From Wikipedia, the free encyclopedia
Далай (ᠳᠠᠯᠠᠢ) — түби газар, хуурай газарнуудые хүреэлжэ дэлхэйн бүмбэрсэгэй гадаргые бүтээжэ бүрхэхэ оршодог уһан дабхарга юм. Далай гэдэгынь Дэлхэйн уһан мандалай үндэһэн хэһэг болохо ехэхэн хэмжээнэй, үндэр дабһатай уһан юм. Ойролсоогоор Дэлхэйн гадаргын 71 % гү, али 361 сая дүрбэлжэн км талмай эзэлнэ. Эна таһаралтагүй үргэлжэлһэн уһан гү, али далайе хэд хэдэн далай, мүн бишыхан тэнгисүүдтэ хубаадаг байна. Далайн талаһаа үлүү хубинь 3,000 метрһээ үлүү гүнтэй, уһанай дабһажалтань 30 — 38 ппт-д (ppt) хэлбэлзэхэ ба дундажаар 35 ппт (3.5 %) байна.
Дэлхэйн далай хэд хэдэн далайһаа бүридэхэ, хоорондоо холбоотой үндэр дабһажалтатай уһанай бэетые бүгэдые нэгэдхэн Дэлхэйн далай гү, али Гадаада далай гэжэ нэрлэнэ.[1][2] Хоорондоо харисангы сүлөөтэй уһан һолилсоо хэдэг, таһаралтагүй үргэлжэлһэн Дэлхэйн далай гэдэг энэ ойлголтонь далай шудалалай үндэһэн тулгуури ойлголто болоно.[3] Түби, аралнуудай тогтолсоо (ольтирог) зэргэнь Дэлхэйн далайе хубааха үндэһэн шалгуур болоно. Дэлхэйн далайнь Номгон, Атлантын, Энэдхэгэй, Хойто мүльһэн (уг далайе мүн Атлантын далайн нэгэ тэнгис гэжэ тоосодог) ба Урда далай (уг далайе заримдаа Номгон, Атлантын, Энэдхэгэй далайн урда хэһэг гэжэ үзэхэнь бии) гэһэн далайнуудта хубаагдана. Номгон далай ба Атлантын далайе экваторын бүһээр хойто ба урда гэжэ хубаадаг байна. Далайн багабтар хэһэгые тэнгис, булан, тохой гэхэ мэтээр нэрлэнэ. Эхэ газар дээрэ, далайтай холбогдоогүй дабһажалтатай, бага хэмжээнэй уһанай бэенүүд байха ба энэниие тэнгис, нуур гэхэ мэтээр нэрлэнэ (жэшээлбэл, Арал тэнгис, Ехэ дабһата нуур зэргэ). Эдын заримые тэнгис гэжэ нэрлэдэг болобошье үнэндөө дабһата нуур юм.
Далай Дэлхэйн гадаргын ¾-ые бүрихэхэ тула биомандалда ехэ хэмжээгээр нүлөөлнэ. Далайн уһанай ууршалтань шииг эхэ үүсбэри ба уламаар энэнь уларил, һалхинай шэглэлдэ онсогой нүлөөтэй. 3 тухай тэрбум жэлэй урда далайда амидарал бии болоо һэн.
Дэлхэйн далайн эзэлхэ талмайнь 361 сая кв. км[4], эзэлхүүниинь ойролсоогоор 1.3 тэрбум куб км.[5], дундажа гүниинь 3,790 метр болоно.[4] Далайн тэн хахадһаа үлүүнь 3,000 метрһээ үлүү гүн.[2] Дэлхэйн гадаргын 66%-ые 200 метрһээ үлүү гүнтэй уһан бүтээжэ бүрхэхэ байдаг байна[6] Энэ тоондо Каспиин тэнгис зэргэ далайтай холбогдоогүй тэнгэсүүдые тоосоогүй болоно.
Дэлхэйн уһан мандалай ниитэ массань 1.4 ∙ 1021 киллограмм, Дэлхэйн ниитэ массын 0,023%-ые эзэлнэ. Уһан мандалай 2 % сэбэр уһан болон үлэхэ хэһэгынь дабһатай уһан (диилэнхинь далайн уһан) юм.
Тэнгэриин хүхэ үнгэ далайн уһанда туһаһанһаа далай сэнхир үнгэтэй харагдадаг гэжэ хүнүүд бододог байна. Уһаниинь сайбар сэнхир үнгэтэй болобошье ехэхэн хэмжээнэй уһан байгаа тохёолдолдо уг сэнхир үнгые хараха боломжотой байна. Тэнгэриин үнгэ уһанай үнгэдэ нүлөөлхэ болобошье, гол шалтагаан бэшэ юм.[7] Гол шалтагааниинь уһанай молекул наранай гэрэлэй улаан фотоные шэнгээдэгтэй холбоотой байна.[8]
Уһан сэрэгүүд, далайшад далайн уһан гэрэлтэн туяардагые тэмдэглэн үлдээһэн байдаг. Һүниин сагта энэ үзэгдэл аласһаа тодо ажаглагдана. 2005 ондо эрдэмтэд анха удаа энэ үзэгдэлые гэрэл зурагта буулган абаһан ба[9] энэниие биолюмнесценциин үзэгдэлээр тайлбарилжа байна.
Далайн оёор, уһан доорохи оршоной шудалга хэхэ боломжо оршон үедэ бүридэжэ байна. Далайн хамагай гүн хэһэг Номгон далайн Марианай хотогор юм. Гүниинь 10,923 метр хүрэнэ.[13] Уг хотогорой шудалалые 1951 ондо Англиин "Челленджер II" хүлэгэйхи хэһэн ба 1960 ондо хоёр хүн жолоодоһон "Трести" шумбагша ("Trieste") хотогорой оёордо хүрэһэн байна.
Далайн оёорой ехэнхи хэһэг шудалагдаагүй, зураглагдаагүй байна. 1995 ондо хэгдэһэн геофизикын хүндын хүсэнэй шудалгын үрэ дүндэ Дэлхэйн далайн 10 км-һээ ехэ гүнтэй хотогорнуудые зураглаһан байна.
Далайн урасхалынь Дэлхэйн уларилда гол нүлөө үзүүлнэ. Далайн уһаниинь дулаан болон хүйтэн агаар, хур тундасые эхэ газарай эрьедэ хүргэнэ. Антарктидын циклтэ урасхалынь хэд хэдэн далайн уһанай урасхалые уулзабари болоно.
Далайн тээбэринь дэлхэйн худалдаанда гол үүргэ гүйсэдхэнэ. Энэһээ гадна далайнь хүнэһэнэй маша томо эхэ булаг юм. Энэнэй нэгэ жэшээнь загаһан агнуурай ажахы болоно.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
