država u sjeveroistočnoj Evropi From Wikipedia, the free encyclopedia
Litvanija (litvanski: Lietuva), zvanično Republika Litvanija (litvanski: Lietuvos Respublika), jest suverena država u sjevernoj Evropi i najjužnija od tri baltičke države. Na zapadu izlazi na Baltičko more, a ima kopnene granice sa Latvijom, Bjelorusijom, Poljskom i ruskom oblašću Kalinjingrad.
 | Ovom članku potrebna je jezička standardizacija, preuređivanje ili reorganizacija. |
 | Ovaj članak zahtijeva čišćenje. |
 | Moguće je da članak ne poštuje standarde Wikipedije na bosanskom jeziku. |
| Republika Litvanija Lietuvos Respublika |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Himna: "Tautiška giesmė" ("Pjesma naroda") |
||||||
 Položaj Litvanije
|
||||||
| Glavni grad | Vilnius 54°41′N 25°19′E |
|||||
| Najveći grad | Vilnius | |||||
| Službeni jezik | litvanski | |||||
| Etničke grupe | ||||||
| Državno uređenje | Unitarna polupredsjednička republika[1][2][3][4] | |||||
• Predsjednik |
Gitanas Nausėda | |||||
• Premijer |
Ingrida Šimonytė | |||||
| Zakonodavstvo | ||||||
| Nezavisnost | od SSSR-a | |||||
• Priznato |
11. mart 1990. | |||||
| Površina | ||||||
• Ukupno |
65.300 km2 (123.) | |||||
| 1,35 | ||||||
| Stanovništvo | ||||||
• Ukupno (2019.) |
▲2.793.397 (141.) | |||||
• Gustoća |
45/km2 (120.) | |||||
| BDP (PKM) | 2019. | |||||
• Ukupno |
$102 milijarde US$[5] | |||||
| $36.997[5] | ||||||
| Gini (2018.) | 36.9[6] | |||||
| HDI (2019.) | ▲0.869[7] (vrlo visok) (35.) | |||||
| Valuta | Euro | |||||
| Vremenska zona | UTC+2 | |||||
| Pozivni broj | +370 | |||||
| Internetska domena | .lt | |||||
Od približno 1253. do 1795. Litvanija je bila veliko vojvodstvo, a od 1569. kao dio Poljsko-litvanske unije. Nakon treće podjele Poljske 1795. Litvanija je do 1918. potpadala pod vrhovnu vlast Rusije, a 1918. proglašava nezavisnost kao samostalna republika, koja opstaje do početka Drugog svjetskog rata. Nakon dugogodišnje sovjetske okupacije, ponovno joj uspijeva povratiti državnu suverenost 1990. godine. U sklopu proširenja Evropske unije 2004. Litvanija je postala članica EU kao i članica NATO saveza. Od 1. januara 2015. postala je i 19. članica Eurozone.
Počeci Litvanije kao države sežu u 13. vijek, nakon što su baltička plemena naselila ovo područje počev od 3. milenija p.n.e. Vojvoda Mindaugas, kojeg je 1253. papa blagoslovio i okrunio za kralja, osvojio je vojnom silom susjedna plemena i okupio ih pod svoju vlast. Njegovo vojvodstvo odnosno kraljevstvo u trenutku njegove smrti 1263. obuhvatalo je približnu teritoriju današnje Litvanije. Nastanak države desio se gotovo u posljednjem trenutku da zaštiti i pruži otpor nadolazećim vitezovima Teutonskog reda sa juga i sjevera.
Paralelno tome već u 14. vijeku uslijedilo je širenje prema istoku. Nakon raspada stare Kijevske Rusije zbog najezde Mongola do 1240. su se formirale brojne kneževine-nasljednice. Zbog Teutonskog viteškog reda, litvanska ekspanzivna politika ka zapadu je onemogućena, dok je istočno krilo bilo izloženo upadima Tatara. U takvom vakuumu moći razvilo se Veliko vojvodstvo Litvanija te nakon osvajanja Kijeva (nakon 1362. godine) postalo konkurencija Velikom vojvodstvu Moskva oko prevlasti nad malim ruskim kneževinama. Ekspanzija Litvanije prema istoku dosegla je svoj vrhunac u prvoj polovini 15. vijeka.
Veliki vojvoda Jagelo preuzeo je poljsku kraljevsku krunu putem braka i prelaska na rimokatoličanstvo 1386. (nakon smrti Mindaugasa 1263. Litvanija je postala gotovo paganska), te tako osnovao Poljsko-litvansku personalnu uniju. Jagelo (polj. Jagiello) je tako i osnivač dinastije Jagelonaca. Nakon bitke kod Tannenberga 1410. opasnost od vitezova Teutonskog reda je jednom i zauvijek otklonjena. Ovu bitku je dobila ujedinjena poljsko-litvanska vojska.
Bliske političke veze Poljaka i Litvanaca zaokružene su 1569. u realnoj Lubinskoj uniji, koja je značila i kraj nezavisne Litvanije, iako je litvansko plemstvo decenijama prije toga bilo pod snažnim utjecajima poljske kulture i poljskog jezika. Uz to, na teritoriji same Litvanije događale su se unutrašnje trzavice i nesuglasice koje su čak dovodile do oružanih sukoba između litvanskih plemića, kao što je to, na primjer, bio Litvanski građanski rat (1697–1702). Litvanija je u vremenima Reformacije krenula poljskim putem i ostala katolička, dok su sjeverni dijelovi Baltika koji su bili pod njemačkim utjecajem, postali protestantski. Litvanija je sve do podjele Poljske ostala dio nje, te je 1795. potpala pod rusku vlast. Dva poljsko-litvanska ustanka 1831. i 1863. ruski carevi su ugušili u krvi.
Prvi svjetski rat i slabljenje Ruskog carstva doveo je u februaru 1918, pod njemačkom okupacijom, do proglašenja nezavisnosti Republike Litvanije, koja se nakon toga odbranila od napada Crvene armije i poljske vojske. U to vrijeme glavni grad nije bilo historijsko središte velikog vojvode u Vilniusu, nego Kaunas, jer su područje Vilniusa zauzeli Poljaci (od 1920. do 1939. što je i Društvo naroda priznalo 1923). U tadašnju nezavisnu Litvaniju uvedena je parlamentarna demokratija, a 1922. donesen je i ustav. Međutim u decembru 1926. ustav je ukinuo Antanas Smetona koji je izveo vojni udar. Smetona je kasnije vladao gotovo diktatorski sve do 1940. godine. Proglašeni su novi ustavi, koji su potvrdili autoritativno vodstvo Semtone, između ostalih ustav iz 1928. i 1938. Prije izbijanja Drugog svjetskog rata Litvanija je 23. marta 1939. morala Njemačkoj predati takozvani Memelland, područje oko rijeke Njemen i grad Klaipėda (njem. Memell). Ovo područje od 1919. i mirovnog sporazuma u Versaillesu nije pripadalo Njemačkoj, a 10. januara 1923. zauzela ga je Litvanija.
Nakon izbijanja Drugog svjetskog rata povećao se pritisak Sovjetskog saveza na Litvaniju. Smetona je abdicirao u junu 1940. te je nakon ulaska sovjetskih jedinica instalirana prosovjetska vlada, koja je 3. augusta 1940. proglasila pripajanje države Sovjetskom savezu. Početkom nacističkog napada na SSSR, već u junu/julu 1941. jedinice Wehrmachta Blitzkriegom osvajaju Litvaniju.
Jedinice Sicherheitspolizei (bos. Sigurnosne policije) i Sicherheitsdienst (bos. Sigurnosne službe) zajedno sa litvanskim dobrovoljcima, u periodu nakon okupacije pa sve do decembra 1941. počinili su brojna ubistva, većinom jevrejskog stanovništva, dok su preživjeli stavljeni u geta. Oko 90% jevreja Litvanije nije dočekalo kraj rata.
U ljeto 1944. Crvena armija je ponovno zauzela velike dijelove Litvanije i proglasila Litvansku socijalističku sovjetsku republiku (LSSR). Javio se i otpor sovjetskoj okupaciji u vidu takozvane Šumske braće (lit. miško broliai) ali nije naišao na podršku iz inostranstva, pa je do 1948. otpor spao na nekoliko partizanskih grupa razbacanih po šumama. U trećem talasu deportacija Staljin je 1949. desetke hiljada državnih neprijateljskih elemenata iz oblasti Baltika deportirao u Sibir, mada su hapšenja i deportacije u velikom obimu uslijedila odmah poslije završetka rata 1945. Mnogi deportirani su umrli na istoku SSSR u poznatim "gulazima". Među deportiranim bilo je i mnogo njemačke ratne siročadi, koji su krajem rata zbog gladi iz područja Kalinjingrada izbjegli u Litvaniju i krili se među litvanskim seljacima.[8]
Tokom "Perestrojke", koja je u baltičkim zemljama izazvala "pjevajuću revoluciju", Litvanija je 1990. proglasila nezavisnost te je dotadašnji Vrhovni sovjet preimenovala u Ustavotvornu skupštinu. Island je bio prva država koja je 1990. priznala nezavisnu Litvaniju. Međutim, 13. januara 1991. prosovjetske vojne snage bezuspješno su pokušale oboriti mladu demokratsku državu u takozvanoj "Krvavoj nedjelji" u Vilniusu. U tom sukobu poginulo je 14 demonstranata kod televizijskog tornja u Vilniusu, pretežno omladine i studenata. U reakciji na te događaje, 8. februara 1991. oko 85% Litvanaca dalo je svoj glas za na referendumu za nezavisnost zemlje. Nakon neuspjelog moskovskog vojnog udara protiv sovjetskog predsjednika Gorbačova u augustu 1991. zapadne zemlje su priznale nezavisnost Litvanije, kao i druge dvije baltičke zemlje: Latvije i Estonije. Prve godine nezavisne Litvanije prošle su u ekonomskoj krizi i političkoj nestabilnosti. Tek nakon radikalne privatizacije, reformska politika je dobila na dinamici, naročito nakon prevladavanje ruske krize 2000. godine. Litvanija je 2004. postala članica Evropske unije i NATO saveza, a 21. decembra 2007. i dio šengenskog prostora.
Državna zastava Litvanije je prihvaćena 20. marta 1989. godine. Sastoji se od tri jednako široke vodoravne pruge žute, zelene, i crvene boje. Iste boje su bile na zastavi nezavisne države Litvanije, od 1918. do 1940. godine, ali s omjerom dužine i širine 2:3. Od 1989. do 2004. godine, omjer je bio 1:2, isti omjer zastave Sovjetske Republike Litvanije.
Dana 5. septembra 2004. godine, omjer dužine i širine se promijenio na 3:5.
Žuta boja simbolizira bronzana polja Litvanije, zelena simbolizira zelenu prirodu, a crvena simbolizira svu krv koja se prolila za Litvaniju.
Grb Litvanije jedan je od najstarijih u Evropi. Popularno se naziva Vytis (onaj koji proganja, vrši juriš).
Savremeno heraldičko rješenje štita iz 1991. godine čini oklopljeni vitez (Vytis) na srebrnom (bijelom) konju na crvenoj pozadini. Okrenut je da gleda heraldički desno, a lijevo kada se grb gleda sprijeda. Jahač nosi srebrni mač u desnoj ruci iznad glave. Na lijevom ramenu viteza nalazi se plavi štit sa dvostrukim zlatnim krstom. Sedlo, amovi i pojas su plavi. Drška mača, uzengije, potkovice i ukrasi su zlatne boje.
Najraniji spomen grba je iz 14. vijeka, na pečatu Velikog vojvodstva Litvanije. Grb je vremenom postao grb oblasti Vilnus i proširio se upotrebom da bi na kraju bio i grb čitavog Velikog vojvodstva a nalazio se i kao motiv na zastavama. Grb se vremenom mijenjao po detaljima ali nikad suštinski. Bio je i grb litvanske države i u periodu između dva svjetska rata, i usvojen je i za modernu litvansku državu. Postoji prijedlog da se usvoji i velika varijanta grba sa dodatom trakom koja bi na sebi imala napisan stih iz litvanske himne - "Neka jedinstvo cveta".
"Tautiška giesmė" je nacionalna himna Republike Litvanije. Pjesmu je 1891. napisao Dr. Vincas Kudirka. Prvi put postaje nacionalnom himnom Litve 1919. godine, da bi 1940. godine bila zamjenjena himnom Litavske SSR. 1992. godine ponovno postaje službenom nacionalnom himnom Litve
Litvanija na sjeveru graniči sa Latvijom, a na istoku i jugoistoku sa Bjelorusijom. Granica prema Poljskoj na jugu duga je samo 100 km, ali predstavlja jednu od najvažnijih veza prema srednjoj i zapadnoj Evropi. Prema jugozapadu graniči se sa ruskom eksklavom oblasti Kalinjingrad, a dio te granice čini rijeka Njemen. Na zapadu se nalazi Baltičko more, na koje Litvanija ima pristup preko luke Klaipėda.
Geografi nacionalnog geografskog instituta Francuske (Institut géographique national) izračunali su 1989. geografski centar Evrope, te su u selu Purnuškės sjeverno od Vilniusa podigli prigodno obilježje.
Litvanija se nalazi u okvirima Istočnoevropske ravnice, pa je u tektonskom aspektu geološki relativno mirna već duže vrijeme. Reljef Litvanije obilježen je oblicima nastalim tokom ledenih doba kada su lednici prekrili ovo područje. Stoga samo u pojedinačnim slučajevima na površinu izbijaju starije stijene. Gotovo cijela površina Litvanije pripada mladoj morenskoj zemlji koja je bila okovana ledom u posljednjem ledenom dobu. Prije 20 hiljada godina, na vrhuncu ledenog doba, ipak vrlo malehni pojas na krajnjem jugoistoku ostao je slobodan od leda.
Litvansku obalu Baltičkog mora karakteriziraju brojne pješčane plaže. Donjolitvanski greben u zapadnom dijelu zemlje pripada Baltičkom grebenu. Brežuljkasto područje na jugoistoku jednim dijelom pripada Bjeloruskom niskom gorju. Tu se nalazi i najviše uzvišenje Litvanije, 294 m visoka brda Aukštasis kalnas i Juozapinės kalnas. Najveće rijeke Litvanije su Njemen i Neris, a obje izviru u Bjelorusiji. Na sjeveroistoku nalazi se područje jezera Visoke Litvanije. Brojna jezera postoje i na jugu. Sveukupno, oko 1,5% površine države otpada na jezera. Jedan dio Kurskog zaliva i Kurske prevlake također pripadaju Litvaniji.
Najveći dio države zauzimaju poljoprivredna zemljišta. Nešto više od 30% površine prekriveno je šumama, dok preko 30% otpada na bare i močvare. Litvanija se sastoji iz 62.680 km2 kopnenih i 2.620 km2 vodenih površina.[9]
U Litvaniji preovladava umjerena kontinentalna klima. Na obali Baltičkog mora pretežno pušu zapadni vjetrovi, noseći topli i vlažni zrak u unutrašnjost zemlje.
Najtopliji mjesec je juli sa prosječnom temperaturom 17 °C, dok je najhladniji januar sa prosječnih −5,1 °C. Godišnja prosječna temperatura u Litvaniji iznosi 6,2 °C. Srednja godišnja kolilina padavina iznosi 661 mm, s tim da na jugozapadu ta količina je znatno veća, dok na sjeveru pada dosta manje.
Postoji preko 200 zaštićenih prirodnih područja raznih određenja i raznih obuhvata u Litvaniji. U njih spada i pet nacionalnih parkova, sedam zaštićenih područja prema Ramsarskoj konvenciji,[10] četiri totalna rezervata i 30 regionalnih parkova. Preko 14 postotaka ukupne površine države obuhvaćeno je zaštićenim prirodnim područjima, kao što je područje Praviršulio tyrelis. Među ljubiteljima močvara veoma je poznata močvara Aukštumala između gradova Sovjetsk i Klaipėda, koja je bila prva močvara u svijetu kojoj je posvećena posebna monografija (C.A. Weber 1902. godine). Iako je njen zapadni dio još uvijek dobro očuvan, u istočnom dijelu masovno se iskorištava treset.[11][12] Močvara je dio regionalnog parka delte Njemena.[13]
Litvanija ima polupredsjednički demokratski sistem. Glavni grad i sjedište vlade je Vilnius. Prema ustavu, Republika Litvanija je demokratska i pravna republika sa podjelom organa vlasti. Međutim, povjerenje građana u funkcioniranje demokratije u zemlji je dosta nisko. Prema anketi Eurobarometra u aprilu 2006. na pitanje "koliko ste zadovoljni funkcioniranjem demokratije u svojoj zemlji?" samo 23% ispitanih je pozitivno ocijenilo stanje u toj oblasti.[14]
Najviši organ izvršne vlasti je Predsjednik Republike Litvanije, koji za razliku od mnogih predsjednika zapadnoevropskih zemalja ne vrši samo reprezentativnu ili ceremonijalnu ulogu. Predsjednik Republike je daleko više uključen u vanjsku politiku zemlje od ministra unutrašnjih poslova. Osim toga, on ima pravo na veto, koji mu omogućuje da blokira zakone koje je donio Seimas, parlament Litvanije. U protokolarnoj hijerarhiji, njega slijede predsjednik parlamenta (Seimasa) te premijer, koji u skladu s Ustavom u odsutnosti predsjednika Republike mogu voditi ili predstavljati zemlju, te primati predstavnike stranih zemalja.
Litvanski parlament zove se Seimas. Ime potječe od poljskog naziva Sejm što ukazuje na dugu zajedničku litvansko-poljsku historiju. On je jednodomna zakonodavna skupština koja se sastoji od 141 predstavnika,[15] izabranih na mandat od četiri godine. Posljednji parlamentarni izbori u Litvaniji održani su u oktobru 2012. Parlament ima pravo da dvotrećinskom većinom mijenja ustav države.
Litvanija je članica brojnih međunarodnih organizacija. Jedna od osnovnih karakteristika litvanske vanjske politike je veza sa Zapadnom Evropom, kao i transatlantske i evropske integracije i regionalna stabilnost u Evropi. Centralni aspekt za sigurnosnu politiku i glavni izraz te veze sa Zapadom je njeno članstvo u NATO, kojem je Litvanija pristupila 29. marta 2004. godine.
Tokom sukoba nakon predsjedničkih izbora u Ukrajini u novembru/decembru 2004. tadašnji litvanski predsjednik Valdas Adamkus, zajedno sa svojim poljskim kolegom Kwaśniewskim, značajno se angažirao kao posrednik između sukobljenih strana. Mediji obiju država podržavali su Viktora Juščenka.
Od 1. maja 2004. Litvanija je postala članica EU. Uvođenje eura koje je prvobitno bilo planirano za 1. januar 2007. odloženo je za kasnije. Tek 1. januara 2015, euro je zamijenio dotadašnju državnu valutu. Proširenjem Šengenskog prostora 2007. i Litvanija je pristupila ovom sporazumu. Granična kontrola prema državama Evropske unije uklonjena je 21. decembra 2007. godine.
Odnosi između Litvanije i Rusije su relativno zategnuti. Između ostalog, ruska vlada je 2013. zabranila uvoz mliječnih proizvoda iz Litvanije. Litvanska vlada je kao odgovor na taj potez uklonila jednu rusku televizijsku stanicu iz medijskog prostora.[16]
Nakon što su u sklopu proširenja NATO-a na istoku u taj savez 1999. primljene Češka, Poljska i Mađarska, uslijedio je poziv zemljama poput Estonije, Latvije, Litvanije, Slovačke, Slovenije, Bugarske i Rumunije, koje su savezu pristupile 29. marta 2004. godine. Zbog nedostatka adekvatne avijacije, na vojnom aerodromu Zokniai u blizini Šiauliaija stalno je stacionirana jedna grupa vojnih aviona NATO saveza.
Litvanske vojne jedinice učestvovale se u međunarodnim mirovnim misijama na Kosovu i u Afganistanu. Kada je američki predsjednik George W. Bush početkom 2003. zatražio od saveznica podršku u ratu u Iraku (Treći zalivski rat), neke istočnoevropske zemlje (među njima i Litvanija) izrazile su svoju spremnost pružiti pomoći.[17] Od početka rata, Litvanija je bila jedna od zemalja Koalicije dobrovoljaca, koja je u svom angažmanu u Iraku davala podršku savezničkim jedinicama (medicinsko osoblje, logistiku i drugo). U junu 2006. u Iraku se nalazilo 150 vojnika iz Litvanije.
U potrazi za zaostalim morskim minama u Baltičkom moru, vojne jedinice Litvanije usko sarađuju sa vojskama Belgije, Estonije, Francuske, Njemačke, Litve, Holandije, Norveške, Švedske i Ujedinjenog Kraljevstva.
Zbog sve većih tenzija i prijetnji od strane susjedne Rusije, a zbog krize na Krimu i rata u Ukrajini, litvanski parlament je 2015. ponovno uveo služenje općeg vojnog roka. Vojni rok traje 9 mjeseci.[18]
Od administrativne reforme 1990ih, u Litvaniji postoji samo nivo administrativnih područja gdje se biraju skupštinska vijeća i gradonačelnici. To je 60 savivaldybės (samoupravnih područja). U usporedbi sa Bosnom i Hercegovinom, njihove ovlasti su negdje između općina i kantona u FBiH. Od tih upravnih područja, ima ukupno sedam gradskih zajednica, dva samoupravna mjesta, 43 rejonskih zajednica (nastalih iz prijašnjih okruga/rejona) i osam stvarnih zajednica. Među samoupravnim područjima, postoji još preko 600 općinskih okruga, sa administrativnim zadacima ali bez samoupravnih organa.
Većina gradova i sela nisu samostalne organizacijske jedinice, već samo statističke.
Iznad samoupravnih područja postoji još samo upravni nivo (okrug). U Litvaniji postoji deset upravnih okruga (lit. apskritis, pl. apskritys):
|
Do 1. jula 2010. postojali su okruzi sa prefektima koje je postavljala vlada a koji su bili bez izabranih organa, ali su imali zaposlene službenike.
Tradicionalno, Litvanija se dijeli na četiri regije. To su: Aukštaitija (Gornja Litvanija) na sjeveroistoku te južnije do glavnog grada Vilniusa, koja je i najveća od četiri regije, Žemaitija (Donja Litvanija), Suvalkija (ili Sūduva) na jugozapadau te tradicionalno siromašna Dzūkija na jugu. Peta regija, koja se u Litvaniji općenito smatra kao dio Donje Litvanije, čini Malu Litvaniju (Mažoji Lietuva), koja čini krajnju zapadnu tačku Litvanije, a do 1918. činila je dio istočne Pruske odnosno dio Njemačkog carstva. Aukštaitija je jednim dijelom brežuljkasta i ima brojna jezera, a u središtu ovog područja nalazi se Nacionalni park Aukštaitija.
S prelaskom iz planske u tržišnu privredu povezana je i strukturalna promjena. Ona se od pristupa zemlje Evropskoj uniji 2004. još dodatno istakla. Međutim, do pada i krize nacionalne ekonomije nije došlo.
Najvažniji izvozni proizvodi Litvanije su mašine, elektro-proizvodi, tekstil i prehrambene namirnice.
U 2011. godini Litvaniju je posjetilo 1,79 miliona stranih turista. Najveći broj njih došao je iz Rusije.[19]
Prema planu za 2009. troškovna strana budžeta Litvanije iznosila je, preračunato u američke dolare, oko 16,6 milijarde US$. Prihodi budžeta su iznosili oko 13,1 milijardu dolara. Iz toga proizilazi da je budžetski deficit iznosio oko 9,6% BDP-a.[9]
Zaduženost države 2009. iznosila je 7,6 milijarde US$ odnosno 20,9 BDP-a.[9]
U 2006. udio javnih rashoda (u postotcima BDP-a) u sljedećim oblastima je iznosio:
Stanovništvo Litvanije se stalno smanjuje od propasti Sovjetskog saveza 1990. godine. Svoj maksimum dosteglo je 1992. kada je u zemlji živjelo nešto više od 3,7 miliona stanovnika, dok ih već 2000. godine bilo tek 3,5 miliona. Deset godina kasnije, 2010. taj broj je iznosio oko 3,32 miliona. Ovo smanjenje uzrokovano je uglavnom odseljavanjem kao i negativnim prirodnim priraštajem. Broj novorođenčadi 2002. iznosio je oko 30.000 (8,6 novorođenih na 1.000 stanovnika), što je apsolutno najniža vrijednost, a od tada bilježi lagahni rast. Godine 2010. u Litvaniji je rođeno 35.625 beba (10,8 na 1.000 stanovnika). I dok je na zapadu zemlje zabilježeno više novorođenih od ostatka Litvanije, na istočnim pograničnim područjima zabilježen je najveći mortalitet, a u okruzima Ignalina, Švenčionys i Zarasai smrtnost je iznosila 20 umrlih na 1.000 stanovnika, što je više od državnog prosjeka od 13,5 na 1.000 stanovnika u 2007. godini. Statistički zavod Litvanije je 28. septembra 2010. objavio podatak da od aprila te godine u Litvaniji živi manje od 3 miliona stanovnika. Za razlog su također navedene migracije. Oko 15.100 Litvanaca je od januara do augusta 2012. odselilo u neku drugu zemlju. Većina emigranata su bile mlađe osobe. Oni u odlasku u inostranstvo vide veće šanse na tržištu radne snage nego u samoj Litvaniji.[21]
Od kraja Drugog svjetskog rata Litvanija je doživjela veoma brz prijelaz prema urbanom društvu. Tako je 1959. oko tri petine stanovništva živjelo na selu, a već 1970. odnos gradskog i seoskog stanovništva je izjednačen, dok je 1990. odnos dostigao dvije trećine gradskog naprema trećini seoskog stanovništva.
U Litvaniji je zabilježena jedna od najviših stopa samoubistava u svijetu. Po podacima WHO, Litvanija je 2005. imala 38,6 samoubistava na 100.000 stanovnika, dok je 2009. stopa samoubistava smanjena na prosječno 35,6 na 100.000 stanovnika, što je još uvijek među najvišim na svijetu.[22][23]
Po procjenama, oko 200 hiljada Litvanaca živi ili radi u zemljama Zapadne Evrope, a da to nije zvanično prijavljeno nadležnim organima u Litvaniji. Prema statističkim podacima od 2005. je 218 hiljada osoba zvanično napustilo zemlju, dok se oko 60.000 osoba uselilo u Litvaniju, što daje neto odliv stanovništva od 158 hiljada osoba, odnosno više od 3% ukupnog litvanskog stanovništva. Statistička služba Litvanije je dala nezvanične podatke o iseljavanju od 2001. do 2007. koji su iznosili oko 112.000 osoba. Od tada oko 85% iseljenika bili su Litvanci, a 2001. manje od polovine ih je imalo litvansko državljanstvo. Od 2005. Litvanci predstavljaju oko 70% useljenika, dok ih je 2001. bilo samo 15%.
S boljim privrednim razvojem u Litvaniji, zvanična imigracija iz susjedne Bjelorusije je znatno povećana, ali i dalje je znatno manja od 1.000 osoba godišnje, dok je neto useljavanje iznosilo manje od 500 osoba. Između 2009. i 2010. postojala je primjetna razlika: tako je 2009. zemlju napustilo samo 22.000 osoba, dok ih je 2010. bilo 84.000. Već 2011. zabilježeno je smanjenje pa je taj broj iznosio 54.000 osoba, a iste godine je 16.000 osoba uselilo u Litvaniju.[24] Do danas, Ujedinjeno Kraljevstvo predstavlja omiljeni cilj iseljavanja Litvanaca. Na drugom mjestu nalazi se Irska.[25]
| Godina | 1979 | 1989 | 2001 | 2007 | 2011 |
|---|---|---|---|---|---|
| Litvanci | 80,0% | 79,6% | 83,5% | 84,6% | 83,9% |
| Rusi | 8,9% | 9,4% | 6,3% | 5,1% | 5,4% |
| Poljaci | 7,3% | 7,0% | 6,7% | 6,3% | 6,6% |
| Bjelorusi | 1,7% | 1,7% | 1,2% | 1,1% | 1,3% |
| Ukrajinci | 1,0% | 1,2% | 0,7% | 0,6% | 0,6% |
| Jevreji | 0,4% | 0,3% | 0,1% | 0,1% | 0,1% |
| Nijemci | 0,1% | 0,1% | 0,1% | 0,1% | 0,1% |
| Izvor: Statistička služba Litvanije[24] | |||||
Daleko najveći dio stanovništva sačinjavaju Litvanci. Međutim, u zemlji žive i brojne druge nacionalne manjine. Poljska manjina u Litvaniji, koja živi uglavnom u i oko Vilniusa, prisutna je tamo već nekoliko stotina godina. Rusi su u Litvaniju došli pretežno tokom i nakon Drugog svjetskog rata, dok je ona bila dio Sovjetskog saveza. Stanovništvo koje priča ruski jezik koncentrirano je oko glavnog grada Vilniusa, lučkog grada Klaipėda, regije Mala Litvanija (Mažoji Lietuva) i industrijskim centrima poput Elektrėnai i Visaginas. Iako je ruski jezik kod Litvanaca starijih od 35 godina još uvijek prvi strani jezik (Lingua Franca), mlađi Litvanci mnogo više koriste engleski jezik.
U Litvaniji su 2007. živjele brojne manjine poput 3.100 Tatara (1989: 5.200), 2.900 Roma (1989: 2.700), 2.400 Latvijaca (1989: 4.200) i 8.000 stanovnika drugih nacionalnosti (1989: 13.400). Najmanje brojna manjina su Karaimi, turkijski narod koji pretežno živi u gradu Trakai i broje samo oko 265 osoba.[26]
Većina građana Litvanije (oko 80%) su rimokatolici i pripadaju katoličkoj crkvi Litvanije. Oko 4,1% su pripadnici ruske pravoslavne crkve. Oko 1,9% stanovnika pripada evangelističko-luteranskoj crkvi Litvanije, a 0,2% (ili 7.000 članova) pripada evangelističko-reformiranoj crkvi. Prema rezultatima ankete provedene u oktobru 2008.[27] oko dvije trećine ispitanih katolika je izjavilo da prakticiraju vjeru. Oko 10% svih ispitanih su se izjasnili kao ateisti. O utjecaju katoličke crkve na donošenje zakona ili mišljenje o aktuelnim temama i utjecaj na tok izbornog procesa, velika većina ispitanih (75-80% u zavisnosti od pitanja) smatra da je zanemarivo.
Vilnius je sjedište apostolskog nuncija, koji je kao diplomatski predstavnik pape odgovoran za Estoniju, Latviju i Litvaniju. U Litvniji također živi oko 21.000 (0,6%) muslimana, kao i oko 3.000 Jehovinih svjedoka. Udio jevrejskog stanovništva prije Drugog svjetskog rata u Litvaniji iznosio je oko 9%. Tokom njemačke okupacije Litvanije od 1941. do 1944. oko 90% jevreja je ubijeno.
Litvanija je obilježena brojim različitim kulturnim utjecajima. Prije svega, tu je duga nezavisnost i održavanje nekršćanskih državnih religija, zatim duga zajednička historija sa Poljacima, odnosi i veze sa Hanzom u području Baltika, kao i pripadnost Ruskom carstvu. Iz ovog perioda potječu i pravoslavne crkve u velikim litvanskim gradovima, koje je teško ne primijetiti. Na zapadu države je vidljiva duga hanzeatsko-sjeveroevropska tradicija sa snažnim utjecajima Njemačke, Danske i Švedske, npr. poludrvena gradnja (fahverk) i gotika ciglama. Na istoku, naročito u Vilniusu, prisutan je veliki broj poljskih kulturnih elemenata.
Barokno staro jezgro Vilniusa proglašeno je UNESCOvom Svjetskom baštinom, kao i pješčane dine na Kurskom poluostrvu i arheološko nalaziše Kernavė.
Prve litvanske filmove snimili 1909. Litvanci koji su se iselili u Ameriku. Početkom 1940ih osnovan je Lietuvos kino studija, koji je tokom sovjetske vlasti bio pod državnom kontrolom te je bio jedina centrala za litvansku filmsku industriju. Na godišnjem nivou producirali su tri do četiri igrana filma te 30 do 40 dokumentarnih.
Nakon proglašenja nezavisnosti od 1990. broj litvanskih filmova je znatno opao, a privatne organizacije su preuzele filmsku industriju. Među litvanskim režiserima i producentima ističu se Arūnas Matelis i Šarūnas Bartas, koji su dobili brojna priznanja na filmskim festivalima, kao i Algimantas Puipa koji je imao komercijalni uspjeh u Litvaniji.
U Litvaniji postoje brojni muzeji i galerije, ne samo u velikim gradovima, nego i u djelimično zabačenim krajevima, u kojima su poznate osobe iz Litvanije živjele ili djelovale.
U središtu Vilniusa nalazi se bivši zatvor ruske tajne službe KGB, koji je danas preuređen u muzej. U njemu se mogu vidjeti brojne zatvorske ćelije, odjeljenja gdje su vršena pogubljenja i slično.
Od proglašenja nezavisnosti Litvanije 1991, široki slojevi stanovništva bezrezervno podržavaju demokratsko uređenje društva. U skladu s tim razvile su se i relativno uobičajene institucije. Također, u zemlji su se formirale i društveno zasnovane interesne grupe, kojima je uloga trgovačkih komora i udruženja poslodavaca gotovo nevažna. Općenito postoji određena doza skeptičnosti prema državnim ustanovama i odlukama parlamenta.[28]
Utjecaj crkve u Litvaniji od proglašenja nezavisnosti 1991. porastao je u velikoj mjeri. Iako je homoseksualnost dekriminalizirana 1993, ona je još uvijek kao i ranije tabu.
U Litvaniji izlazi devet dnevnih novina, koji se distribuiraju širom zemlje, između ostalih Lietuvos rytas te novine na njemačkom jeziku Baltische Rundschau. Udio čitalaca dnevnih novina iznosi 26 osoba na 1.000 stanovnika.[29] Prema podacima iz 2008. internet je koristilo 49% stanovništva, dok udio širokopojasnog pristupa internetu iznosi oko 15%.[30]
Košarka je nacionalni sport u Litvaniji. Košarkaška reprezentacija Litvanije se ubraja među najbolje reprezentacije u Evropi a tri puta su bili i evropski prvaci. Već 1937. i 1939. Litvanci su osvajali evropska prvenstva u ovom sportu. Ova tradicija je nastavljena i u sovjetsko vrijeme kada su litvanski igrači gotovo uvijek bili dijelom košarkaškog tima SSSR-a.
Među najpoznatijim košarkaškim imenima izdvajaju se Kazys Petkevičius, Modestas Paulauskas, Sergėjus Jovaiša, Arvydas Sabonis, Rimas Kurtinaitis i Šarūnas Marčiulionis. Marčiulionis, zajedno sa Sabonisom, ubraja se u zlatnu generaciju litvanskih košarkaša, koja je početkom 1980ih postigla brojne uspjehe, najprije za SSSR, a od 1991. za ponovnu nezavisnu Litvaniju. Obojica su ušli i u Kuću slavnih NBA (Sabonis u augustu 2011. a Marčiulionis 2014).
Na prvim Olimpijskim igrama nakon proglašenja nezavisnosti, litvanski muški košarkaški tim je u Barceloni 1992. iznenađujuće osvojio treće mjesto, što je uspjeh koji su ponovili i na Olimpijskim igrama 1996. i 2000. godine. Nakon srebra na Evropskom prvenstvu 1995. nova generacija košarkaša sa Šarūnas Jasikevičiusom i Arvydas Macijauskasom postala je prvak Evrope 2003. godine. Od poznatijih košarkaških klubova u Litvaniji izdvajaju se "Žalgiris Kaunas" i "Lietuvos Rytas" (iz Vilniusa), koji se dugo vremena nalaze među najjačim klubovima u Evropi.
Za razliku od košarke, većina drugih sportova je znatno manje popularna. Najveći nogometni stadion u državi nalazi se u Kaunasu, kapaciteta tek oko 20.000 gledalaca. Među osvajačima olimpijskog zlata, Litvanija ima tradiciju uspješnih bacača (Romas Ubartas i Virgilijus Alekna) kao i dobrih biciklista i veslača.
Litvanski teniser Ričardas Berankis dosegnuo je 2007. godine prvo mjesto u poretku juniorske rang-liste tenisera a u novembru 2010. postao je prvi Litvanac koji je ušao među 100 najboljih tenisera svijeta na ATP listi. Pored njega i Laurynas Grigelisa, ima još nekoliko tenisera iz Litvanije koji se trenutno među 300 najboljih na ATP listi.
U Litvaniji je 2011. održano i Evropsko prvenstvo u košarci.
Prve poštanske marke Litvanije izašle su 27. decembra 1918. godine, nakon proglašenja nezavisnosti. Tiskane su dvije marke sa nominalnom vrijednošću od 10 i 15 skatikua. Marke su bile jednostavnog grafičkog rješenja na bijeloj pozadini, crnim obrubom u obliku spojenih krugova i imenom državne pošte i nominalnom vrjednošću. Marke su tiskane u tiražu od 5.000 kompleta. Tiskane su u karnetima 5x4, s tim da su 6 unutrašnjih polja (7-9 i 12-14 polje) bili nazubljeni na sve četiri strane. Ova serija u filatelističkoj terminologiji je poznata pod imenom Vilnijusko izdanje I (njemački: Wilnaer Ausgabe I). Iste godine 31. decembra izlazi druga serija istog grafičkog rješenja, ali sa debljim tiskom nominalne vrijednosti. Druga serija se sastoji od 6 maraka sa nominalnom vrijednošću 10, 15, 20, 30, 40 i 50 skatikua. Slične marke izlaze i 1919. godine, ali se zbog promijenjenog fonta i drugačijeg obruba nazivaju Kaunasko izdanje, kojih su izdana ukupno četiri Pošta Litvanije je sve do sovjetske okupacije 1940. godine izdavala sopstvene marke, i izdato je ukupno 448 raznih izdanja. Pretiskom litvanskih maraka, sovjetska vlast pušta u promet seriju od 8 maraka sa žigom LTSR i datumom 1940 VII 21, što su ujedno i jedine marke Litvanske socijalističke sovjetske republike koje su izdane 21. augusta 1940. godine. Marke su vrijedile do 15. marta 1941. godine, a ulaskom njemačkih trupa, nova vlast izdaje nove marke. Proglašenjem nezavisnosti i otcjepljenjem od Sovjetskog saveza 7. oktobra 1990. godine izlazi serija od četiri marke sa motivom anđela mira, bez nazubljenja, sa nominalnom vrijednošću od 5, 10, 20 i 50 kopejki u četiri razne boje. Marke su tiskane u tiražu od 44.000-2.360.800 i vrijedile su do 28. februara 1941. godine. Narednih godina, pošta Litvanije izdaje nekoliko stotna maraka, sa motivima gradova Litvanije, poznatih osoba, flore i faune, kao i grbova gradova.[31]
Osim redovitih marki, 1919-20. godine izdavana su tzv. lokalna izdanja za područje Raseiniai, Gardinas i Telšiai.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
