Organela

Organela je specijalizovana jedinica unutar ćelije koja posjeduje specifičnu funkciju i najčešće je odvojena od ostatka ćelije lipidnom membranom.

Prikaz specifične životinjske ćelije sa označenim organelama

Naziv organela dolazi od ideje da su ove srukture za ćeliju isto što i organi za organizam, pa otud deminutiv od riječi organ.

Postoji više vrsta organela, pretežno u eukariotskim ćelijama, ali postoje dokazi da se nalaze i u nekim prokariotskim ćelijama.^[1]

Historija i terminologija

Naziv organela je nastao po analogiji sa ćelijskim struktura s tjelesnim organima, o čemu svedoče najraniji radovi u kojima se spominje isključivo latinski naziv organum. Prvi koji je upotrebio deminutivni oblik „organulum“ bio je njemački zoolog Karl August Mobijus (1884.). Iz konteksta njegovog saopćenja vidljivo je da se u izboru ovog naziva ograničio na reprodukcijske strukture jednoćelijskih organizama.^[2][3][4][5]

Termin organela se ustalio tek nekoliko godina kasnije kada je obuhvatio i ćelijske strukture višećelijskih organizama, o čemu svjedoči djelo „Organi ili organele“ Bengta Lidforsa iz 1915. Dvadesetih godina 19. stoljeća, organele su zadobile razna značenja, od pokretnih ćelijskih cjelina, do vanćelijskih i unutarćelijskih skeletnih sastava. Unatoč prijedlogu Alberta Frej-Vislinga (1978.) da se naziv odnosi samo na strukture koje pretvaraju energiju (centrosom, ribosom, jedarce), i tvrdnjama zagovornika endosimbiotske teorije, prema kojoj organela mora sadržavati sopstvene samoobnovljive strukture (mitohondrija, hloroplast), do danas se zadržala ranije prihvaćena definicija.

Organele su vidljive isključivo pomoču mikroskopa. Najraznovrsnije strukture organela nađene su kod eukariotskih ćelija viših organizama, iako su nedavno podneseni i dokazi o njihovom prisustvu i kod prokariota.^[6] Uz već pomenute organele postoje i ćelijske strukture sastavljene od nakupina makromolekula, koje imaju određenu specifičnu funkciju, a za koje se ne može upotrijebiti isti naziv.

Organele eukariota

Eukarioti imaju strukturno najsloženiji tip ćelija. Po definiciji, organizirani su u manje odjeljke zatvorene lipidnim membranama, koje su slične ćelijskog membrani. Veće organele, kao što su npr. jedro i vakuole, raspoznaju se već pod svjetlosnim mikroskopom, pa se ubrajaju među prva otkrića nakon izuma mikroskopa.

Veće eukariotske organele

Organela	Glavna funkcija	Građa	Organizmi
Hloroplast (Plastid)	Fotosinteza	Dvomembranski	Biljke, Protisti	Sadrži neke gene
Endoplazmatski retikulum (ER)	Translacija i savijanje proteina (hrapavi ER), metabolizam lipida (glatki ER)	Jednomembranski	Svi eukarioti	Hrapavi ER je prekriven ribosomima, u obliku je pločastih kesa; glatki ER je cjevast
Golđijev aparat	Sortiranje i modificiranje proteina	Jednomembranski	Svi eukarioti	Cis-strana najbliža ER-u; Trans-strana najdalje od ER-a
Mitohondrija	Proizvodnja energije	Dvomembranski	Većina eukariota	Sadrži neke gene
Vakuola	Pohranjivanje raznih supstanci, Homeostaza	Jednomembranski	Eukarioti
Jedra	Održavanje DNK, Transkripcija iRNK	Jednomembranski	Svi eukarioti	Sadrži genom

Manje eukariotske organele i ćelijski sastojci

Organela / Makromolekul	Glavna funkcija	Građa	Organizmi
Akrosom	Pomaže fuziju spermatozoida s jajetom	Jednomembranski	Većina životinja
Autofagosom	Odvaja citoplazmatski materijal pred razgradnju	Dvomembranski	Svi eukarioti
Centriol	Polazište citoskeleta	Cjevasti proteini	Životinje
Treplja (cilija)	Kretanje u vanjskom mediju	Tubularni protein	Životinje, protisti, neke biljke
Glikosom	Provodi glikolizu	Jednomembranski	Protozoa
Gliokzisom	Pretvaranje masti u šećere	Jednomembranski	Biljke
Hidrogenosom	Proizvodnja energije i vodika	Dvomembranski	Neki jednoćelijski eukarioti
Lizosom	Razgradnja makromolekula	Jednomembranski	Većina eukariota
Melanosom	Skladištenje pigmenta	Jednomembranski	Životinje
Mitosom	Nepoznato	Dvomembranski	Neki jednoćelijski eukarioti
Miofibril	Kontrakcija mišića	Filamenti (niti)	Životinje
Jedarce	Proizvodnja ribosoma	Protein-DNK-RNK	Većina eukariota
Parentesom	Nepoznato	Nepoznato	Gljive
Peroksisom	Razgradnja vodik-peroksida	Jednomembranski	Svi eukarioti
Ribosom	Translacia	tRNK-protein	Eukarioti, Prokarioti
Vezikula (mjehurič)	Transport tvari	Jednomembranski	Svi eukarioti

Ostale strukture:

• Citosol
• Endomembranski sastav
• Nukleosom
• Mikrotubule
• Ćelijska membrana

Organele prokariota

Prokarioti nemaju eukariotsku složenosti, pa se ranije smatralo da imaju jako oskudnu unutrašnju organizaciju, tj. da nemaju unutrašnje strukture sa membranama. Te su tvrdnje u pitanje dovela nedavna otkrića proteinskih mikroodeljaka i lipidnih magnetozoma.

Prokariotske organele i ćelijske strukture

Organela / Makromolekula	Glavna funkcija	Građa	Organizmi
Karboksisom	Fiksiranje ugljika	Proteinski omotač	Neke bakterije
Hlorosom	Fotosinteza	Iskorištavanje svjetlosne energije	Zelene sumporne bakterije
Bič	Kretanje u vanjskom mediju	Proteinsko vlakno	Neki prokarioti i eukarioti
Magnetosom	Magnetna orijentacija	Neorganski kristal, lipidna membrana	Magnetotaksne bakterije
Nukleoid	Održavanje DNK transkripcije u iRNK	DNK-protein	Prokarioti
Plazmid	Mijenjanje DNK	Kružna DNK	Neke bakterije
Ribosom	Translacija	RNK-protein	Eukarioti, Prokarioti
Tilakoid	Fotosinteza	Proteini fotostrukture i pigmenti	Uglavnom cijanobakterije

^{[7][8][9][10][11][12][13][14]}

Dodatne slike

• 
  Akrosom
• 
  Lizosom
• 
  Mitohondrija
• 
  Mikrotubuli
• 
  Golgijev aparat

Također pogledajte

• Ćelije
• Tkivo

Reference

1. Kerfeld, Ca; Sawaya, Mr; Tanaka, S; Nguyen, Cv; Phillips, M; Beeby, M; Yeates, To (August 2005). "Protein structures forming the shell of primitive bacterial organelles.". Science (New York, N.Y.) 309 (5736): 936–8. doi:10.1126/science.1113397. PMID 16081736.
2. Bütschli, O. (1888). Dr. H. G. Bronn's Klassen u. Ordnungen des Thier-Reichs wissenschaftlich dargestellt in Wort und Bild. Erster Band. Protozoa. Dritte Abtheilung: Infusoria und System der Radiolaria. str. 1412.
3. -{Amer. Naturalist. 23, 1889, S. 183}-
4. "Journal de l'anatomie et de la physiologie normales et pathologiques de l'homme et des animaux".
5. Möbius, K. (1884). "Das Sterben der einzelligen und der vielzelligen Tiere. Vergleichend betrachtet". Biologisches Centralblatt. 4 (13, 14): 389–392, 448. Arhivirano s originala, 18. 7. 2011. Pristupljeno 29. 2. 2016. Nepoznati parametar |month= zanemaren (pomoć); Referenca sadrži prazan nepoznati parametar: |coauthors= (pomoć)
6. Kerfeld, Ca; Sawaya, Mr; Tanaka, S; Nguyen, Cv; Phillips, M; Beeby, M; Yeates, To (2005). "Protein structures forming the shell of primitive bacterial organelles". Science. 309 (5736): 936–8. doi:10.1126/science.1113397. PMID 16081736. Nepoznati parametar |month= zanemaren (pomoć)CS1 održavanje: više imena: authors list (link)
7. Sofradžija A., Šoljan D., Hadžiselimović R. (2000): Biologija 1, Svjetlost, Sarajevo, ISBN 9958-16-8 pogrešan ISBN.
8. Međedović S., Maslić E., Hadžiselimović R. (2000): Biologija 2. Svjetlost, Sarajevo, ISBN 9958-10-222-6.
9. Hadžiselimović R., Maslić E. (1999): Osnovi etologije – Biologija ponašanja životinja i ljudi. Sarajevo Publishing, Sarajevo, ISBN 9958-21-091-6.
10. Mader S. S. (2000): Human biology. McGraw-Hill, New York, ISBN 0-07-290584-0; ISBN 0-07-117940-2.
11. Ibrulj S., Haverić S., Haverić A. (2008): Citogenetičke metode – Primjena u medicini . Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo,ISBN 978-9958-9344-5-2.
12. Hadžiselimović R., Pojskić N. (2005): Uvod u humanu imunogenetiku. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-3-4.
13. Hall J. E., Guyton A. C. (2006): Textbook of medical physiology, 11th edition. Elsevier Saunders, St. Louis, Mo, ISBN 0-7216-0240-1.
14. Bajrović K, Jevrić-Čaušević A., Hadžiselimović R., Ed. (2005): Uvod u genetičko inženjerstvo i biotehnologiju. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-1-8.

Vanjski linkovi

• Drvo života eurkariota Arhivirano 29. 1. 2012. na Wayback Machine