From Wikipedia, the free encyclopedia
Дэлхэй (тэмдэг: .svg){kind=small}
) — наранай аймагай гурбадахи гараг, сори ганса амидаралтай юртэмсэ юм. Дэлхэйнь 4,57 тэрбум жэлэй урда тээ бии болоһон[10], нэгэ дахуултай (Һара), 365,26 үдэр соо Нараниие бүтэн тойродог).[11]. Дэлхэйн эрьелтын тэнхэлиг 23,5° хазайһан байдаг, дэлхэй дээрэхи уларилай хубилалтын шалтагаан болоно[12]. Дэлхэй болбол шулуун гараг мүн. Дэлхэй ойролсоогоор бүмбэрсэг шэнги дүрсэтэй. Дэлхэйн Наранһаа дунда зэргын зайнь 149,6 сая км болоод энэнь 1 одон орон шудалалгын нэгэжэтэй адли болоно.[13]
.jpg) Аполлон 17-һоо абаһан дэлхэйн үнгэтэ зураг |
||||||||||
Орбита | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Эрин J2000.0 | ||||||||||
| Апоцентр | 152,097,701 км 1.0167103335 а.н. |
|||||||||
| Перицентр | 147,098,074 км 0.9832898912 А.Н. |
|||||||||
| Ехэ хахад тэнхэлиг | 149,597,887.5 км 1.0000001124 А.Н. |
|||||||||
| Экцентриситет | 0.016710219 | |||||||||
| Орбитын үе | 365.256366 үдэр 1.0000175 Юлианай жэл |
|||||||||
| Дундажа орбитын хурдан | 29.783 км/с 107,218 км/саг |
|||||||||
| Хазайлта | 1°34'43.3"[1] тогтомол хабтанда |
|||||||||
| Үгһэгшэ уулзабарай уртараг | 348.73936° | |||||||||
| Перицентрай аргумент | 114.20783° | |||||||||
| Дахуул | 1 (Һара) | |||||||||
Физик шэнжэ шанар
| ||||||||||
| Дундажа радиус | 6,371.0 км[2] | |||||||||
| Экваторын радиус | 6,378.1 км[3] | |||||||||
| Туйлай радуис | 6,356.8 км[4] | |||||||||
| Хабтагайжэлтэ | 0.0033528[3] | |||||||||
| Тойрогой урта | 40,075.02 км (экваторын) 40,007.86 км (уртрагийн) 40,041.47 км (дундаж) |
|||||||||
| Гадаргай талбай | 510,072,000 км²[5][6]
148,940,000 км² - хуурай газар (29.2 %) |
|||||||||
| Эзлэхүүн | 1.0832073X1012 км3 | |||||||||
| Масса | 5.9736X1024 кг[7] | |||||||||
| Дундажанягташал | 5.5153 г/см3 | |||||||||
| Экваторай гадаргуугай гравитациин хүсэн | 9.780327 м/с²[8] 0.99732 g |
|||||||||
| Сансрын хоёрдугаар хурдан | 11.186 км/с | |||||||||
| Экватортахи эрьехэ үе |
0.99726968 өдөр[9] 23ц 56м 4.100с |
|||||||||
| Экваторай эрьелтын хурдан | 1,674.4 км/саг (465.1 м/с) | |||||||||
| Тэнхэлигэй хазайлта | 23.439281° | |||||||||
| Албедо | 0.367[7] | |||||||||
| Гадаргуугай темп. Кельвин Цельс |
| |||||||||
Агаар мандал
| ||||||||||
| Гадаргын даралт | 101.3 кПа (Дундаж далайн түвшин) | |||||||||
| Бүтэсэ | 78.08% Азот (N2) 20.95% Хүшэлтүрэгшэ (O2) 0.93% Аргон 0.038% Нүүрһэнхүшэлэй хии 1% оршомой уһанай уурал (уурал амисхалһаа хамаарша өөр байна)[7] |
|||||||||
| Хадамал | |
|---|---|
| Монгол үзэгээр |
 |
| буряад кирилл. | Дэлхэй |
| монгол кирилл. | Дэлхий |
| хальмаг кирилл. | Делкә |
Дэлхэй хадаа агаар мандалтай, гадаргуунь 71 % далай (уһан), үлэһэн 29 % — хуурай газар (түбинүүд, аралнууд). Дэлхэйн гадаргуунь тектоник плитануудта хубаагдаха ба тэдэгээрэнь таһаралтагүй нүүжэ (хүбжэ) байдаг. Эрьелдэдэг, багахан хабшагар Дэлхэйн бүмбэрсэг бүһэлүүрлиг тогтосотой болоод сүм, манти, холтоһонһоо тогтоно.
4.57 тэрбум жэлэй үмэнэ[10] Дэлхэй болон Hаранай аймагай бусад гарагууд, хиин манарһаа (Solar Nebula) үүдэһэн гэжэ таамаглажа байгаа болоод Дэлхэйнь эхилээд халуун хайламаг байгаад аажамаар хүрэжэ, хатуу холтоһотой болоһон байна. Дэлхэйн дахуул Һарань, Дэлхэйе Мягмар гарагтай ойролсоо хэмжээтэй бэетэ («Тейя» гэжэ нэрэлдэг) мүргэхэ үедэ үүдэһэн гэжэ таамагладаг[14].
Аажамаар Дэлхэйн температура 100 °C (212 °F) оршом болоход эртын агаар мандал дахи уһанай уурал конденсат болоһон, далай үүдэжэ эхилһэн байна. Агаар мандалда хүшэлтүрэгшэ, уламаар агаар мандалай дээд дабхаргад озон (O3) үүдэһэнээр, наранһаа ерэхэ ультраягаан туяа багадхажа, анханай ниилэмэл эстэй амитад, улмаар жинхэнэ олон эстэй амитад үүдэжэ эхилбэ[15].
Дэлхэйн гадаргуу байнга, таһаралтагүй хубилагдажа байһан гэжэ үзэдэг. Ондоогоор хэлэбэл, эхэ газарнууд нүүжэ, хоорондоо нэгэдэн супертүби үүсхэн, һүүлдэнь задаржа байһанһаа нилээд шухала супертүбинь 600—540 сая жэлэй үмэнэ бии боложо, 180 сая жэлэй үмэнэ задарһан (Гондвана, Лаврази 2 супертүби үүсхэһэн) Пангея юм[16]. Дэлхэй дээрэ хэд хэдэн томохон мүльһэтэлгүүд ябагдаһан гэжэ таамагладаг ба эхинэйхэнь 750—580 сая жэлэй үмэнэ (Неопротерозой), һүүлынхэнь 10,000 жэлэй үмэнэ дууһаһан байна[17].
Дэлхэйн хүгжөөлэй түүхэдэ амиды махабадай томохон задаралганууд тохёолдожо байһанһаа һүүлынхинь 65 сая жэлэй үмэнэ болоһон үлэг гүрбэлнүүдэй мүхэл юм (шалтагааниинь дэлхэй дээрэ солир унаһантай холбон таамагладаг). Уг задаралгын дараагаар жажаг амитад, жэшээлбэл, һүн тэжээлтэн амитад эршэмтэй тархажа эхилһэн ба хэдэн сая жэлэй үмэнэ Африкын мэшэтэй түһөөтэй амитадые хоёр хүлэ дээрээ ябадаг болоһон гэжэ таамагладаг[18].
Наранай аймагай 4 гараг (Наранда ойрхон 4 гараг) хатуу, шулуурхаг гадаргуутай («Хүрьһэтэ гараг») болоод тэдгээрһээ Дэлхэйнь хамагай томо, ехэ нягтатай, хүсэтэй суранзан оронтой, газарай татадаг хүсэн хамагай ехэтэй гараг юм. Дэлхэйнь юрэнхыдөө үндэгэлиг бүмбэлэг хэлбэритэй болобош, үнэндээ гадаргуунь тэгшэ бэшэ ушар Дэлхэйн хэлбэриие Геоид гэжэ нэрэлнэ.
Дэлхэйн масса ойролсоогоор 5,98 ×1024 кг. Гол бүрдүүлэгшэ элементүүд түмэр (32.1 %), хүшэлтүрэгшэ (30.1 %), сахюур (15.1 %), магни (13.9 %), хүхэр (2.9 %), никель (1.8 %), кальци (1.5 %), хүнгэнсагаан (1.4 %) ба үлэхэ 1,2 % бусад химиин элементууд юм[19].
АНУ-ай геохимик Франк Кларкын тоосоогоор, Дэлхэйн холтоһоной 47 % хүшэлтүрэгшэ болоод ниитэ шулуулагай 99,22 % сахюур, хүнгэнсагаан, түмэр, кальци зэргэ ниитэ 11 эһэлһээ тогтодог байна.
| Найралга | Химиин томьёо | Тархалта |
|---|---|---|
| Сахюурай эһэл | SiO2 | 59.71 % |
| Хүнгэнсагаан эһэл | Al2O3 | 15.41 % |
| Кальциин эһэл | CaO | 4.90 % |
| Магниин эһэл | MgO | 4.36 % |
| Натриин эһэл | Na2O | 3.55 % |
| Түмэрэй (II) эһэл | FeO | 3.52 % |
| Калиин эһэл | K2O | 2.80 % |
| Түмэрэй (III) эһэл | Fe2O3 | 2.63 % |
| Уһан | H2O | 1.52 % |
| Титанай дабхар эһэл | TiO2 | 0.60 % |
| Фосфорой тавч эһэл | P2O5 | 0.22 % |
| Ниитэ | 99.22 % | |
Дэлхэйнь гүн тээшээ дабхар бүтэсэтэй болоод химиин найралгынгаа хубида:
Харин геологиин хубида литосферэ, астеносферэ, дээдэ манти, доодо манти, гадаада болон дотоодо сүм гэһэн үе дабхаргуудтай[20] .
| Гүн | Үе дабхарга | Нягта гр/см3 | |
|---|---|---|---|
| Километр | Мили | ||
| 0-60 | 0-37 | Литосферэ (Зузааниинь 5-200 км хүрэтэр өөршэлэгдэдэг) | — |
| 0-35 | 0-22 | … холтоһон (Зузааниинь 5-70 км хүрэтэр өөршэлэгдэдэг) | 2.2-2.9 |
| 35-60 | 22-37 | … Мантиин дээдэ хэһэг | 3.4-4.4 |
| 35-2890 | 22-1790 | Манти | 3.4-5.6 |
| 100-700 | 62-435 | … Астеносферэ | — |
| 2890-5100 | 1790-3160 | Гадаада сүм | 9.9-12.2 |
| 5100-6378 | 3160-3954 | Дотоодо сүм | 12.8-13.1 |
Дэлхэйн дундажа нягта 5515 кг/м3, харин гадаргуугай дундажа нягта 3017 кг/м3 тула Дэлхэйн сүмые харисангы дэлюун нягтатай гэжэ үзэдэг ба энэнь сейсмическа шудалгаагаар баталагдадаг байна. Сейсмическа (шэшэргэлэлэй) S долгиной хурданай һааралтаар гадаада сүмые шэнгэн зуурмаг гээд баталаа. Ушарынь S долгиниинь шэнгэн бэеэ нэбтэрдэггүй байна. Дэлхэйн бойжолгын эхинэй үедэ, ойролсоогоор 4.52 тэрбум жэлэй оршом, хүндэ химиин нэгэдэлнүүд дэлхэйн түб руу һуужа гү, али бөөгнэрэн, хүнгэниинь дэлхэйн холтоһон гү, али гадаргуу руу шэлжэнэ, илгаралта ябагдаһанай үрэ дүндэ сүмынь бойжоһон гэжэ үзэдэг. Сүмынь үндэһэндөө түмэр (80 %), никель, мүн багахан хэмжээнэй бусад химиин элементһээ тогтоно. Эдэ хүхэр, карбон, уһантүрэгшэ зэргын бусад элементүүдые багтаха магадгүй гэжэ үзэдэг.
Мантинь Дэлхэйн ниитэ эзэлхүүнэй 70%-ийг эзэлдэг, ниитэдээ 2,890 км зузаан. Даралта манти ба сүмэй заагта ~140 ГПа (1.4 Maтм), температура 500 °C-900 °C (932 °F-1,652 °F) хоорондо хэлбэлзэхэ ба манти, гадаада сүмэй зааг дээрэ 4,000 °C (7,200 °F) байна. Мантиие үндэһэн 2 хэһэгтэ хубаадаг. Дээдэ болон доодо манти. Энэ хоёр үень бүрдүүлэгшэ эрдэс минералаараа илгагдана.
Геологиин үүдэнһээ, Дэлхэйн холтоһониинь Дэлхэйн хамагай гадана талын хатуу бүрхөөл (литосфериин дээдэ хэһэг) болоод базальтлаг болон боржинлиг шулуунһаа тогтоно. Дэлхэйн ниитэ эзэлхүүнэй < 1 % эзэлнэ.
Литосферэнь тектоникын плитанууд гэжэ нэрэлэгдэхэ хэһэгүүдтэ хубаагдаһан (эбдэрһэн) байдаг болоод астеносферэ дээгүүр нүүжэ (хүбэжэ) байдаг байна. Ниитэдээ 7 томо плита, олон тооной жэжэг плитанууд байна.
Дэлхэйн ниитэ гадаргуугай 70,8 % уһаар (Далайгаар) бүрхэгдэнэ[21]. Далайн ёроолын гадаргуунь тэгшэ бус болоод уула нюрганууд (Далайн голшо нюруу), галта уула, хабсал, дэбисэг зэргэтэй байна[22]. Үлдэх 29,2 % нь хуурай газар болоод сүл, тэгшэ тала, үндэр уулас зэргэ геоморфологиин олон элементүүдһээ бүрдэнэ. Хуурай газарай гадаргуугай 75 % тунамал шулуулгаар хушагдана[23]. үлэхэ хэһэгтэнь магмын болон хубирмал шулуулаг тархана. Дэлхэйн газарай гадаргуу дээрэ хамагай үргэн тархалтатай эрдэсүүд бол кварц, хээрын жоншо, амфибол, гялтгануур, пироксен, оливин, кальцит, доломит зэргэ юм[24]. Дэлхэйн гадаргуунь тектоник хүдэлгөөн болон элэгдэл, үгэршһээ хамааран тасаралтагүй өөршэлэгдэдэг байна.
Дэлхэйн хуурай газарай хамагай нам дор сэгэнь далайн түбшэнһөө доошо 418 м-т оршохо Һүнэһэн тэнгис, хамагай үргэгдэһэн сэгэнь 8,848 м үргэгдэһэн Эверест орьёл юм. Эхэ газар дундажаар далайн түбшэнһөө дээшэ 686 м үргэгдэһэн байдаг[25].
Дэлхэйн ниитэ гадаргуугай ехэнхинь уһаар бүрхэгдэһэн байдагаараа Наранай аймагайн бусад гарагуудһаа илгаатай болоод «Сэнхир Гараг» гэжэ нэрэлэгдэдэг. Дэлхэйн уһан мандал үндэһэндээ Дэлхэйн далайнуудһаа бүрдэхэ болобош, үүндэ баһа эхэ газарай тэнгис, нуур, гол мүрэн, газарай гадаргууһаа 2000 м хүрэтэр гүндэ оршохо гүнэй уһаные оруулдаг байна. Дэлхэйн хамагай гүн уһатай газар бол Номгон далайда оршохо Марианай хотигор (10,911 м гүн)[26]. Далайн дундажа гүн 3,794 м байдаг.
Далайн ниитэ масса 1.35 х 1018 тонно гү, али Дэлхэйн ниитэ массын 1/4400, эзэлхүүниинь 1,386 × 109 км³. Дэлхэй дээрхи ниитэ уһанай 97,5 % дабһатай уһан болоод үлэхэ 2,5 % сэбэр уһан юм. Сэбэр уһанай 68,7 % мүльһэн хэлбэрээр оршоно[27].
Далайн уһаниинь наранай энергиие ехэ хэмжээгээр шэнгээдэг ушар далайн уһанай температурын тархалтаар дэлхэйн саг уурал тодорхойлогдоно[28]. Үүнэй тод жэшээ бол ЭНСО (El Niño-Southern Oscillation) юм[29].
Дэлхэйн агаар мандал гэжэ Дэлхэйн татаха хүсэндэ захирагдан, Дэлхэйн гадна талаар хүрээлэн байгаа хиин дабхргые хэлэнэ. Агаар мандалай 78 % азот, 20,95 % хүшэлтүрэгшэ, 0,93 % аргон, 0,038 % нүүрһэнтүрэгшын дабхар эһэл, 1 % уһанай уурал болон маша бага хэмжээтэй бусад хиинүүд байна. Эдэгээр хиинүүдые ниүлүүлээд бидэ агаар гэжэ нэрэлдэг. Агаар мандалиинь Наранһаа ерэхэ ультраягаан туяае шэнгээжэ, үдэр, һүниин температурын илгаае тогтоборжуулан, Дэлхэй дээрэ амидарал байха нүхэсэлые бүрдүүлнэ[30].
Гaзарай гадаргуу оршомын агаар мандалай дундажа температура 15 °C байдаг.
Дэлхэйн агаар мандал бол олон дабхартай:
Һара — дэлхэйн ганса байгаалиин дахуул юм.
Дэлхэй тэнхлэгээрээ 23 саг, 56 минут, 4.091 секундта нэгэ бүтэн эрьедэг болоод[31] Наранһаа дундажаар 150 сая км зайда, 30 км/сек (108,000 км/саг) хурдатайгаар 365.2564 үдэртэ Нараниие нэгэ бүтэн тойрожо эрьелдэдэг.
Дэлхэйн тэнхэлигэнь Наран-Дэлхэйе дайраһан хабтагайтай харисуулхада 23,5 градусаар хазайһан байха ба энэнь Дэлхэй дээрэхи үбэл зунай уларил һолигдохо шалтагаан болоно.
Дэлхэйн хүн зониинь 2006 оной 2 һарын байдалаар 6,600,000,000 байгаа[32][33] болоод 2013 ондо 7 тэрбум, 2050 ондо 9.2 тэрбум хүрнэ гэһэн тоосоо байдаг[34]. Хүн зоной үсэлтэ ехэнхидээ хүгжэжэ бай гүрэнүүдтэ болоно. Дэлхэйн ниитэ гадаргуугай 1/8 хубинь хүнэй амидархада таарамжатай гэжэ тоосогдодог (2/3 хэһэгынь далай, үлэһэн газарай тэн хахадынь сүл газар (14 %)[35], өндөр уулс (27 %) зэргэ)[36].
2007 оной байдалаар тусгаар статустай 201 бэеэ даанхай орон, НҮБ-ын гишүүн 192 улас байна.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
