Groe

Groe zo ur gumun eus kanton an Oriant-2, en Enez-Groe, e departamant ar Mor-Bihan e Breizh.

Groe
Porzh Tudi.
Anv gallek (ofisiel)	Groix
Bro istorel	Bro-Gwened
Melestradurezh
Departamant	Mor-Bihan
Arondisamant	an Oriant
Kanton	an Oriant-2
Kod kumun	56069
Kod post	56590
Maer Amzer gefridi	Dominique Yvon 2014-2026
Etrekumuniezh	An Oriant tolpad-kêrioù
Bro velestradurel	Bro an Oriant
Lec'hienn Web	http://www.groix.fr
Poblañsouriezh
Poblañs	2 308 ann. (2022)[1]
Stankter	156 ann./km²
Douaroniezh
Daveennoù lec'hiañ	47° 38′ Norzh 3° 28′ Kornôg
Uhelderioù	kreiz-kêr : 47 m bihanañ 0 m — brasañ 48 m
Gorread	14,82 km²
Groe
kemmañ

Douaroniezh

14 km² eo gorread Enez Groe. An enezenn vrasañ eus Breizh eo goude ar Gerveur.

8 km hirder ha 3 km ledander dezhi.

Emañ penn gwalarn ha penn gevred an enezenn e mirva naturel François Le Bail.

Ardamezioù

« Rannet : - ouzh 1 : en argant, e bemp brizhenn erminig en sabel lammellet; - ouzh 2 : en glazur e vag pesketañ e argant ev c'houelioù en gul, heuliet ouzh kleiz gant un devenn geotet leinet gant un tour-tan en argant e gouloù en e gul; E bevenn en argant. Un eor en sabel balirant war al lodennadur hag war ar vevenn, ar rilhenn skoret ouzh dehou gant ur bleizmor en argant hag ouzh kleiz gant ur morvleiz ivez en argant. » Aozer : M. Stephan Kuzul ar Gumun : 1957

Istor

Henamzer

• Abaoe ar Ragistor, 10 000 bloaz a-raok J.-K., eo poblet Enez-Groe. Savet eo bet ar meurvein gant tud ar mare neolitik. E-kerzh an Henamzer eo deuet ar Wenediz kozh (Veneti) hag ar Romaned.

Sent

• Er V^vet kantved e tilestras Sant Gourziern, deuet eus Kembre, en enezenn a-raok mont da Gemperle^[2], hag er VII^vet kantved e teuas Sant Tudi eus Kembre ivez.

IX^vet kantved ha X^vet kantved

• Vikinged a zo bet e Groe ivez e-pad ur pennad amzer. Kavet e voe ur bez viking e 1906 en enezenn.

Dispac'h Gall

• Melestradurezh: krouet e voe kumun Groe e 1790; e Kanton Porzh-Loeiz hag e Bann Henbont e oa^[3]. Brasaet e voe Kanton Porzh-Loeiz gant lezenn an 8 pluviôse an IX (28 a viz Genver 1801), dezhi an titl loi portant réduction du nombre de justices de paix. Lakaet e voe Groe en Arondisamant an Oriant krouet e 1800^[4].

XX^vet kantved

Brezel-bed kentañ

• Ur c'hamp-bac'h a voe digoret er gumun e 1914 evit derc'hel enbroidi eus ar stadoù o stourm ouzh Bro-C'hall ennañ^[5],[6],[7].
• Mervel a reas 174 gwaz eus Groe abalamour d'ar brezel, 48 anezhe war vor, hervez monumant ar re varv, da lâret eo 2,99 % ag ar boblañs hervez an niveradeg bet graet e 1911^[8].

Etre an daou vrezel-bed

• 1923: krouet e voe Kanton Groe^[4],[3], Groe o vout e gumun nemeti.
• 19-20 a viz Gwenholon 1930: c'hwec'h bag kollet, mervel a ra etre 34 ha 38 pesketour eus Groe abalamour d'ar gorventenn, o lezel 22 intañvez ha 38 emzivad war o lerc'h^[9],[8].
• 2-3 a viz C'hwevrer 1939: 180 mui 280 repuad o tont eus Spagn a zilestras e Groe a-raok bout kaset da Borzh-Loeiz^[8],[10].

Eil Brezel-bed

• 
  Soudarded alaman e Porzh-Tudi.

Nijerezioù ar Re Gevredet aet d'ar strad

• Ur c'harr-nij (Lancaster I marilhet R 5493 ha kodet KM-M) eus Aerlu ar Rouantelezh-Unanet (Royal Air Force) a gouezhas e donvor Groe d'ar 24 a viz Meurzh 1942: mervel a reas ar seizh milour eus ar Rouantelezh-Unanet hag ar milour aostralian a oa ennañ; ne voe ket adkavet o c'horfoù^[11].
• Ur c'harr-nij (Hampden I marilhet A 158 ha kodet VN-?) eus Aerlu ar Rouantelezh-Unanet (Royal Air Force) a gouezhas e Groe d'ar 25 a viz Meurzh 1942: mervel a reas ar pevar nijour a oa ennañ; douaret int bet e bered Kerantreizh en Oriant^[11].
• D'an 12 a viz Eost 1943 e kouezhas an nijerez Wellington marilhet LN442 eus 466th Squadron ar Royal Australian Air Force en enezenn, lazhet e voe he femp nijour.
• D'an 23 a viz Gwenholon 1943 e kouezhas ur c'harr-nij B-17 eus aerlu SUA (United States Army Air Forces) e Groe; lazhet e voe an dek nijour eus e baread^[12].
• D'ar 14 a viz Eost 1944 e kouezhas un nijerez (Mosquito VI marilhet HR259 ha kodet DM-Q) eus aerlu ar Rouantelezh-Unanet (Royal Air Force) e Groe^[11].

Traoù all

• E miz Du 1942 e voe bac'het 293 den en ur c'hamp savet nepell ouzh ar vered gant an Aozadur Todt, rediet e vezent da labourat evit sevel Moger ar Meurvor Atlantel; gwallgaset e vezent gant ar warded, 46 anezhe a varvas edan daou viz, en o mesk daou Bolonad yuzev, bet drouklazhet d'an 13 a viz Kerzu 1942^{[13],[14],[15]}.
• E Sankenn an Oriant edo Groe^[16].

• Dieubet e voe Groe d'an 10 a viz Mae 1945 goude emzaskoridigezh an Alamaned, prizoniet e voe 11 ofisour ha 559 is-ofisour ha milour ordin^[17].

Anv P. Baron eus Groe ouzh monumant ar re fuzuilhet e Porzh-Loeiz

• D'an 23 a viz Mae 1945 e voe kavet korf marv un den eus ar gumun e-tal gwikadell Porzh-Loeiz. Er Rezistañs e oa; fuzuilhet e oa bet gant al lu alaman^[18].
• Mervel a reas 50 den eus ar gumun abalamour d'ar brezel^[19].

Brezelioù didrevadennañ

Brezel Aljeria

• Mervel a reas pevar milour eus ar gumun^[19].

Monumantoù ha traoù heverk

• 
  Peulvan e Mez er Groez.
• 
  Ar bez viking adkrouet er mirdi.
• 
  Porzh Tudi, porzh pennañ an enez.
• 
  Porzh Tudi e-pad an Eil brezel-bed gant soudarded alaman.
• 
  Porzh Tudi.
• 
  Bigi e Porzh Tudi.
• 
  Poull-kannañ.
• 
  Tour-tan Beg ar C'hizhier.
• 
  Traezheg.
• 
  Tour-tan Penn-Maen.
• 
  Penn Maen.
• 
  Traezheg.
• 
  Lokmaria.
• 
  Gwel eus Groe.
• 
  Monumant ar re varv.

• Mein-veur niverus : lec'hioù (pe zaolioù-maen) anvet "Men Cam", "Men Yann" ha "Vagouar-Huen". Peulvini Kêrlard ha Kêrglavezig. Bezioù kozh.
• Ur bez viking (IX^vet-X^vet kantved), bet kavet e 1906, ennañ ur Viking a renk uhel.
• Arouezva Beg-Melen.
• Tour-tan Penn Maen.
• Tiez pesketaerien er penngêrioù. Feunteunioù ha poulloù-kannañ.
• Iliz katolik Sant-Tudi XI^vet kantved. Chapelioù XVIII^vet kantved ha XIX^vet kantved: an Dreinded (er vourc'h), Itron Varia Kalmean, Sant-Leonard (e Kelwid), Itron Varia Plasmanek (e Lokmaria).
• Ekomirdi Groe: istor, bleuñvoù, loened, douarouriezh, maenoniezh.
• Mirva naturel ha douarouriel. Toull-an-Ifern. Toull-ar-Gurun. Groc'h-ar-Meot.
• Tour-tan Penn-Maen.
• Monumant ar re varv e-tal an iliz katolik, luc’hskeudenn^[20]. Dioueliet e voe d’ar 5 a viz Even 1922^[21].
• Plakenn ar re varv (1914-1918) en iliz katolik, luc’hskeudenn^[22].
• Monumant nijourion ar C'hommonwealth bet lazhet e miz Eost 1943^[23].

Poblañs

Emdroadur ar boblañs abaoe 1793

Armerzh Groe e 1893

Rummadoù	Bro-C'hall	Groe
Niver ar rollidi	93 809	1 650
Niver ar bigi-pesketa	26 325	252
Fard e tonelloù	174 229	5 094
Dastumad (talvoudegezh e Lurioù gall)
Brezhili fresk	4 266 532	24 560
Sardin	12 481 831	56 000
Toun	2 577 434	1 055 000
Ligistri ha grilhed-traezh	3 410 338	185 000
Chevr	1 623 162	2 250
Pesked fresk	35 602 325	-
Bezhin ha temz	5 921 770	4 414

^[24]

Brezhoneg

• 1970 Grammaire structurale du Breton de l'ile de Groix, Elmar Ternes
• En hañv 2018 ha 2022 : devezhioù deskiñ brezhoneg zo bet eno gant UDB.
• Kentelioù breton a-c'houde 2018.

Tud

• Guntiern, manac'h ha sant brezhon deuet eus Kembre.
• Tudi, manac'h ha sant brezhon deuet eus Kembre.
• Henry Moret livour gall, 1856-1913.

Tud bet ganet eno

• Yann-Bêr Kalloc'h, barzh, d'an 21 a viz Gouere 1888 e Groe hag aet da anaon d'an 10 a viz Ebrel 1917 en Urvillers (Aisne, Bro-C'hall), war an talbenn, e-pad ar Brezel-bed kentañ.
• Firmin Tristan (25 a viz Meurzh 1886-10 a viz Meurzh 1965 e Santez-Elen), maer ar gumun, kuzulier Kanton Groe ha kannad ar Mor-Bihan e Kambr an deputeed^[25].
• José Calloch, brezhonegour ampart, bet o labourat e Mirdi Groe, aet da Anaon d'an 21 a viz C'hwevrer 2020^[26],[27].

Arzourien bet awenet gant Groe

• Livourien: Germaine Gardey, Henry Moret.
• Kanerien : Gilles Servat en-deus skrivet ur ganaouenn "L'île de Groix".
• Skrivagnerien: Lucien Gourong (ganet e 1943), konter ha beajour

Sportoù

• Kampionad pouleñvat^[28].

Liammoù diavaez

• (br) Enez Groe war lec'hienn Geobreizh
• (fr) Keloù diwar-benn Enez Groe
• (fr) Maerdi Groe
• (fr) Istor Enez Groe hag ar familh Gourong

Livadennoù gant Henry Moret

• 
  Henry Moret : Groe (1891)
• 
  Henry Moret : Aod Enez Groe
• 
  Henry Moret : Enez Groe e-dan an erc'h (1892)

Dave ha notennoù

1. Roadennoù ofisiel e lec'hienn an EBSSA
2. (fr)Henri Guiriec, La Région de l'Ellé - bas et haut Ellé (pajenn 24), e ti an aozer, 1939
3. (fr)Robert Bouvier, Bernard Le Montagner, Alain Revoy ha Dominique Reynaud, Histoire de la Poste dans le Morbihan, Embannadurioù Liv'Editions, Ar Faoued, 2006, pajenn 113
4. (fr)Cassini - EHESS - Groe - Fichenn ar gumun
5. diwar ar raktres bet graet gant ar gouarnamant gall e 1913, (fr)Jean-Claude Farcy, Les camps de concentration français de la première guerre mondiale (1914-1920), Pariz, Anthropos Economica, 1995
6. kalz anezhe a oa fichennaouet er c'harnedoù "A" (dilezet e oa bet hemañ e 1909), pe "B"
7. 1914 - 1918 - Des champs aux tranchées, Liv'Editions, ar Faoued, 1998, pajenn 135
8. (fr)Histoire de l'île de Groix
9. (fr)Lucien Gourong
10. (fr)Archives départementales du Morbihan, Le Morbihan en guerre 1939-1945, 2009, pajenn 18
11. (fr)Pertes RAF Morbihan
12. (fr)Pertes USAAF
13. (fr)Meur a aozer, "A la découverte des fortifications de l'île de Groix", Embannadurioù Histoire et fortifications, miz Gouere 2011
14. (fr)Shoah en Bretagne
15. (fr)La Guerre 39-45 1ère partie : 39-43 Lucien Gourong
16. (fr)Roger Leroux, Le Morbihan en guerre 1939-1945, Imprimerie de la Manutention, Mayenne, 1991, pajenn 587
17. (fr)Roger Leroux, Le Morbihan en guerre 1939-1945, Imprimerie de la Manutention, Mayenne, 1991, pajenn 622
18. (fr)René Le Guénic, Morbihan - Mémorial de la Résistance, 1998, pajennoù 315-316
19. (fr)Memorialgenweb - Monumant ar re varv
20. (fr)Memorial Genweb
21. (fr)Université de Lille
22. (fr)Memorial Genweb
23. (fr)Memorial Genweb
24. (fr)La Croix de l'Ile de Groix, 2 a viz Eost 1896
25. (fr)Annik Le Guen, Le Morbihan sous le Gouvernement de Vichy, Miz Kerzu 1993
26. (fr)Le Télégramme
27. (fr)Film diwar e benn
28. (fr)Le Télégramme

Porched Breizh – Adkavit pennadoù ha rummadoù Wikipedia a denn da Vreizh.