From Wikipedia, the free encyclopedia
Aspirin® ili acetilsalicilna kiselina je salicilatni lijek koji se često koristi kao analgetik, antipiretik i antiupalni lijek. Također, ima svojstvo antiplateleta, odnosno sprječava nastanak tromboze. Ponekad se korisiti u manjim dozama za sprječavanje infarkta srca kod osoba koje imaju rizik od nastajanja trombova.
 | Moguće je da članak ne poštuje standarde Wikipedije na bosanskom jeziku. |
| Acetilsalicilna kiselina | ||
|---|---|---|
| Naziv lijeka | Acetilsalicilna kiselina | |
| Druga imena | Aspirin | |
| Grupa | Antiupalni lijekovi Antipiretici Analgetici | |
| Trgovačka imena | Andol® Acesal® Alka-Selzer® | |
| ||
| ATC kodovi | N02BA01 B01AC06 A01AD05 | |
| CAS registarski broj | 50-78-2 | |
| ||
| Stručne informacije | ||
| ||
 Ime po IUPAC 2-(acetiloksi)benzoična kiselina | ||
| Sumarna formula | C9H8O4 | |
| Tačka topljenja | 136,0 °C[1] 138,4-139,01 °C[2] 138-140 °C[3] | |
| Tačka ključanja | 140,0 °C[3][4] (raspada se) | |
| Molarna masa | 180,16 g/mol | |
| ||
| Biološka raspoloživost | brzo se i potpuno apsorbuje | |
| Metabolizam | hepatični | |
| Poluvrijeme eliminacije | doza od 300–650 mg: 3,1–3,2 sata doza od 1 g: 5 sati doza od 2 g: 9 sati | |
| Izlučivanje | renalno | |
Aspirin također ima svojstvo da onemogućava koagulaciju krvi, jer inhibira tromboksan prostaglandine, koji u normalnim uslovima vežu molekule trombocita radi pravljenja ugruška na otvorenom ili oštećenom krvnom sudu ili povrijeđenom tkivu. Iz tih razloga se aspirin dugoročno koristi u manjim dozama za prevenciju infarkta miokarda, moždanog udara ili stvaranja krvnih ugušaka kod osoba koje su izložene tom riziku.[5] Utvrđeno je da se manje doze aspirina mogu dati neposredno nakon srčanog udara da bi se smanjio rizik od narednog udara ili smrti srčanog mišića.[6][7]
Osnovni neželjeni efekat aspirina su ulceracija probavnih organa, krvarenje u stomaku i tinitus, naročito pri visokim dozama. Kod djece i adolescenata, aspirin se više ne koristi kod ublažavanja simptoma gripe ili ospica te drugih virusnih bolesti, zbog povećanog rizika od Reyevog sindroma.[8]
Aspirin je jedan od najsvestranijih lijekova koji su poznati u medicini i jedan od najstarijih (prva upotreba lijekova dosta sličnih aspirinu zabilježena je u Antičkoj Grčkoj). Početni materijal potreban za sintezu aspirina, salicilna kiselina, je relativno jeftin (15 $ po kilogramu), jer se može dobiti procesom karboksilacije fenola sa ugljik-dioksidom. U industrijskoj proizvodnji aspirina najčešće se koristi proces esterifikacije. Aspirin se može naći u više od 100 komercijalnih lijekova širom svijeta (Anacin, Excedrin, Coricidin, Midol itd.). Koristi se za neki od tri najčešća razloga: kao analgetik, antipiretik i antiinflamatorni lijek (protivupalni). Iako je ranije aspirin činio više od 90% cjelokupnog tržišta komercijalnih analgetika, danas se pored njega sve više mogu naći lijekovi na bazi acetaminofena (40%), ibuprofena (26%) i naproksena (6%). Po američkim standardima (FDA), svi lijekovi koji sadrže više od 0,325g aspirina moraju biti pomješani povezujućom supstancom koja povezuje aspirin, odnosno rastvara ga. Takva procedura je neophodna zbog negativnog uticaja aspirina na sluznicu organa u probavnom sistemu.
Aspirin je jedan od prvih lijekova iz grupe nesteroidnih antiupalnih lijekova, od kojih nisu svi salicilati, iako mnogi od njih imaju slične efekte i inhibiraju sintezu ciklooksigenaze kao svoj osnovni mehanizam djelovanja. Danas je aspirin jedan od najrasprostranjenijih lijekova na svijetu, sa otprilike 40.000 tona potrošnje svake godine.[9] U zemljama gdje je Aspirin zaštićeno trgovačko ime njemačke farmaceutske kompanije Bayer, koristi se generičko ime acetilsalicilna kiselina (ASA).[10][11]
Lijekovi koji sadrže derivate salicilne kiseline, a strukturno su slični aspirinu, koriste se u medicini od antičkih vremena. Ekstrakti vrbine kore koji su bogati salicilatima su poznati po specifičnim efektima na povišenu temperaturu, bol i upalu, još od sredine 18. vijeka. Od 19. vijeka, farmaceuti su redovno davali recepte bazirane na raznim supstancama baziranim na salicilnoj kiselini kao aktivnoj komponenti vrbine kore.
Francuski hemičar Charles Frederic Gerhardt je prvi napravio acetilsalicilnu kiselinu 1853. godine. U toku njegovog ispitivanja i proučavanja sinteze i svojstava različitih kiselih anhidrida, pomiješao je acetil hlorid sa natrijevim solima salicilne kiseline (natrij-salicilat). Uslijedila je burna reakcija a rezultirajuća tekućina je brzo otvrdnula.[12] Pošto u to vrijeme (1853) nije bila poznata strukturalna teorija, Gerhardt je dobivenu supstancu nazvao salicil-acetni anhidrid (njem. wasserfreie Salicylsäure-Essigsäure). Ova sinteza aspirina je jedna od mnogih reakcija koje je Gerhardt opisao u svojim proučavanjima o anhidridima, ali je nije dalje razvijao.
Šest godina kasnije, 1859, von Gilm uspijeva dobiti analitički čistu acetilsalicilnu kiselinu (koju je nazivao acetilirana salicilna kiselina) putem reakcije salicilne kiseline i acetil hlorida.[13] Godine 1869, naučnici Schröder, Prinzhorn i Kraut ponavljaju sinteze koje su izveli Gerhardt (sa natrijum salicilatom) i von Gilm (sa salicilnom kiselinom) te zaključuju da obje reakcije daju istu supstancu - acetilsalicilnu kiselinu. Oni su također prvi koji su pravilno prikazali strukturu aspirina sa acetilnom funkcionalnom grupom povezanom na fenolni atom kisika.[14]
Godine 1897, naučnici iz njemačke farmaceutske firme Bayer počinju istraživati acetilsalicilnu kiselinu kao zamjenu za standardne salicilatne lijekove, koja bi imala manje iritirajuće efekte. Od 1899. godine, Bayer počinje nazivati ovaj lijek Aspirin i započinje s prodajom u cijelom svijetu.[15] Ime Aspirin je izvedeno iz A - acetil i Spirsäure - stari njemački naziv za salicilnu kiselinu.[16] Popularnost aspirina je rasla tokom prve polovine 20. vijeka, da bi nakon uspješnog korištenja aspirina tokom izbijanja pandemije španske gripe 1918. godine i profitabilnosti njegove proizvodnje, naglo narasla konkurencija u proizvodnji preparata na bazi aspirina, naročito kada je 1917. godine istekao američki patent na aspirin u posjedu Bayera.[15][17]
Lagahni pad u popularnosti aspirina uslijedio je nakon što je na tržište pušten paracetamol (acetaminofen) 1956. godine i ibuprofen 1969. godine.[15] Tokom 1960ih i 1970ih, John Vane i drugi naučnici su otkrili osnovni mehanizam djelovanja aspirina, putem kliničkih testova i drugih studija u periodu od 1960tih do 1980tih, što je dokazalo efikasnost aspirina kao lijeka protiv koagulacije krvi i sredstva koje smanjuje rizik od bolesti izazvanih krvnim ugrušcima.[15] Prodaja i potrošnja aspirina je ponovno značajno povećana u posljednjem desetljeću 20. vijeka i snažno se nastavila u 21. vijeku, zahvaljujući široko rasprostranjenoj upotrebi aspirina kao preventivnog lijeka od infarkta i moždanog udara.[15]
Kao dio ratne odštete koja je određena poraženoj Njemačkoj u Prvom svjetskom ratu mirom u Versaju 1919 godine, aspirin (zajedno sa heroinom) je izgubio status zaštićene trgovačke marke u Francuskoj, Rusiji, Ujedinjenom Kraljevstvu i SAD, gdje dobija generičko ime te se može pisati s malim početnim slovom.[18] Danas je riječ "aspirin" generički naziv u Australiji, Argentini, Velikoj Britaniji, Francuskoj, Indiji, Irskoj, Novom Zelandu, Pakistanu, Filipinima, Južnoj Africi i SAD-u.[19] Aspirin je ostao zaštićena trgovačka marka Bayera u Njemačkoj, Kanadi, Meksiku i 80 drugih zemalja, gdje se aspirin piše s velikim početnim slovom, te se obavezno mora staviti kao referenca na sve proizvode na bazi acetilsalicilne kiseline koje proizvodi i distribuira Bayer[20][21].
Aspirin je jedan od najosnovnijih lijekova koji se koriste u liječenju migrene, pri čemu je kod 50 do 60% slučajeva zabilježeno pozitivno djelovanje.[22] Njegova efikasnost se može porediti sa sumatriptanom, novijim lijekom na bazi triptana (trgovački naziv "Imitrex")[23] i drugim analgeticima poput paracetamola (acetaminofena)[24] ili ibuprofena.[25] Kombinacija aspirina, paracetamola i kofeina (Excedrin) daje čak i bolje rezultate. Pri tretmanu glavobolja i migrene, ova formulacija djeluje daleko bolje nego bilo koja od te tri komponente uzimane odovojeno,[24] bolje nego ibuprofen[26] te bolje nego sumatriptan. Slično kao i kod drugih lijekova protiv migrene, preporučeno je da se koristi aspirin kod početnih znakova glavobolje pošto se taj način koristio i u komparativnim studijskim eksperimentima[27].
Aspirin ublažava bol kod 60 do 75% pacijenata sa epizodnim tenzijama glavobolje.[28][29] On je u istoj ravni sa paracetamolom u tom smislu, osim što se kod aspirina češće javljaju neželjeni efekti u probavnom sistemu.[29] Komparativni studijski eksperimenti ukazuju da metamzol i ibuprofen mogu ublažiti bol brže od aspirina, ali se primjećuju značajne razlike 2 sata nakon upotrebe.[28][30] Kombinacija aspirina, paracetamola i kofeina (Excedrin) je i dalje efektivniji, ali uz negativnije posljedice u vidu stomačnih tegoba, nervoze i vrtoglavice.[31]
Općenito, aspirin dobro djeluje protiv potmule i stalne boli; međutim nije efikasan protiv bolove izazvanih mišićnim grčevima, nadimanjima, mučninom u želucu i akutnom iritacijom kože.[32] Najviše studirani primjer je bol nakon operacije poput vađenja zuba, za koju je najviša dozvoljena doza aspirina (od 1 g) ekvivalentna 1 gramu paracetamola, 60 mg kodeina i 5 mg oksikodona. Kombinacija apsorina i kofeina, općenito, omogućava veće ublažavanje bola od aspirina samog. Aspirin u vidu šumećih tableta ili praška ublažava bol mnogo brže od aspirina u vidu tableta (15-30 minuta naspram 45-60 minuta).[33]
U svakom slučaju, kao sredstvo za ublažavanje bolova poslije operacije, aspirin djeluje daleko slabije od ibuprofena. Aspirin također ima dosta veći negativni uticaj na probavne organe od ibuprofena. Najveća dozvoljena doza aspirina (1 g) slabije ublažava bol od prosječne doze ibuprofena (400 mg) a ovo ublažavanje bola kod aspirina ne traje tako dugo.[33] Kombinacija aspirina i kodeina može imati neznatno veće analgetičke efekte od samog aspirina; međutim, ova razlika klinički nije značajna.[34] Smatra se da je ibuprofen najmanje isto toliko efektivan kao i ova kombinacija, a moguće i efektivniji.[35]
Sudeći po meta-analizama kliničkih eksperimenata u vezi menstrualnih bolova, aspirin pokazuje višu efikasnost od placeba ali slabiju od ibuprofena ili naproksena, mada se najveća doza aspirina nije koristila pri ovim eksperimentima. Autori su zaključili da ibuprofen ima najpovoljniji odnos koristi i rizika.[36]
Aspirin ne olakšava bolove nastale tokom biciklističkih vježbi,[37] dok kofein je, na iznenađenje, bio veoma učinkovit.[38][39] Slično tome, aspirin, kodein ili paracetamol nisu bili bolji od placeba kod mišićnih bolova nakon vježbanja.[40] Aspirin je jedan od najčešće korištenih lijekova pri tretmanu blagih i umjerenih bolova, uključujući migrenu i groznicu.[41] Često se kombinira sa drugim lijekovima iz grupe nesteroidnih antiupalnih lijekova i opioidnim analgeticima pri tretmanu umjerenih i jakih bolova.[42]
U visokim dozama, aspirin i drugi salicilati se koriste pri tretmanu reumatske groznice, reumatoidnog artritisa i drugih upalnih stanja zglobova i kostiju. U manjim dozama, aspirin (i njegovi ekvivalenti kao kalcij-karbasalat) također sprječavaju nastajanje krvnih ugrušaka i dokazano smanjuju pojavu akutnih ishemičnih napada i nestabilne angine pectoris kod muškaraca, a može biti korišten i profilaktično. Također se koristi pri tretmanu perikarditisa, bolesti koronarnih arterija i akutnih infakta miokarda.[43] Manje doze aspirina su preporučene u prevenciji moždanog udara i infarkta kod pacijenata sa dijagnosticiranim srčanim bolestima. Kod osoba koje nemaju prisutne srčane probleme, aspirin nema takvo djelovanje.[44] Međutim, preporučljivo je da se u predoperativnom postupku kod pacijenata sa srčanim bolestima pri operaciji by-pass-a prekine s davanjem aspirina najmanje sedam dana prije same operacije, jer se time značajno umanjuje krvarenje u postoperativnom periodu.[45]
Pretpostavljalo se da aspirin smanjuje formiranje katarakta kod pacijenata sa dijabetesom, ali je jedna studija dokazala da nije djelotvoran za ovakvu upotrebu.[46] Uloga aspirina u smanjenju pojave nekih formi raka je također dosta ispitivana. U brojnim studijama, korištenje aspirina nije smanjilo pojavu raka prostate.[47] Njegovi efekti na pojavu raka pankreasa su promjenjivi, jedna studija iz 2004 godine je pronašla statistički značajno povećanje rizika od raka pankreasa kod žena,[48] dok meta-analize nekoliko studija, objavljenih 2006 godine, nisu pronašle dokaze da su aspirin i drugi nesteroidni antiupalni lijekovi povezani sa povišenim rizikom od tih oboljenja.[49] Moguće je da bi aspirin mogao biti efektivan u smanjenju rizika od različitih oblika raka, uključujući rak debelog crijeva,[50]pluća,[51] a moguće i rak gornjih probavnih organa, iako neki dokazi o efikasnosti u prevenciji raka gornjih probavnih organa nisu u potpunosti dorečeni.[52] Njegovi efekti protiv adenokarcinoma mogu biti objašnjeni njegovom inhibicijom enzima ciklooksigenaze-2 (COX-2) koji je sadržan u njima.[53] U studiji objavljenoj 2009. godine, grupa naučnika sa Univerziteta Yale i Univerziteta Iowa je pronašla da aspirin može zaštititi određene ćelije jetre zvane hepatocite od oštećenja.[54]
Aspirin se koristi pri tretmanu bola i artritisa u veterinarskoj medicini, uglavnom kod pasa, iako nije preporučljiv za ovu upotrebu, jer postoje noviji lijekovi sa manje popratnih efekata za ove životinje. Naročito su psi posebno osjetljivi na popratne efekte salicilata na probavni sistem.[55]Konjima se također davao aspirin za ublažavanje bolova, mada nije široko upotrebljavan zbog kratkog perioda analgetičkog djelovanja. Također su i konji nešto manje osjetljivi na neželjene efekte na probavni sistem. Međutim, aspirin je pokazao obečavajuće rezultate pri njegovoj upotrebi kao antikoagulanta, naročito kod slučajeva laminitisa.[56] Pri upotrebi aspirina kod svih životinja, obavezan je direktni nadzor veterinara. Mačkama se nikad ne bi trebao davati aspirin, jer one nemaju sposobnost formiranja konjugiranih glukoronida, što uzrokuje da je aspirin za mačke otrovan. Njegova toksičnost za mačke se može ublažiti davanjem propisanih doza u dužim vremenskim intervalima.[57]
Godine 1971, britanski farmakolog John Robert Vane, tada zaposlen na Kraljevskom hirurškom koledžu (Royal College of Surgeons) u Londonu, dokazao je da aspirin onemogućuje proizvodnju prostaglandina i tromboksana.[58] Za ovo otkriće, Vane je dobio Nobelovu nagradu za medicinu 1982 godine, te je dobio počasnu titulu viteza.
Mogućnost aspirina da inhibira proizvodnju prostaglandina i tromboksana je zbog njihovih nepovratnih (ireverzibilnih) deaktivacija enzima ciklooksigenaze (COX). Ciklooksigenaza je neophodna za sintezu prostaglandina i tromboksana. Aspirin djeluje kao acetilirajuće sredstvo pošto se acetil grupa kovalentno veže za serinski ostatak na aktivnom mjestu COX enzima. Ovo daje aspirinu značajnu razliku od drugih nesteroidnih antiupalnih lijekova (poput diklofenaka i ibuprofena), koji su reverzibilni inhibitori (čije je djelovanje moguće povratiti).
Aspirin korišten dugoročno u manjim dozama nepovratno blokira stvaranje tromboksana A2 u krvnim ugrušcima, stvarajući blokirajući efekt na stvaranje krvih ugrušaka. Ovo anikoagulantsko svojstvo aspirina omogućavanja njegovu primjenu za smanjenje rizika od srčanih udara.[59] Dnevna doza od 40 mg inhibira veliku proporciju tromboksana A2 proizvedenog akutno, a da se sinteza prostaglandina I2 vrlo malo mijenja; međutim, neophodne su veće doze za daljnu inhibiciju.[60]
Prostaglandini su hormoni koje tijelo lokalno proizvodi a koji imaju različite efekte u tijelu, uključujući prijenos informacija o bolu prema mozgu, upravljanje centrom za regulaciju temperature u hipotalamusu i regulisanju upalnih stanja. Tromboksani su odgovorni za proizvodnju trombocita koji su neophodni za stvaranje krvnih ugrušaka. Krvni ugrušci koji se stvore unutar krvotoka su najčešći uzrok srčanih udara, a aspirin u manjim dozama se smatra efektivnim sredstvom pri intervencijama kod akutnih infarkta miokarda.
Postoje najmanje dva (moguće i više) različitih tipova ciklooksigenaze: COX-1 i COX-2. Aspirin nepovratno onemogućava sintezu COX-1 i mijenja enzimsku aktivnost COX-2. U normalnim okolnostima, COX-2 proizvodi prostanoide, koji najvećim dijelom imaju upalno dejstvo. COX-2 izmijenjen od strane aspirina proizvodi lipoksine, koji su uglavnom protivupalnih svojstava. Noviji nesteroidni antiupalni lijekovi iz grupe selektivnih COX-2 inhibitora su razvijeni s ciljem da onemogućavaju sintezu samo COX-2, u svrhu smanjenja negativnih gastrointestalnih efekata.[9]
Međutim, neki od selektivnih COX-2 inhibitora, poput lijeka Vioxx, su nedavno povučeni sa tržišta, nakon što je utvrđeno da oni povećavaju rizik od srčanog udara. Pošto se gubi zaštitni antikoagulacijski efekt prostaciklina (PGI2), ujedno se povećava rizik od trombova i s njim povezanih srčanih udara. Pošto trombociti nemaju vlastitu DNK, oni ne mogu ponovno sintetizirati novu ciklooksigenazu jednom kada aspirin nepovratno inhibira enzim, što se značajno razlikuje od djelovanja reverzibilnih (povratnih) inhibitora.
Aspirin je pokazao još najmanje tri druga načina djelovanja. On razdvaja oksidativnu fosforilaciju u mitohondrijama hrskavičastog tkiva i ćelija jetre, putem difuznog dejstva iz prostora unutar ćelijske membrane kao nosilac protona nazad u matricu mitohondrija, gdje se ponovno ionizira i otpušta protone.[61] Ukratko, aspirin hvata i prenosi protone. Kada se daju veće doze aspirina, on može ponekad da izazove povišenu temperaturu zbog otpuštanja toplote iz lanca prijenosa elektrona, što je suprotan efekt od onog kada se daju manje doze aspirina. Pored toga, aspirin inducira pravljenje NO-radikala u tijelu, što je dokazano kod miševa te daje nezavisan mehanizam smanjenja upala. Ovo umanjuje adheziju leukocita, što je važan korak u imunom odgovoru na infekcije; međutim, trenutno ne postoje dovoljni dokazi koji pokazuju da aspirin pomaže u borbi protiv infekcije.[62] Najnovije objavljeni podaci ukazuju da salicilna kiselina i njeni derivati mijenjaju (moduliraju) signale kroz NF-κB (NF-kappaB) aktivaciju. NF-kappaB je kompleks faktora transkripcije, koji igra središnju ulogu u mnogim biološkim procesima, uključujući i upalne procese.[63]
Hemijski gledano, aspirin je acetilski derivat salicilne kiseline, bijela, kristalna, slabo kisela supstanca, sa tačkom topljenja oko 138-140 °C[3]. Veoma slabo se rastvara u vodi. Acetilsalicilna kiselina se veoma brzo raspada u rastvoru amonijum acetata i uopće acetata, karbonata, citrata ili hidroksida alkalnih metala. Stabilna je na suhom zraku, dok se postepeno hidrolizira djelovanjem vlage iz zraka na acetatnu kiselinu i salicilnu kiselinu. U rastvoru sa alkalnim supstancama, hidroliza se odvija još brže, te se u čistim rastvorima gotovo u potpunosti razlaže na acetate i salicilate.[64]
Sinteza aspirina je klasificirana kao reakcija esterifikacije. U toj reakciji, salicilnoj kiselini kao reaktantu se dodaje acetatni anhidrat, derivat acetatne kiseline, što uz prisustvo katalizatora 85%-ne fosfatne kiseline (H3PO4) (ponekad se koristi i sumporna kiselina, H2SO4), daje acetilsalicilnu kiselinu i, kao nusproizvod, acetatnu kiselinu (sirćetnu kiselinu). Pri samoj reakciji acetatni anhidrat se veže na fenolnu grupu salicilne kiseline (OH-) pretvarajući je u acetil-grupu (R-OH → R-OCOCH3). Ovaj način sinteze aspirina se uglavnom koristi u obrazovnim laboratorijama u srednjim i višim školama.[65]
Aplikacije koje sadrže visoke koncentracije aspirina često mogu imati miris sirćeta.[66] To je iz razloga što se aspirin može razložiti putem hidrolize u vlažnim uslovima na salicilnu i acetatnu kiselinu.[67]Konstanta kisele disocijacije (pKa) za acetilsalicilnu kiselinu iznosi 3,5 na temperaturi od 25 °C.[68]
Alternativno, aspirin se može sintetizirati reakcijom salicilne kiseline i acetil hlorida, čime se pored acetilsalicilne kiseline kao nusproizvod dobija HCl (hlorovodonična kiselina).[69]
Polimorfizam je osobina supstanci da formira više od jedne kristalne strukture, te je važna pri razvoju farmaceutskih sastojaka. Mnogi lijekovi dobijaju zakonsko odobrenje samo za jednu kristalnu formu ili polimorf. Dugo vremena je bila poznata samo jedna kristalna struktura aspirina, mada su od 1960tih postojale indicije o postojanju druge kristalne forme aspirina. Prvu alternativnu kristalnu formu aspirina otkrio je Vishweshwar sa saradnicima 2005. godine[70] a više strukturnih detalja je otkrio Andrew Bond sa saradnicima[71]. Novi tip kristala je pronađen nakon pokušaja ko-kristalizacije aspirina i levetiraketama iz zagrijanog acetonitrila. Forma II je stabilna samo na 100 K i pretvara se natrag u formu I na standardnoj (sobnoj) temperaturi. U običnoj formi I, dvije salicilne molekule formiraju centrosimetrične dimere kroz acetilne grupe sa (kiselim) metil protonom na karbonilne vodonikove veze, a u novoj formi II, svaka salicilna molekula formira iste vodonikove veze sa dvije susjedne molekule umjesto sa jednom. Uz razliku kod vodonikovih veza formiranih preko grupa karboksilne kiseline, oba polimorfa formiraju identične dimerne strukture.
Salicilna kiselina je slaba kiselina i veoma malo se ionizira u stomaku nakon oralne upotrebe. Acetilsalicilna kiselina se veoma slabo rastvara u kiseloj sredini u probavnom sistemu, što može usporiti njenu apsorpciju u visokim dozama za 8 do 24 sata. Pored činjenice da je pH vrijednost u tankim crijevima još viša[72], tu se aspirin mnogo brže apsorbira zbog veće površine apsorpcije. Zbog slabe rastvorljivosti pri većim dozama, njegova koncentracija u krvnoj plazmi može rasti i 24 sata nakon primjene.[73][74][75]
Od 50% do 80% salicilata u krvi se veže uz bjelančevine dok ostatak ostaje aktivan, u ioniziranom stanju; vezivanje na bjelančevine je zavisno od koncentracije. Zasićenost vezivnih mjesta daje više slobodnih salicilata te se time povećava otrovnost. Zapremina distribucije u organizmu iznosi 0,1 do 0,2 l/kg. Acidoza povećava zapreminu distribucije jer se time olakšava ulazak salicilata u tkiva.[75] Oko 80% terapeutske doze salicilne kiseline se metabolizira u jetri.
Konjugacijom sa glicinom formira se saliciluronska kiselina ((2-hidroksibenzamido)acetatna kiselina) a sa glukuronskom kiselinom formira se salicil-acil i fenolski glukuronid. Ovi metabolički putevi imaju dosta ograničeni kapacitet. Manje količine salicilne kiseline se također hidroksiliraju u gentisinsku kiselinu. Sa velikim dozama salicilata, kinetika se mijenja iz prvog reda u nulti red, onako kako metabolički putevi postaju zasićeni a izlučivanje preko bubrega postaje sve važnije.[75]
Acetilsalicilna kiselina, kao i svi salicilati, uglavnom se izlučuje iz organizma renalnim putem (preko bubrega) i to 75% u vidu saliciluronska kiseline, 10% kao slobodna salicilna kiselina, 10% kao salicilni fenol, 5% kao acil glukuronidi i manji dio (manje od 1%) kao gentisinska kiselina. Kada se koriste manje doze aspirina (manje od 250 mg kod odrasle osobe), svi metabolički putevi funkcionišu prvim redom kinetike, uz poluvrijeme eliminacije od 2 do 4,5 sata.[76][77] Kada se primijene veće doze salicilata (veće od 4g), poluvrijeme eliminacije postaje mnogo duže (15 do 30 sati)[78] jer se metabolički putevi biotransformacije zasićuju zbog formiranja salicilurične kiseline i salicilnih fenola,[79] izlučivanje putem bubrega (renalno) postaje veoma bitno kada metabolički putevi postanu zasićeni, jer su ekstremno osjetljivi na promjene u pH vrijednosti urina. Studija pokazuje da se bubrežna funkcija pojačava od 10 do 20 puta kada se pH vrijednost urina poveća sa 5 na 8. Korištenje urinarne alkanizacije se bazira na ovom specifičnom aspektu izlučivanja salicilata.[80]
Aspirin ne bi trebale upotrebljavati osobe koje su alergične na ibuprofen, naproksen i one koje su osjetljive na salicilate,[81] odnosno općenito na nesteroidne antiupalne lijekove. Posebna pažnja se treba obratiti na pacijente koji imaju astmu i NSAID-a iniciran bronhospazm. Zbog poznatog iritirajućeg uticaja na organe za probavu, osobe sa ulkusom na želucu, blagim dijabetesom ili gastritisom, prije korištenja aspirina trebaju zatražiti savjet liječnika.[82] Čak i kod osoba bez ovih poteškoća, i dalje postoji rizik od unutrašnjeg krvarenja u probavnom sistemu, ukoliko se aspirin uzima nakon konzumacije alkohola ili varfarina.[83] Pacijenti sa hemofilijom ili drugim sličnim problemima ne bi smjeli uzimati aspirin.[82] Pored toga, poznato je da aspirin može prourokovati hemolitičku anemiju kod osoba koje imaju genetički poremećaj G6PD (deficijencija glukoza-6-fosfat dehidrogenaze).[84] Osobe sa bubrežnim bolestima, hiperurikemijom ili gihtom ne bi smjele uzimati aspirin jer on onemogućava bubrege da izbacuju urinsku kiselinu, te bi moglo doći do komplikacija. Aspirin se također ne bi trebao davati djeci i mlađim osobama protiv prehlade ili simptoma gripe jer se time povećava rizik od Reyevog sindroma.[8]
Kod nekih osoba, aspirin nema jak efekat na trombocite kao kod većine ljudi. Ta pojava je opisana kao neosjetljivost ili otpornost na aspirin. Objavljena studija je pokazala da su žene češće neosjetljive na aspirin od muškaraca.[85] dok druga, opširnija studija na 2.930 pacijenata pokazala je da je 28% osoba otporno na aspirin.[86] Istraživanja na 100 italijanskih pacijenata je pokazalo da je od 31% pacijenata kod kojih je uočena pojava otpornosti, samo 5% njih je stvarno bilo otporno, dok je ostalih 28 bilo nekompatibilno.[87]
Brojna istraživanja su pokazala da upotreba aspirina može povećati rizik od krvarenja u probavnom sistemu.[88] Iako se aspirin najčešće upotrebljava obložen supstancama koje ne iritiraju probavni sistem, te da se takva primjena aspirina često prezentuje u javnosti kao povoljna za stomak; putem jedne studije je dokazano da to nije tako.[88] Kombinacija aspirina sa drugim NSAID lijekovima može daljnje povećati ovaj rizik.[88] Koristeći aspirin sa klopidogrelom ili varfarinom može se u znatnoj mjeri povećati rizik od krvarenja u probavnom sistemu.[89]
Velike doze salicilata, odnosno proizvoda metabolizma aspirina, može uzrokovati tinitus, a ti rezultati su zasnovani na eksperimentima na miševima preko djelovanja arahidonične kiseline i kaskade NMDA receptora.[90]
Reyev sindrom, teška bolest koju karakteriše akutna encefalopatija i masna jetra, može se javiti kod djece ili mlađih osoba kojima je davan aspirin protiv groznice i drugih bolesti ili infekcija. Od 1981 od 1997 godine, 1207 slučajeva Reyevog sindroma je otkriveno u SAD-u kod pacijenata do 18 godina starosti. Od svih pacijenata, njih 93% je tri sedmice ranije pokazivalo simptome ovog sindroma, uglavnom u vidu respiratornih infekcija, ospica ili dijareje. Kod 81,9% djece, čija ispitivanja su objavljena, bili su pronađene određene količine salicilata.[91] Nakon što su nadležni organi u SAD-u objavili da postoji veza između Reyevog sindroma i uzimanja aspirina, poduzete su određene mjere kojima se spriječava upotreba aspirina svim osobama ispod 19 godina koje pokazuju znakove groznice.[8]
Kod manjeg broja osoba, aspirin može izazvati simptome koji upućuju na alergijsku reakciju, uključujući osip, upalu i glavobolju. Uzrok ove reakcije je osjetljivost na salicilate i ne spada u prave alergije već je prije svega nemogućnost metabolizma čak i manjih količina acetilsalicilne kiseline, što dovodi do predoziranja.
Aspirin može uzrokovati produljeno krvarenje nakon operacija čak do 10 dana duže. U jednoj studiji, 30 pacijenata je posmatrano nakon raznih operacija koje su na njima provedene. Dvadeset od njih je imalo bar još jednu dodatnu neplaniranu operaciju zbog postoperativnog krvarenja.[92] Ova difuzna krvarenja su vezana isključivo sa aspirinom ili u kombinaciji sa drugim lijekovima iz grupe NSAID u 19 od 20 slučajeva produljenog postoperativnog krvarenja. Prosječno vrijeme oporavka nakon druge operacije je bilo 11 dana.
Aspirin može inicirati angioedem kod nekih osoba. U jednom ispitivanju, angioedem se pojavio 1 do 6 sati nakon uzimanja aspirina kod nekih pacijenata koji su učestvovali u ispitivanjima. Međutim, uzimanje samog aspirina nije dovelo do angioedema kod ovih pacijenata; primijećeno je da su takvi pacijenti pored aspirina koristili druge nesteroidne antiupalne lijekove nakon čega se primijetila pojava angioedema.[93]
Poznato je da aspirin ima određena međudjelovanja s drugim lijekovima. Naprimjer, acetazolamid i amonij-hlorid mogu pojačati toksične efekte salicilata, dok alkohol pojačava unutrašnja krvarenja povezana s ovim tipovima lijekova.[83][94] Poznato je da aspirin zamjenjuje brojne lijekove na vezivnim mjestima bjelančevina u krvi, umanjujući djelovanje nekih lijekova poput lijekova protiv dijabetesa, tolbutamida i hlorpropamida; imunosupresivnih lijekova, metotreksata, fenitoina, probenecida, valproinske kiseline te mnogim nesteroidnim antiupalnim lijekovima. Kortikosteroidi također mogu umanjiti koncentraciju aspirina. Farmakološka aktivnost spironolaktona može biti umanjena zbog korištenja aspirina, a poznato je da se aspirin veže umjesto penicilina pri izlučivanju u bubrežnim cjevčicama.[95] Aspirin može da inhibira apsorpciju vitamina C[96][97][98].
Za odrasle osobe, uobičajeno je da uzimaju do četiri doze aspirina dnevno, protiv groznice ili artritisa,[99] dok su doze u visini najveće dnevne doze odavno korištene pri tretmanu reumatske groznice.[100] Za prevenciju infarkta miokarda kod osoba kod kojih su ustanovljene bolesti srčane arterije, potrebne su mnogo manje dnevne doze.[99]
Nove preporuke za korištenje aspirina koje je objavila Američka služba za preventivne zadatke (USPSTF) 2009 godine, za primarnu prevenciju koronarnih srčanih bolesti za ciljnu mušku starosnu populaciju od 45 do 79 godina i žensku starosnu populaciju od 55 do 79 godina, preporučuju da se aspirin koristi tek onda kada se ocijeni da su potencijalne šanse za sprječavanje infarkta miokarda veće od potencijalnih šteta od krvarenja u organima probavnog sistema. Pacijenti koji koriste aspirin u normalnim niskim dozama (75 mg) imaju 25% manje rizika od smrti uslijed kardiovaskularnih bolesti te 14% manji rizik od smrti od bilo kojeg uzroka.[101]
Predoziranje aspirinom može biti akutno ili hronično. Akutno trovanje se dešava pri uzimanju jedne prekomjerne doze, dok hronično trovanje nastaje pri uzimanju visokih doza u dužem vremenskom periodu. Pri akutnom trovanju zabilježena je stopa smrtnosti od 2%. Kod hroničnog trovanja zabilježena je mnogo viša stopa smrtnosti od 25%; a naročito je opasna kod djece.[102]
Smatra se da je aspirin akutno otrovan u dozi od preko 150 mg po kilogramu tjelesne mase.[78] Umjerena otrovnost se smatra pri dozama do 300 mg/kg, dok je opasna otrovnost pri dozama između 300 i 500 mg/kg; potencijalno smrtna doza se smatra iznad 500 mg/kg tjelesne mase.[103] Hronična otrovnost se može desiti pri uzimanju doza od 100 mg/kg tjelesne mase dnevno u toku dva ili više dana.[103]
Tokom druge polovine 20. vijeka, broj trovanja salicilatima u Sjedinjenim Američkim Državama je opao, uglavnom iz razloga veće popularnosti drugih analgetika koji se mogu dobiti bez liječničkog recepta, kao što je paracetamol (acetaminofen). U toku 2000 godine u SAD-u je registrirano 52 slučaja smrti zbog uzimanja prekomjerne doze lijekova koji su na bazi aspirina. Međutim, kod gotovo u svim slučajevima, osim kod njih tri, se radilo o svjesnom uzimanju letalnih (smrtnih) doza, uglavnom pri pokušajima samoubistva.[104]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
