl-e Haqq) and Zoroastrianism: a common substratum?. OCLC 999248462.
39. Kreyenbroek 1995. sfn error: no target: CITEREFKreyenbroek1995 (help)
40. Bozarslan، Hamit، ed. (2021-04-22). The Cambridge History of the Kurds (1 ed.). Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108623711. ISBN 978-1-108-62371-1.
41. Callimachi، Rukmini (2016-03-12). «To Maintain Supply of Sex Slaves, ISIS Pushes Birth Control». The New York Times. ISSN 0362-4331. لە 2022-01-23 ھێنراوە.
42. «Statement by the Commission of Inquiry on Syria on the second anniversary of 3 August 2014 attack by ISIS of the Yazidis». ohchr.org. OHCHR. لە ١٧ی ئایاری ٢٠١٩ ھێنراوە.
43. Suvari، Çakır Ceyhan (2018). «Being Ezidi in the Middle East». Understanding Religious Violence. Springer International Publishing. pp. 195–212. doi:10.1007/978-3-030-00284-8_8. ISBN 978-3-030-00284-8.
44. «Encyclopaedia Iranica: Yazidis». Iranicaonline.org. لە ١٨ی ئابی ٢٠١٤ ھێنراوە.
45. Ceyhan Suvari، Çakır. «Yezidis: An Ethno-Religious Group in Turkey» (PDF). p. 32.
46. «What you did not know about Iraq's Yazidi minority». Al Arabiya News. 11 August 2014. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)^{[بەستەری مردوو]}
47. Bocheńska، Joanna (2018-10-26). Rediscovering Kurdistan's Cultures and Identities: The Call of the Cricket. Springer. ISBN 978-3-319-93088-6.
48. Omarkhali، Khanna (January 2009). «The status and role of the Yezidi legends and myths. To the question of comparative analysis of Yezidism, Yārisān (Ahl-e Haqq) and Zoroastrianism: a common substratum?». Academia.
49. Turgut, Lokman. Ancient rites and old religions in Kurdistan. OCLC 879288867.
50. Bozarslan، Hamit (2021-04-22). The Cambridge History of the Kurds. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-58301-5.
51. Foltz، Richard. Two Kurdish Sects: The Yezidis and the Yaresan. p. 219. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی شوباتی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە 27 February 2019 ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
52. Foltz، Richard (22 October 2013). «Mithra and Mithraism». Religions of Iran: From Prehistory to the Present. London: Oneworld Publications. p. 30. ISBN 978-1-78074-307-3. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی شوباتی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە 27 February 2019 ھێنراوە. {{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
53. Açikyildiz، Birgül (2014). The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion. London: I. B. Tauris & Company. ISBN 978-1-78453-216-1. OCLC 888467694.
54. Adam Valen Levinson (2017).
55. Asher-Schapiro، Avi (11 August 2014). «Who Are the Yazidis, the Ancient, Persecuted Religious Minority Struggling to Survive in Iraq?». National Geographic. لە ڕەسەنەکە لە 12 August 2014 ئەرشیڤ کراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= و |archive-date= (یارمەتی)
56. Thomas، Sean (19 August 2007). «The Devil worshippers of Iraq». The Daily Telegraph. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
57. Gidda، Mirren (٨ی ئابی ٢٠١٤). «Everything You Need to Know About the Yazidis». TIME.com. لە ٧ی شوباتی ٢٠١٦ ھێنراوە.
58. Scirp، Amber (2012). «The Origin of Kurds». Advances in Anthology. 2: 64–79.
59. Garnik S. Asatrian, Victoria Arakelova (2014). The Religion of the Peacock Angel: The Yezidis and Their Spirit World. Routledge. ISBN 978-1-317-54428-9. لە 17 May 2019 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)

بەستەرە دەرەکییەکان

• یەزدا – ڕێکخراوێکی جیھانیی ئێزیدییە
• ئێزیدییەکانی فەڕەنسا ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
• سەرەتای گەردوون ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، وێنە و پێناسەیەک لە ژیانی ئێزیدییەکان لە لالش، لە باشووری کوردستان، لە نووسینی مایکل جەی تۆتن (٢٢ی شوباتی ٢٠٠٦).

• دەروازەی کوردستان
• دەروازەی ئایین
• دەروازەی مێژوو
• دەروازەی ئەرمەنستان
• دەروازەی ئێران
• دەروازەی عێراق
• دەروازەی تورکیا
• دەروازەی سووریا

کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئێزیدییەکان تێدایە.