Гендарганой - нохчийн тайпа, ширачарех нохчийн тайпа[2][3][4]. ЙукъадогӀу Нохчмахкахойн тукхаман. Тайпан мохк — Нохчийчура Нажи-Йуьртан кӀоштан Гендаргана. Гендаргана лаьтта Ястий хин аьрру бердан тӀехь, Нажи-Йуртан къилбехьа, Бенан къилбаседехьа, Энганан малхбалехьа, Даьттаха малхбузехьа.
| Шира тайпа | |||||||
| Гендаргной | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Кхин цӀерш | Гендаргеной, Гендаргной, Гяндарганой, Гендаргуной | ||||||
| Этноиерархи | |||||||
| Раса | кавказан | ||||||
| Тукхам | нохчмахкахой | ||||||
| Йукъара хаамаш | |||||||
| Мотт | нохчийн меттан нохчмахкахойн лер | ||||||
| Дин | ислам (суннизм) | ||||||
| Дуьххьара хьахадар | 997 шо григорианан рузманца | ||||||
| Къам | нохчий | ||||||
| ТӀаьхье | Сингалхой, Ноккхой | ||||||
| Гергарло | гуной?, курчалой?[1] | ||||||
| Таханлера дӀасакхалхар | |||||||
|
 Нохчийчоь: МартантӀе, Теркйист |
|||||||
| Хьалхалера дӀасакхалхар | |||||||
| • шира мохк Нохч-Мохк | |||||||
Тайпа J2 гаплотобан йукъара ду[5]. Дукхаллин барам - 75 000 сов стаг.
Сулейманов Ахьмадан истори
ГӀараваьлла волу нохчийн Ӏилманчо Сулейманов Ахьмада дийцарехь, Гендарганой эмиран Сайд-Ӏали Шамин тӀаьхьенах бу. Уьш схьабевлла кхаа вешех: Гундалх, Гундаргенах, Нижалх. Гендаргноша дийцарехь уьш вежарий хилла. Церан йиша Курчала хилла.
Шеман эмир Сайд-Ӏали велча дарже кхаьчна кхечу тайпан векал. Эмиран Саид-Ӏалин кӀенташна Абул-Ханан, Решид-Ханан, Хьамзат-Ханан ца лиира даймахкахь баха, къилбаседехьа дӀабахара. Уьш кхечира Курку-ломан йа Кхеташ-коьртан кӀошта, хӀинца ЦӀоьнтара а, Теза-Кхаьлла а йарташ йолчу. Оцу кхааннах цхьаьнан кхо кӀант вара Гундал, Нижал, Гундарген. ТӀаьххьарниг охьахиира хӀинца Гендаргана йолчу, ткъа ши ваша – Гундал а, Нижал а – циггахь бисира. Доьзалаш а, даьхний а алсамадевлча, меттиг ца тоьъна ши ваша къаьстира. Ший а цигара дӀавахара. Нижал охьахиира Ястий хил дехьа, ткъа Гундала караерзира Гумс а, Хул-Хуло хишна йукъара меттиг.
Бена йукъан 2 км гена тера цӀе йолу шира эвла. Иза Бенан йукъайогӀуш йу. Ткъа луларчу Гендарганан а, Энганан а бахархоша йуьйцу Пхьачу шайн «тайпанан мехкаш» йукъахь, лору иза шайн шира кхерч. Оцу гӀуллакхо дагатосу и кхуьй а тайпа гергара хила мега олий[6].
А. Костеринан истории
Вайн тайпа схьадаьлла Шемарчу гӀалара, иза лаьтта кхузара къилбехьа Ассирехь. ГӀалан хьаькам вара вехаш а, ницкъ болуш а стаг Ахьмад-хан. Цуьнан дара дукха латташ, куьйга кӀелахь дукха адамаш а дара цуьнан. Уггар дика гӀалара зударий бара цуьнан хӀусамехь. Амма цуьнан хазна а, сий а цуьнан кхо кӀант вара: воккханиг - Шамхан, йуккъерниг – Сайд-Ӏали, жиманиг Ӏаббас. Хезнера вежаршна даккхий а, беркате а долчу къилбаседерчу ДегӀастанан лаьмнех лаьцна. Дагадеара царна оцу лаьмнашка баха, талла, бакъ хилар оцу лаьмнех дуьйцург. Сингаттамца дӀахийцира Ахьмад-хана шен кӀентий лела генарчу а, бевзаш боцучу а махка. Дуккха а нах эцна, доьзалашца арабевлира вежарий къилбаседехьа. Масех шарахь некъ бира вежарша хӀорд тӀиера хӀорд тӀекхаччалц, дехьа бевлира ДегӀастанан лаьмнел, ца бевзачу, адам доцчу махка. Вежаршна гира оцу мехкан хозалла: лаьмнашкара охьаоьху хиш, чӀерий куьйгашца а лоьцуш шорта, экханаш йуьззина хьаннаш. Тархашна йукъара дуьйлу цамгарех товеш долу шовданаш, лаьттах дуьйлу су тоьхчи а леташ долу мехкдаьтта. Йиллира вежарша эвла МахкатӀе. 10 шарахь бехира вежарий МаьхкатӀехь. Берриг белхаца аьтту а, беркат а дара. Тайпа дебара, вежаршна готта хилира цхьаьна эвлахь баха. Барт хилира кхин меттиг лаха, йалташ ден а, даьхний лело а аьтту болуш. Карийра царна доккха хи, цигахь сецира Сайд-Ӏали, йуьрт а кхоьллина шен кӀентан цӀарах АргӀун аьлла. Ӏаббаса, дуккха а меттигаш теллина, йуьйгӀира Нашха эвла, Орга хин лакхенашкахь. Нашха – гендаргной бевлла мохк бу. Воккхаха волу ваша, Шамхан, висира МаьхкатӀехь. И кхо йурт йиллинчул тӀаьхьа йиллира кхин цхьаъ - ГӀоьрдала, Шамханан кӀентан цӀарах. И йиъ йуьрт йоцург оцу хенахь Къилбаседа ДегӀастанахь кхин йарташ йацара.
И йарташ йехкинчул тӀаьхьа, шайн тайпа бехаш болчу махкахь чӀагӀдина, вежарш хаийтира Шеман гӀаларчу гергарчу нахе, оцу хенахь дуьйна цига кхалха дуьйладелира кхин нохчийн тайпанаш[7].
ДӀайаздина 430-гӀа шарахь Мухьаммад пайхӀамар ﷺ воьссинчул тӀаьхьа.
Сил-сил
Тайпана силсил: Сайд-Ӏали Шами – Ӏабдул-Хан (Ахьмад-Хан) – Сайд-Ӏали – АргӀун – Шайхуль-Ислам – Джамалуддин – Нурдахьад – Дада – Кавмар – Ӏийса[8].
Гендаргной бекъало некъешка[5]:
- Айдамир-некъе, J2;
- Ӏаппаз-некъе, J2;
- Батал-некъе, J2;
- Берси-некъе, J2;
- БӀози-некъе, J2;
- Зуьри-некъе;
- Иби-некъе;
- Коьхарси-некъе, J2;
- Лорси-некъе;
- Лаьжги-некъе;
- Мамми-некъе, J2;
- Мовсар-некъе, J2;
- МоӀги-некъе, J2;
- Мозги-некъе, J2;
- Муги-некъе, J2;
- Муки-некъе;
- Мухьлин-некъе;
- Мужьги-некъе, J2;
- Муьлги-некъе, J2;
- Нини-некъе, J2;
- Ноккхой, J2;
- НогӀи-некъе, J2;
- Овки-некъе, J1/J2;
- СаьӀи-некъе;
- Сайки-некъе, J2;
- Седи-некъе;
- Сингал-некъе, J2;
- Солт-некъе;
- Сохьти-некъе, J2;
- ТӀакӀалш-некъе, J2;
- Теси-некъе;
- Товзар-некъе;
- Тучи-некъе, J2;
- Шайхи-некъе;
- Эскар-некъе, J2;
- Йасхьаб-некъе;
- Йахот-некъе, J2.
Ӏовхойн махкара Бетарсолтин отар йиллина гендаргночо Бетарсолтас, ткъа ЧӀулга-Йурт а, Хьалха-Марта а, Таьнги-Чу а, Мартан-Чу а йехкина Гендаргной тайпа наха.
Беха меттигаш: Бена-Йурт, БердакӀел, Дубовски, Жима АтагӀа (Дехьа АтагӀа), Йоккха АтагӀа, Лаха Невре, СаӀдин-КӀотар (Бачин-КӀотар, ГӀой-Чу), Таьнги-Чу, Хьалха-Марта, Чуьйри-Эвла, ЧӀулга-Йурт, Ӏалхан-ГӀала[9].
- Тимергераев, Асламбек Нажмудинович – нохчийн Ӏилманча
- Овхадов, Муса Рукманович – нохчийн Ӏилманча
- Баталов, Вахьад Алиевич – милицин полковник
- Куриев Рахьим – нохчийн спортхо
- Токаев, Турпал Аптиевич – нохчийн спортхо
- Хоьту — Имам Шамилан наиб 1854 - 1859
- ЧӀулг — чакх. XVIII — йуьхь. XIX бб. Нохчийчохь хилла тӀемийн жигара декъашхо.
- Хьоза — Имам Шамилан наиб 1851-1854.
- Вагапов, Iарби Джамалайлович – нохчийн Iилманча-лингвист, филолгин Iилманийн кандидат, доцент.
- Хаджимурадов, Иса Нажадиевич – нохчийн политик
- Жумалаева, Лула Изнауровна – нохчийн йаздархо
- Ахмадов, Iумар Ахмадович – нохчийн йаздархо, Севетийн Пачалкхан йаздархойн бертан декъашхо.
- Такаев, Апти – Ичкерин спецназан куьйгалхо
Ахмадов, Зелимхан Аднанович – ичкерийн инарла
Ахмадов, ХутӀа Аднанович – ичкерийн полковник
Ахмадов, Ризван Аднанович – ичкерийн инарла
Ахмадов, Рамзан Аднанович – ичкерийн инарла
Умаров, Мовлди Абдул-Вахабович — Российн турпалхо
Юсупов, Эльдар-Хьаж – нохчийн воккха саг, хьалхара а, шозлагӀа а Нохчийчоьхь хилла тӀемийн декъашхо
Доти Ӏали – нохчийн Ӏеламстаг
Гериханов, Абдулла Шамсадович – шозлагӀа дуьненан тӀеман декъашхо
Гендаргнойн Iиса — Къилбаседа-Кавказан имамаллан эскаран хьаькамехь цхьаъ
Гендаргнойн Муса – имам Шемалан наиб
Уьчар-Хьаж (Iумар Якъуб) — Нохчийчохь хилла тIеман жигара декъашхо
ГуьчггӀеран Аюбан Iела — нохчийн XX бӀешеран хьалхаран эхан пачхьалкхан гӀуллакххо, Сийлахь-боккха даймехкан тӀеман декъашхо
Яндаров, Андарбек Дудаевич — нохчийн Ӏилманча, политик, йукъараллин гӀуллакххо
Дахиев, Бувади Султанович – Нохчийн Республикин ОМОНан куьйгалхо
Эльмурзаев, Юсуп Мутушевич – нохчийн йаздархо а, политик а вара, 1994–1996 шаршкахь хилла Хьалха-Мартанан кIоштан куьйгалхо- Чуликов, ИбрахIим Махьтиевич – нохчийн къоман кхеташонан корта. ГӀараваьлла антисоветийн гӀуллакханча
Iабдул Хьаким Джанхоев – нохчийн Iелам стаг
Хьалим Берсанов – нохчийн Iелам стаг
Чентиева Марьям
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
