Яўген Пятровіч Кушнароў

Яўге́н Пятро́віч Кушнаро́ў (укр.: Євген Петрович Кушнарьов, 29 студзеня 1951, Харкаў, УССР — 17 студзеня 2007, Ізюм, Харкаўская вобласць, Украіна) — савецкі і ўкраінскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, дзеяч мясцовага самакіравання.

Яўген Пятровіч Кушнароў
укр.: Євген Петрович Кушнарьов
Яўген Кушнароў у Вярхоўнай Радзе (студзень 2007 года)
Народны дэпутат Украіны I склікання 1990 год — 1994 год
1-ы гарадскі галава Харкава 1990 год — снежань 1996 года
Папярэднік	Сцяпан Сакалоўскі
Пераемнік	Міхаіл Піліпчукberu
кіраўнік Адміністрацыі Прэзідэнта Украіны снежань 1996 года — лістапад 1998 года
Прэзідэнт	Леанід Кучма
Папярэднік	Дзмітрый Табачнік
Пераемнік	Мікалай Белаблоцкі
Намеснік Харкаўскай абласной дзяржаўнай адміністрацыіbeuk 27 кастрычніка 2000 года — 18 снежня 2004 года[1]
Папярэднік	Алег Дзёмінbeuk
Пераемнік	Сцяпан Масельскіbeuk
Намеснік Харкаўскага абласнога саветаbeuk 8 снежня 2004 года[2] — 27 студзеня 2005 года[3]
Папярэднік	Аляксей Калеснікberu
Пераемнік	Алег Шапавалаўberu
Нараджэнне	29 студзеня 1951(1951-01-29) Харкаў, Харкаўская вобласць, УССР, СССР
Смерць	17 студзеня 2007(2007-01-17) (55 гадоў) Ізюм, Харкаўская вобласць, Украіна
Месца пахавання	Другія гарадскія могілкі Харкава[d]
Бацька	Пётр Міхайлавіч Кушнароў
Маці	Серафіма Цімафееўна Лук'янчыкава
Жонка	Валянціна Віктараўна Кушнарова
Дзеці	сын Андрэй, дачка Таццяна
Веравызнанне	праваслаўе
Партыя	Партыя рэгіёнаў КПСС Народна-дэмакратычная партыя[d] Q12133857?
Член у	Вярхоўная Рада Украіны V склікання[d] Вярхоўная Рада Украіны IV склікання[d] Вярхоўная Рада Украіны I склікання[d]
Адукацыя	Харкаўскі нацыянальны ўніверсітэт будаўніцтва і архітэктуры
Навуковая ступень	кандыдат эканамічных навук
Аўтограф
Узнагароды	Ордэн Святога роўнаапостальнага вялікага князя Уладзіміра I ступені, РПЦ Ордэн Святога роўнаапостальнага вялікага князя Уладзіміра II ступені (РПЦ)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Член КПСС (1981), адзін з арганізатараў у ёй Дэмакратычнай платформы (1989)^[4]:254[5]. Дэпутат Вярхоўнага Савета УССР (1990—1994, з 1991 года ператвораны ў Вярхоўную Раду Украіны), старшыня Харкаўскага гарадскога савета (1990—1994), гарадскі галава Харкава (1990—1996), кіраўнік адміністрацыі прэзідэнта Украіны (1996—1998), старшыня Харкаўскай абласной дзяржаўнай адміністрацыі (2000—2004). Ганаровы грамадзянін Харкава (2006), Ганаровы грамадзянін Харкаўскай вобласці (2007, пасмяротна) і Ганаровы грамадзянін Краснакуцкага раёна (2010, пасмяротна).

Актыўны праціўнік «Аранжавай рэвалюцыі» (2004). Адзін з арганізатараў Севераданэцкага з’езда^be_ru і аўтараў праекта Паўднёва-Усходняй Украінскай Аўтаномнай Рэспублікі^be_ru, ідэолаг федэралізацыі Украіны. Заснавальнік партыі «Новая дэмакратыя^be_uk» (2005), адзін з асноўных палітыкаў у Партыі рэгіёнаў (2005—2007), дэпутат Вярхоўнага савета Украіны V склікання (2006—2007).

Кандыдат эканамічных навук (1997). Аўтар гісторыка-краязнаўчага даследавання «Сто крокаў па харкаўскай зямлі» (2004) і дакументальна-публіцыстычных кніг «Конь рыжы. Запіскі контррэвалюцыянера» (2005), «Выбары і вілы» (2007 — пасмяротнае выданне).

16 студзеня 2007 года быў смяротна паранены агнястрэльнай зброяй падчас палявання каля вёскі Чырвоны Шахтар^be_uk Ізюмскага раёна Харкаўскай вобласці і 17 студзеня памёр у гарадской бальніцы горада Ізюм.

Біяграфія

Сям’я і паходжанне

Бацька — Пётр Міхайлавіч Кушнароў (1924—1996), ураджэнец Смаленскай вобласці, юрыст. Маці, Серафіма Цімафееўна Кушнарова (Лук’янчыкава;?—2000), ураджэнка Башкірскай АССР — педагог. Бацькі Кушнарова пазнаёміліся ў Харкаве ў пасляваенныя гады. Дзед Кушнарова Цімафей Аляксеевіч быў родам з Курскай вобласці, а бабуля, Варвара Фёдараўна Шведчыкава, паходзіла з патомных арэнбургскіх казакоў^be_ru^[6].

Жонка — Валянціна Віктараўна Кушнарова (працавала начальнікам цэха на заводзе жалезабетонных канструкцый, потым эканамістам у «Рэгіён-банку» і банку «НПК», працавала ў гарвыканкаме, у аддзеле сацыяльнай палітыкі і культуры, у 2009 годзе была выканаўчым дырэктарам Харкаўскага банкаўскага саюза)^[7].

Сын — Андрэй Кушнароў (нар. 11 кастрычніка 1975 года, Мелітопаль^[8]), бізнесмен, па адукацыі праграміст. Віцэ-прэзідэнт Фонду імя Яўгена Кушнарова (2007).

Дачка — Таццяна Каганоўская (нар. 11 кастрычніка 1975 года, Мелітопаль^[8]) дэпутат гарадскога савета, доктар юрыдычных навук, дэкан юрыдычнага факультэта Харкаўскага нацыянальнага ўніверсітэта імя В. Н. Каразіна і прэзідэнт Фонду імя Яўгена Кушнарова.

Грамадзянская жонка з 2005 года — Людміла Давыдава (нар. 19 кастрычніка 1957 года), была генеральным сакратаром партыі «Новая дэмакратыя», народным дэпутатам Украіны IV склікання^[9][10].

Вучоба і пачатак працоўнай дзейнасці

Нарадзіўся ў Харкаве 29 студзеня 1951 года. Дзяцінства і юнацтва будучага палітыка прайшлі ў Мелітопалі. Вучыўся ў васьмігадовай школе № 6, а ў 9—10 класы перайшоў у сярэднюю школу № 5, якую скончыў у 1968 годзе^[11].

Пасля школы з’ехаў у Адэсу, дзе паступіў у будаўнічы інстытут, а з другога курсу пераехаў у Харкаў. У 1968 годзе паступіў у Харкаўскі інжынерна-будаўнічы інстытут, які скончыў у 1973 годзе па спецыяльнасці «інжынер-механік будаўнічай вытворчасці»^[12]. Сам Кушнароў у 2004 годзе так адклікаўся аб сваім перыядзе вучобы:

То мне хацелася стаць геолагам, то будаўніком… Штосьці, напэўна ад рамантыкі… Але сёння аддаю сабе справаздачу, што мне б больш дапамагла гуманітарная адукацыя, чым тэхнічная, якую я маю.

— ^[12]

Пасля завяршэння інстытута пачаў працаваць на Харкаўскім заводзе жалезабетонных канструкцый № 1, дзе займаў пасады інжынера-канструктара, механіка, начальніка рамонтна-механічнага цэха, намесніка начальніка канструктарскага аддзела^[13]:143.

У савецкіх партыйных органах

У 1981 годзе ўступіў у КПСС. Працаваў інструктарам, намеснікам загадчыка аддзела прапаганды і агітацыі Арджанікідзэўскага^be_uk райкама партыі горада Харкава, з 1987 года — намеснікам загадчыка аргаддзела, затым загадчыкам аддзела адміністрацыйных органаў і загадчыкам арганізацыйнага аддзела Харкаўскага гарадскога камітэта Камуністычнай партыі Украіны^[13]:143.

З кастрычніка 1989 года, калі ў Харкаве адкрыўся гарадскі партыйны клуб, стаў актыўным яго ўдзельнікам^[14]:15, выступаў за дэмакратычнае абнаўленне партыі супраць кансерватыўнай часткі яе апарата^[14]:16. Стаяў ля вытокаў стварэння Дэмакратычнай платформы Камуністычнай партыі Украіны ў Харкаве^[4]:254. Арганізаваў у канцы 1989 года ў Харкаве з’езд дэмакратычных сіл СССР^[5].

Кіраўніцтва Харкавам

У 1990 годзе на першых дэмакратычных выбарах^[5][15] абраны дэпутатам гарадскога савета народных дэпутатаў Харкава і стаў старшынём яго выканаўчага камітэта^[13]. У тым жа годзе паводле вынікаў паўторнага галасавання 18 сакавіка набраў у Салтаўскай акрузе № 376 горада Харкава 26 695 галасоў (пры 19 889 галасах супраць) і абраны народным дэпутатам УССР^[14]:19.

У жніўні 1991 годзе заняў антыпутчысцкую пазіцыю. Як старшыня Харкаўскага гарадскога савета, склікаў 21 жніўня пазачарговую сесію савета, якая рэзка асудзіла дзеянні ДКНС^[14]:27[16]. У пачатку 1992 года з іншымі прадстаўнікамі харкаўскай палітычнай эліты стаяў ля вытокаў стварэння цэнтрысцкага палітычнага аб’яднання «Новая Украіна», якая стварыла сваю фракцыю ў Вярхоўнай Радзе Украіны^[14]:31.

Заслужаны будаўнік Украіны Уладзімір Рэусаў^be_ru асабліва падкрэсліваў ролю Кушнарова на пасадзе гарадскога галавы Харкава ў новым адраджэнні будаўніцтва Харкаўскага метрапалітэна ў перыяд эканамічнага крызісу 1990-х гадоў^[17]:255. Таксама ў ліку важных гарадскіх пабудоў, якія праводзіліся па ініцыятыве Кушнарова ў якасці гарадскога галавы, называецца ўзвядзенне Палаца піянераў^be_ru у Салтаўскім жылым масіве ў 1991—1994 гадах^[17]:274-275.

Паводле вынікаў выбараў 26 чэрвеня 1994 года абраны гарадскім галавой Харкава, набраўшы 32 % галасоў (59 % галасаваўшых) і перамогшы В. Урсуляка, які набраў 14 % галасоў (25,8 % галасаваўшых)^[14]:39. У 1994—1997 гадах — прэзідэнт Асацыяцыі гарадоў Украіны^[14]:43. Кушнароў як адзін з ідэолагаў фарміравання ва Украіне дэмакратычнай сістэмы мясцовага самакіравання з’яўляецца адным з аўтараў Закона Украіны «Аб мясцовым самакіраванні»^[18].

У чэрвені 1995 года быў абраны старшынём аб’яднання «Новая Украіна» і зрабіў заяву аб неабходнасці пераўтварэння аб’яднання ў палітычную партыю^[14]:43. У пачатку 1996 года Партыя рэгіянальнага адраджэння Украіны, Працоўны кангрэс Украіны і аб’яднанне «Новая Украіна», якое ўзначальвалася Кушнаровым, заснавалі Народна-дэмакратычную партыю^be_uk. Увайшоў у палітычны савет новастворанай партыі, стаўшы ў 1996 годзе^[13]:143 намеснікам, а ў 1998 годзе^[13]:143 першым намеснікам кіраўніка партыі^[14]:44.

Кіраўнік Адміністрацыі прэзідэнта Украіны

У снежні 1996 года Кушнароў замест Дзмітрыя Табачніка прызначаны прэзідэнтам Украіны Леанідам Кучмам кіраўніком сваёй Адміністрацыі, пасля чаго пераехаў на пастаянную працу з Харкава ў Кіеў. Будучы кіраўніком адміністрацыі, быў таксама старшынём Камісіі па дзяржаўных узнагародах Украіны, намеснікам старшыні Дзяржаўнай камісіі па правядзенні ва Украіне адміністрацыйнай рэформы, членам Савета нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны^[13]:143. У лістападзе 1997 года зрабіў заяву, што не плануе змагацца за пасаду гарадскога галавы Харкава, а таксама за мандат народнага дэпутата, і выключыў сваю кандыдатуру з партыйнага спісу Народна-дэмакратычнай партыі на парламенцкія выбары 1998 года^be_be-x-old, застаўшыся ў дзяржаўным апараце Кучмы^[14]:50-51.

У рамках НДП, стаўшы намеснікам старшыні партыі, вёў партыйную барацьбу з яе старшынём Валерыем Пуставойтанкам^be_ru. Неабходнасцю зніжэння гэтага напалу барацьбы тлумачыцца перамяшчэнне ў лістападзе 1998 года^[6] Кушнарова з Кіева назад у Харкаў^[14]:63.

Намеснік Харкаўскай абласной дзяржаўнай адміністрацыі

Намеснік Харкаўскай абласной дзяржаўнай адміністрацыі Яўген Кушнароў (справа) падчас візіту ў Харкаў на эканамічны форум прэзідэнтаў Расіі Уладзіміра Пуціна і Украіны Леаніда Кучмы, 14 снежня 2001 года.

Указам прэзідэнта Украіны 27 кастрычніка 2000 года Кушнароў прызначаны кіраўніком абласной дзяржаўнай адміністрацыі Харкаўскай вобласці^[14]:63. На пасадзе кіраўніка аблдзяржадміністрацыі дамогся значных эканамічных поспехаў, у прыватнасці, рэалізуючы на ​​практыцы Закон Украіны «Аб спецыяльным рэжыме інвестыцыйнай дзейнасці» (пры Кушнарове Харкаўская вобласць выйшла на першае месца сярод абласцей Украіны па аб’ёме замежных інвестыцый), садзейнічаючы стварэнні тэхнапаркаў і свабодных эканамічных зон у Харкаве. Кушнароў вёў актыўную палітыку па ўмацаванню і пашырэнню сувязей вобласці з іншымі рэгіёнамі блізкага і далёкага замежжа^[19].

У 2001 годзе абраны дэпутатам Абласнога савета Харкаўскай вобласці ад Краснакуцкага раёна. У красавіку 2001 года пасля адстаўкі Віктара Юшчанкі з пасады прэм’ер-міністра Украіны выступіў з крытыкай пазіцыі НДП, палітвыканкам якой на чале з Пуставойтанкам самастойна прынялі рашэнне аб нездавальняючай рабоце ўрада, не ставячы гэтае пытанне на абмеркаванне ўсёй партыі. Кушнароў заявіў, што «Галасаванне фракцыі НДП… ляжа ганебнай плямай і звядзе яе шанцы на будучых выбарах да нуля». Кушнароў таксама меў рознагалоссі з Пуставойтанкам па пытанні будучай кааліцыі НДП перад выбарамі 2002 года, лічачы, што партыя павінна аб’ядноўвацца з роўнымі ёй па сіле і ўплыву палітычнымі структурамі, а не блакавацца са слабымі аб’яднаннямі і дамінаваць у новым блоку, як лічыў Пуставойтанка^[14]:65.

13-14 снежня 2001 года пры актыўным удзеле Кушнарова і пад яго старшынствам у Харкаве быў арганізаваны і адбыўся ўкраінска-расійскі эканамічны бізнес-форум з удзелам прэзідэнтаў Украіны і Расіі (Леаніда Кучмы і Уладзіміра Пуціна)^[20]. У лістападзе 2002 года за важны асабісты ўклад у рэфармаванне аграрнага сектара эканомікі, дасягненне высокіх паказчыкаў у вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі Харкаўскай вобласці Кушнароў быў узнагароджаны ордэнам Яраслава Мудрага IV ступені^[21]. Пры кіраўніцтве Кушнарова па яго ініцыятыве ў Харкаве былі шматкроць паскораныя тэмпы будаўніцтва гарадскога метрапалітэна^{[17]:112, 261}, і ў жніўні 2004 года адкрыты дзве новыя станцыі метро на Аляксееўскай лініі^be_be-x-old: «Батанічны сад» і «23 жніўня».

Напісаў гісторыка-краязнаўчую кнігу «Сто крокаў па Харкаўскай зямлі» (укр.: Сто кроків Харківською землею), у якой з пазіцый кіраўніка Харкаўшчыны даў ацэнку стану і перспектывам развіцця Харкаўскай вобласці. Кніга была выдадзена ўвосень 2004 года^[19].

У перыяд Аранжавай рэвалюцыі

З выступу Кушнарова на з'ездзе ў Севераданэцку 28 лістапада 2004 года

Няма сумневу, што на працягу тыдня ва Украіне ажыццяўляўся старанна спланаваны і падрыхтаваны, пышна прафінансаваны антыдзяржаўны пераварот. Па самых сучасных тэхналогіях абалваньвання людзей, спрабавалі любым метадам, у тым ліку і сілавым, уцараваць на трон самазванага прэзідэнта… Але не трэба выпрабоўваць наша цярпенне… на любы выпад у нас ёсць годны адказ — аж да самых крайніх мер. І я хачу нагадаць гарачым галовам пад аранжавымі сцягамі: ад Харкава да Кіева — 480 кіламетраў, а да мяжы з Расіяй — 40!…

Вставай, страна огромная,

Вставай на смертный бой,

С нашистской силой темною,

С оранжевой чумой!..

С нами Бог и Правда!^[22]:119

Падчас прэзідэнцкіх выбараў 2004 года як кіраўнік Харкаўскай абласной арганізацыі Народна-дэмакратычнай партыі падтрымліваў кандыдата ў Прэзідэнты Украіны Віктара Януковіча.

Заняў актыўную пазіцыю ў падзеях, выкліканых Аранжавай рэвалюцыяй. Пасля другога тура прэзідэнцкіх выбараў 21 кастрычніка 2004 года і пачатку бестэрміновай акцыі прыхільнікаў Віктара Юшчанкі на майдане ў Кіеве і пачатку «аранжавых» выступаў у Харкаве актыўна выступаў арганізатарам і аратарам на мітынгах у Харкаўскай вобласці ў падтрымку Віктара Януковіча. Пакінуў пасля другога тура выбараў шэрагі Народна-дэмакратычнай партыі і перайшоў да самастойнага супраціўлення рэвалюцыйным падзеям^[23].

Будучы кіраўніком абласной адміністрацыі Харкаўскай вобласці, 26 лістапада 2004 года перадаў усе ўладныя паўнамоцтвы ў вобласці Харкаўскаму абласному савету і ўзначаліў яго. Як кіраўнік савета, у гэты ж дзень выдаў распараджэнне прыпыніць пералічэнні Харкаўскай вобласці падаткаў у рэспубліканскі бюджэт^[24].

З’яўляўся адным з арганізатараў усеўкраінскага з’езда дэпутатаў мясцовых саветаў у Севераданэцку 28 лістапада 2004 года, на якім была выказана ідэя стварэння Паўднёва-Усходняй рэспублікі. На думку ўкраінскага палітыка і дзяржаўнага дзеяча Дзмітрыя Табачніка, «гэты з’езд спыніў спробу дзяржаўнага перавароту ў канцы 2004 года»^[25]. Прамова Кушнарова на Севераданэцкім з’ездзе, якая адрознівалася рэзкімі і радыкальнымі заявамі, атрымала шырокае асвятленне ў сродках масавай інфармацыі^[26].

Арганізаваў і ўзначаліў у якасці старшыні 4 снежня 2004 года Харкаўскі з’езд, пазіцыянавальны ім як новы ўсеўкраінскі з’езд дэпутатаў усіх узроўняў. З’езд зацвердзіў сваёй рэзалюцыяй зварот да Януковіча і Юшчанкі з прапановай адмовы абодвух ад удзелу ў перагаласаванні і парэкамендаваў правядзенне новых прэзідэнцкіх выбараў з іншымі кандыдатамі^[27].

18 снежня перадаў пасаду кіраўніка Харкаўскай абласной адміністрацыі свайму намесніку, 33-гадоваму Сцяпану Масельскаму, пляменніку Аляксандра Масельскага^be_ru (1936—1996), засяродзіўшы ўсю сваю дзейнасць у Харкаўскім абласным савеце^[2].

Самастойная палітычная дзейнасць

У снежні 2004 года Кушнароў разам з аднадумцамі заснаваў апазіцыйную ў адносінах да пераможцаў Аранжавай рэвалюцыі палітычную партыю «Новая дэмакратыя», на яе з’ездзе 15 студзеня 2005 года ён быў абраны Генеральным сакратаром партыі. У праграме партыі прадугледжвалася пераўтварэнне Украіны ў федэратыўную рэспубліку з дзвюхпалатным парламентам, адна з палат якога павінна прадстаўляць інтарэсы рэгіёнаў. Партыя выказала сваю прыхільнасць ідэі парламенцка-прэзідэнцкай рэспублікі, але, падтрымаўшы гэтую палітычную рэформу, выказала шэраг агаворак, звязаных з неабходнасцю ажыццяўлення сістэмнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы^[28].

Адначасова з гэтым па ініцыятыве Кушнарова была створана Харкаўская абласная грамадская арганізацыя «Грамадскі рух „Разам — наперад!“», усталявальная канферэнцыя якой адбылася 22 студзеня 2005 года^[29]. Кушнароў узначаліў грамадскі рух на базе дадзенай арганізацыі.

27 студзеня 2005 года, пасля выказвання Харкаўскім абласным саветам палітычнага недаверу Кушнарову, склаў з сябе паўнамоцтвы яго кіраўніка, заявіўшы, што не жадае працаваць з такім саветам^[3]. З лютага 2005 года была распачатая працэдура адклікання мандата дэпутата абласнога савета ад Краснакуцкага раёна, атрыманага Кушнаровым на выбарах у 2002 годзе. 15 ліпеня 2005 года Кушнароў паведаміў, што добраахвотна складае з сябе паўнамоцтвы дэпутата абласнога савета, а 17 ліпеня ў Краснакуцкім раёне адбылося галасаванне, паводле вынікаў якога водгук апынуўся пацверджаны^[30]. Адначасова з гэтым, яшчэ ў чэрвені 2005 года Кушнарову было прад’яўленае абвінавачванне ў сепаратызме, і 17 жніўня 2005 года ён быў арыштаваны Генеральнай пракуратурай Украіны^be_uk па абвінавачванні ў перавышэнні ўлады або службовых паўнамоцтваў. Пячэрскі раённы суд Кіева падоўжыў арышт на тэрмін да 10 дзён. Партыя Кушнарова ажыццявіла шэраг палітычных заяваў і пікетаў у сувязі з арыштам свайго лідара. Сам ён падчас знаходжання пад арыштам абвясціў галадоўку^[31]. Пасля васьмідзённага арышту Кушнароў быў выпушчаны, а справа ў верасні 2006 года была закрыта за адсутнасцю складу злачынства^[32].

Падчас знаходжання пад вартай прыняў рашэнне напісаць кнігу, да якой прыступіў па вяртанні ў Харкаў. Праца над ёй працягвалася з другой паловы жніўня да кастрычніка^[33]. Кніга атрымала назву «Конь рыжы. Запіскі контррэвалюцыянера», была надрукаваная ў выдавецтве «Харкаў» накладам 5000 асобнікаў і 22 лістапада 2005 года была прэзентаваная Кушнаровым у фае Харкаўскага дзяржаўнага акадэмічнага тэатра оперы і балета ім. М. Лысенкі^be_uk. 500 асобнікаў кнігі з аўтарскага фонду былі падпісаны і падораны Кушнаровым усім жадаючым падчас прэзентацыі^[34].

У ліпені 2006 года па ініцыятыве руху «Разам — наперад!», Харкаўскага абласнога саюза ветэранаў Афганістана і Харкаўскага абласнога савета былых партызан і падпольшчыкаў Кушнарову было прысвоена званне Ганаровага грамадзяніна Харкава^[35].

У Партыі рэгіёнаў

У лістападзе 2005 года II з’езд партыі «Новая дэмакратыя» аднагалосна прыняў рашэнне аб зліцці з Партыяй рэгіёнаў шляхам індывідуальнага ўступлення ў яе прадстаўнікоў партыі Кушнарова. 19 лістапада 2005 уступіў у Партыю рэгіёнаў. З 3 снежня 2005 года — сябра Палітрады Партыі рэгіёнаў, № 11 яе выбарчага спісу на парламенцкіх выбарах 2006 года і кіраўнік выбарчай кампаніі партыі. Прайшоў у парламент V склікання па выбарчаму спісу Партыі рэгіёнаў і 5 мая 2006 года быў зарэгістраваны народным дэпутатам Украіны. У Вярхоўнай Радзе стаў намеснікам кіраўніка фракцыі Партыі рэгіёнаў^[36], старшынёй Камітэта Вярхоўнай Рады па пытаннях прававой палітыкі. Са студзеня 2006 года Кушнароў стаў старшынём Усеўкраінскай грамадскай арганізацыі «Рух „Новая дэмакратыя“». У разгар парламенцкіх выбараў ва Украіне 2006 года^be_be-x-old ў Харкаве ў вестыбюлі перадвыбарчага штаба харкаўскай абласной арганізацыі Партыі рэгіёнаў на Кушнарова быў ажыццёўлены замах^be_ru. Выбуховая прылада, начыненая гайкамі, спрацавала ў непасрэднай блізкасці ад палітыка, пры гэтым ён атрымаў лёгкую кантузію^[37].

Я. П. Кушнароў у Харкаве на абласной канферэнцыі Партыі рэгіёнаў.

Яўген Кушнароў з’яўляўся ключавой фігурай у Партыі рэгіёнаў — нароўні з Віктарам Януковічам і Рынатам Ахметавым. Каардынаваў дзейнасць Партыі рэгіёнаў у парламенце, адказваў за міжфракцыйныя перамовы^[32]. З’яўляўся адным з арганізатараў Антыкрызіснай кааліцыі ў парламенце Украіны з прадстаўнікоў Партыі рэгіёнаў, Сацыялістычнай партыі Украіны і Камуністычнай партыі Украіны, афармленне якой прывяло Віктара Януковіча на пасаду прэм’ер-міністра і зрабіла магчымым фарміраванне ва Украіне Другога ўрада Януковіча^be_ru ў жніўні 2006 года.

Лічыўся адным з ідэолагаў Партыі рэгіёнаў^[5][38], быў адным з найбольш непрымірымых праціўнікаў еўраатлантычнай інтэграцыі^be_en Украіны, знаходзіўся ў жорсткай апазіцыі да прэзідэнта Украіны Віктара Юшчанкі і выступаў з яго сістэмнай крытыкай. Паводле ацэнак шэрагу палітолагаў, экспертаў і сродкаў масавай інфармацыі Украіны, Кушнароў меў патэнцыял дзяржаўнага дзеяча ўсеўкраінскага маштабу і мог рэальна пазмагацца за пасаду прэзідэнта Украіны на наступных прэзідэнцкіх выбарах^be_be-x-old^[39].

Працаваў над дакументальна-публіцыстычнай кнігай «Выбары і вілы», якая павінна была выйсці пачатку 2007 года. У кнізе спрабаваў даць свой аналіз падзей Аранжавай рэвалюцыі. У студзені 2007 года напісаў артыкул, прысвечаны пошуку нацыянальнай кансалідацыі ва Украіне, які апынуўся яго апошняй прыжыццёвай працай. Сімвалічнасць гэтага факту адзначаецца палітолагамі^[40].

Забойства

Асноўны артыкул: Забойства Яўгена Кушнарова

16 студзеня 2007 года быў паранены выпадковым (па версіі следства) стрэлам падчас палявання каля вёскі Чырвоны Шахтар Ізюмскага раёна. Паводле афіцыйнай версіі, стрэл зрабіў Дзмітрый Завальны, дэпутат Харкаўскага аблсавета; але ў дадзенай версіі прысутнічаюць пэўныя нестыкоўкі (у прыватнасці, дыяметр уваходнай адтуліны кулі не адпавядаў калібру карабіна Завальнага)^[41][42].

У выніку ранення былі закранутыя жыццёва важныя органы — печань, ныркі, участак кішачніка. Назіралася таксама кантузія падстраўнікавай залозы. На працягу гадзіны, пакуль Кушнарова транспартавалі ў бальніцу, ён страціў каля трох літраў крыві. На наступны дзень Кушнароў памёр у рэанімацыі, не прыходзячы ў прытомнасць.

Грамадзянская паніхіда праходзіла ў ХАТОБе. Акрамя таго, што на пахаванне прыехала большая частка яго аднапартыйцаў-дэпутатаў Вярхоўнай Рады, у грамадзянскай паніхідзе прымалі ўдзел былыя і цяперашнія на той момант кіраўнікі краіны (экс-прэм’ер-міністр Украіны Віктар Януковіч, другі прэзідэнт Украіны Леанід Кучма, спікер парламента Уладзімір Літвін), прадстаўнікі апазіцыі і два ўкраінскія мільярдэры — Рынат Ахметаў і Віктар Пінчук. У будынак ХАТОБа прыйшлі развітацца з земляком больш за дзесяць тысяч жыхароў Харкава^[43].

Адпяванне праводзіў Мітрапаліт Харкаўскі і Багадухаўскі Нікадзім (Руснак). Яўген Кушнароў пахаваны на Харкаўскіх гарадскіх могілках № 2 на вуліцы Пушкінскай^[44].

Расследаванне забойства

Адразу пасля забойства было распачатае расследаванне, ход якога шырока асвятляўся сродкамі масавай інфармацыі.

У снежні 2007 года пракуратура Харкаўскай вобласці прад’явіла абвінавачанне памочніку народнага дэпутата Дзмітрыя Шэнцава Дзмітрыю Завальнаму, які з’яўляўся ўдзельнікам палявання, дзе быў смяротна паранены Яўген Кушнароў, па частцы 1 артыкула 119 Крымінальнага кодэкса Украіны «забойства па неасцярожнасці». Паводле версіі следства, выпушчаная ім з карабіна куля зрыкашэціла^be_en ў Яўгена Кушнарова. Акрамя таго, Завальнаму было прад’яўленае абвінавачванне па частцы 1 артыкула 263 «незаконнае нашэнне агнястрэльнай зброі». 15 мая 2009 года Апеляцыйны суд Харкаўскай вобласці задаволіў хадайніцтва Дзмітрыя Завальнага аб амністыі. Справа аб забойстве Яўгена Кушнарова была закрыта Вярхоўным судом Украіны^be_uk 9 верасня 2009 года^[45].

Памяць

Таблічка на жылым доме па вуліцы Кушнарова ў пасёлку гарадскога тыпу Пясочын Харкаўскай вобласці.

• 8 лютага 2007 года Яўгену Кушнарову рашэннем сесіі Харкаўскага абласнога савета «З мэтай ўшанавання памяці асобы, якая зрабіла вялікі ўклад у сацыяльна-эканамічнае развіццё і ва ўздым міжнароднага аўтарытэту рэгіёну…» і «У знак вялікай павагі» было прысвоена званне ганаровага грамадзяніна Харкаўскай вобласці (пасмяротна)^[10][46].
• Традыцыя працы ў Харкаўскай вобласці Фонду падтрымкі маладых талентаў, заснаванага Яўгенам Кушнаровым у 1994 годзе^[15], была захавана пасля яго смерці і працягнутая ў снежні 2007 года гарадскім галавой Харкава Міхаілам Добкіным, якія ажыццявіў замест Кушнарова штогадовае ўзнагароджанне. Адначасова з гэтым быў прэзентаваны і пачаў працаваць Фонд падтрымкі дэмакратычных ініцыятываў імя Яўгена Кушнарова (прэзідэнт Таццяна Каганоўская, віцэ-прэзідэнт Андрэй Кушнароў)^[47].
• Пачынаючы з 2007 года ў палацы спорту «Лакаматыў» імя Р. Кірпы ў Харкаве штогод у жніўні праводзіцца міжнародны валейбольны турнір памяці Яўгена Кушнарова^[48][49].
• У гадавіну гібелі, 17 студзеня 2008 года на будынку харкаўскага гарадскога савета была адкрыта мемарыяльная дошка Яўгену Кушнарову.
• У пасёлку гарадскога тыпу Пясочын Харкаўскай вобласці ў студзені 2008 года ў гонар палітыка была названая адна з вуліц^[50]
• У кастрычніку 2008 года ў Харкаве на другіх гарадскіх могілках у пачатку вуліцы Пушкінскай на алеі памяці быў адкрыты помнік Яўгену Кушнарову^[51].
• У гімназіі № 5 горада Мелітопаля, у якой вучыўся Кушнароў, 23 верасня 2009 года была адкрыта мемарыяльная дошка ў яго памяць^[52].
• 17 жніўня 2010 года Яўгену Кушнарову рашэннем сесіі Краснакуцкага раённага савета з фармулёўкай «за важкі ўклад у развіццё сацыяльна-эканамічнай сферы раёна і ўзняцце яго аўтарытэту» было прысвоена званне Ганаровага грамадзяніна Краснакуцкага раёна^[53].

Інфармацыя аб прысваенні імя Кушнарова адной з станцый метро Харкаўскага метрапалітэна

У дзень смерці Кушнарова Харкаўскім гарадскім галавой Міхаілам Добкіным была агучана інфармацыя, што імем Кушнарова будзе названа адна з новых станцый харкаўскага метрапалітэна па Аляксееўскай лініі. На працягу некалькіх наступных гадоў гэтая інфармацыя то пацвярджалася, то абвяргала^[54]. У снежні 2010 года была адкрыта станцыя метро «Аляксееўская», аднак імя Кушнарова гэтай станцыі прысвоена не было^[55].

Ацэнкі

Непасрэдна пасля забойства Яўгена Кушнарова многія эксперты сыходзіліся на думцы, што гэта з’яўляецца вялікай стратай для Партыі рэгіёнаў^[56]. Аналагічныя думкі выказваліся ў самой Партыі рэгіёнаў. Яе лідар, Віктар Януковіч сказаў, што Кушнароў не можа быць нікім заменены^[43]. У лютым 2013 года ўкраінскі апазіцыйны палітык Аляксандр Турчынаў, паведаміўшы ў сваім інтэрв’ю, што ведаў Кушнарова як моцнага палітыка і лідара, выказаў меркаванне: «шматлікія „неданецкія“ — скажам так — прыхільнікі „рэгіёнаў“, лічылі яго рэальнай альтэрнатывай Віктару Януковічу»^[57].

Міхаіл Добкін, гарадскі галава Харкава, выказаў меркаванне, што калі б Кушнароў не быў забіты, ён бы не дапусціў датэрміновага роспуску Вярхоўнай Рады Украіны, які адбыўся ў красавіку 2007 года^[58]. Тарас Чарнавол^be_uk, палітык і сын Вячаслава Чарнавола, лічыў, што яго бацька і Яўген Кушнароў з’яўляліся двума асноўнымі ідэолагамі Украіны, і пасля смерці абодвух — краіна апынулася ў тупіку^[58]. Віль Бакіраў^be_uk, рэктар Харкаўскага нацыянальнага ўніверсітэта ім. В. Н. Каразіна, выказаў у 2008 годзе думку, што смерць Кушнарова «моцна адбілася на развіцці палітычных, грамадскіх і эканамічных падзей»^[58].

Паводле меркавання палітолага Уладзіміра Нікіціна, далейшая дзейнасць Кушнарова магла прывесці да фарміравання яго ўласнай палітычнай школы ва ўкраінскай палітыцы і грамадскім жыцці, але гэтая віртуальная магчымасць засталася не рэалізаваная. Таксама палітолаг адзначыў сімвалічнасць таго, што апошняя публікацыя Кушнарова ў студзені 2007 года была прысвечана пошуку ўкраінскай нацыянальнай ідэі^[59]. Палітолаг Уладзімір Малінковіч заключыў, што недарэчнасць смерці Яўгена Кушнарова складалася ў тым, што Кушнароў менавіта ў той момант як ніхто іншы быў бы патрэбны краіне. Згодна з яго думкай: «не было (і няма) ва ўкраінскай палітыцы іншага чалавека, які гэтак паслядоўна абараняў бы аўтаномію рэгіёнаў і права ўкраінцаў розных нацыянальнасцей на родную мову і родную культуру. Яўген Кушнароў быў непрымірымым ворагам усякай ксенафобіі, усякага нацыянал-экстрэмізму і рабіў усё, што ад яго залежыць, для пабудовы ва Украіне мультыкультурнай грамадзянскай супольнасці»^[59]. Палітолаг і журналіст Дзмітрый Губін выказаў меркаванне, што ў Кушнарова прысутнічала стройная сістэма поглядаў на жыццё горада (Харкаў), рэгіёна (Харкаўскай вобласці) і краіны (Украіны), і выказаў шкадаванне, што сярод дзеючых ва Украіне палітыкаў у гэты момант мала людзей, «здольных не проста працягваць гэтую спадчыну, але і пісьменна яе артыкуляваць»^[59]. Дэпутат Андрэй Лагвіненка выказаў думку, што са смерцю Кушнарова сышла цэлая эпоха кіравання Харкаўскай вобласцю, а Партыя рэгіёнаў у асобе Кушнарова страціла высокаінтэлектуальнага публічнага палітыка, які прайшоў сур’ёзную кіраўнічую школу^[59].

Я. П. Кушнароў. «Сто крокаў па харкаўскай зямлі»

Расійскі геапалітык Канстанцін Затулін^be_ru выказаў меркаванне, што смерць Кушнарова была заканамернай. Згодна з яго слоў, бываюць такія моманты, калі ўсё наканаванае, а бываюць такія моманты, калі можна «налева пайсці, направа пайсці», і гэта быў адзін з такіх момантаў. Смерць Кушнарова была «і своечасовай, і несвоечасовай, перад чарговым этапам, калі трэба было прымаць рашэнне»^[60].

Яўген Кушнароў стаў найвялікшым харкаўчанам паводле даследавання кампаніі «Research & Branding Group» па замове газеты «Сегодня». За Кушнарова прагаласавалі 11 % апытаных жыхароў Харкава^[61][62].

Палітычныя праціўнікі Кушнарова, напрыклад, Віктар Юшчанка, жадалі прыцягнуць яго да крымінальнай адказнасці па абвінавачваннях у сепаратызме^[63]. Кушнарова абвінавачвалі ў прарасійскасці, украінафобіі, зносінах с расійскімі шавіністамі^[64].

Творы

• Кушнарьов Є. П. Місцеве самоврядування та проблеми соціально-економічного розвитку міста. — Рукопис. Дис. на здобуття наук. ступ. канд. екон. наук: 08.02.03. — Захищена 15.07.1997. — Харків: ХДУ ім. М. Горького, 1997. — 127 с.
• Бубенко П. Т., Пономаренко В. С., Дуленко А. Л. та ін. Стратегія соціально-економічного розвитку Харківської області на період до 2011 року / Під. ред. Є. П. Кушнарьова. — монографія. — Харків: Інжек, 2004. — 448 с. — 1 200 экз. — ISBN 966-8515-33-1. Архівавана 21 чэрвеня 2014.
• Кушнарьов Є. П. Сто кроків Харківською землею. — Харків: Фоліо, 2004. — 352 с. — 10 000 экз. — ISBN 966-03-2825-7.
• Кушнарёв Е. П. Конь рыжий. Записки контрреволюционера. — Харьков: Издательство «Харьков», 2005. — 280 с. — ISBN 966-7100-39-1.
• Кушнарёв Е. П. Выборы и вилы. — книга. — Киев: Довіра, 2007. — 272 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-966-507-209-9.

У літаратуры

• Кокотюха Андрей. Евгений Кушнарев: под прицелом. — Харьков: Фолио, 2009. — 320 с. — ISBN 978-966-03-4713-7 978-966-03-4713-7.

Узнагароды

Украінскія

• Ордэн князя Яраслава Мудрага^be_ru V ступені (1998)^[65]
• Ордэн князя Яраслава Мудрага IV ступені (2002)^[66]
• Ордэн князя Яраслава Мудрага III ступені (2004)^[67]
• Ордэн Святога Уладзіміра ІІ ступені^[15] (1995)
• Ордэн Святога Уладзіміра І ступені (н/д)^[15]
• Ордэн Нестара Летопісца І ступені^[15]

Замежныя

• Ордэн Ганаровага легіёна (Францыя, 1997)
• Некалькі ордэнаў і медалёў іншых замежных дзяржаў^[15]

Званні

• Кандыдат эканамічных навук (1997)
• Акадэмік Акадэміі муніцыпальнага кіравання.
• Ганаровы грамадзянін Харкава (2006)
• Ганаровы грамадзянін Харкаўскай вобласці (2007, пасмяротна)
• Ганаровы грамадзянін Краснакуцкага раёна (2010, пасмяротна)

Крыніцы

1. "Степан Масельский стал самым молодым украинским губернатором"(руск.). МедиаПорт. 2004-12-18. Архівавана з арыгінала 19 снежня 2014. Праверана 2013-01-04.
2. "Евгений Кушнарев избран главой Харьковского облсовета"(руск.). Медиа-группа «Объектив». 2004-12-08. Архівавана з арыгінала 15 ліпеня 2014. Праверана 2013-01-04.
3. "Кушнарев - отныне не глава областного совета". Медиа-группа «Объектив». 2005-01-27. Архівавана з арыгінала 20 ліпеня 2014. Праверана 2013-01-04.
4. Онопрієнко Оксана. Golden book of Ukrainian elite: information and image anthology in 6 volumes / Ред. В. А. Смолій. — Київ: Евроимидж, 2001. — Т. 3. — 616 с. — (Золоті сторінки української еліти). — ISBN 966-7-8671-37.
5. Кость Бондаренко Евгений Кушнарев и конец украинской классической политики(руск.) // Вечерний Харьков : газета. — Харьков: 2011, 29 января. Архівавана з першакрыніцы 19 лістапада 2011.
6. Кушнарёв Евгений Петрович.. Биография (нявызн.)(недаступная спасылка). Фонд имени Евгения Кушнарёва (26 кастрычніка 2008). Архівавана з першакрыніцы 25 студзеня 2010. Праверана 30 снежня 2012.
7. Конопля Елена.. Валентина Кушнарева: Жизнь продолжается в детях и внуках… (нявызн.) (информационное агентство)(недаступная спасылка). Status Quo (9 лістапада 2009). Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 снежня 2012.
8. Кагановская Татьяна Евгеньевна (нявызн.)(недаступная спасылка). Status Quo (12 лістапада 2012). Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 снежня 2012.
9. Давыдова Людмила Ивановна (нявызн.)(недаступная спасылка). Партинформ. Крымский портал политической информации. Архівавана з першакрыніцы 5 верасня 2012. Праверана 30 снежня 2012.
10. "Дело Кушнарева продолжит его жена" (журнал)(руск.). Корреспондент. 2007-03-01. Праверана 2012-12-30.
11. Левченко Ирина. Кушнарёва лишили жизни и малой Родины? // Индустриальное Запорожье : областная ежедневная газета. — 2007, 20 января. Архівавана з першакрыніцы 15 ліпеня 2012.
12. "Евгений Кушнарев: в работе мне бы больше помогло гуманитарное образование". Медиапорт. 2004-03-31. Архівавана з арыгінала (новости Харькова и Харьковской области) 4 сакавіка 2016. Праверана 2013-01-30.
13. Кушнарьов Євген Петрович // Почесні члени Харківського університету. Біографічний довідник / Редколегія: В. С. Бакіров (головний редактор), М. О. Азарєнков, В. В. Александров, І. К. Журавльова (відпов. секретар), І. І. Залюбовський, С. І. Посохов (заст. гол. редактора), Ю. В. Холін.. — Харьков: Тимченко А. М., 2008. — С. 143-144. — 312 с. — ISBN 978-966-8661. Архівавана 19 лютага 2018.
14. Регіони України. Хроніка та керівники / науч. ред. В. Якушик, К. Мацузато. — Саппоро: Slavic Research Center, Hokkaido University, 2002. — Т. 2. Харківська область. — 135 с. — ISBN 4-938637-26-X.
15. Кушнарёв Евгений Петрович (посмертно) (руск.)(недаступная спасылка). Информационно-аналитический портал «Харьковский областной совет». Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 4 студзеня 2013.
16. Салонникова Элла. Экс-заместитель Генпрокурора Украины, депутат Верховной Рады I созыва Юрий Гайсинский: «Мне до сих пор хочется броситься на амбразуру» // Бульвар Гордона. — Киев: 2007. — В. 34 (122). Архівавана з першакрыніцы 21 чэрвеня 2008.
17. Реусов В. А. Люди и стройки. — Харьков: Изд. Шуст А. И., 2003. — 416 с. — 500 экз. — ISBN 996-7882-23-3.
18. Во главе города (руск.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Харьковского городского совета, городского головы, исполнительного комитета. Архівавана з першакрыніцы 16 студзеня 2013. Праверана 30 снежня 2012.
19. Стрельник Ирина, Пешкова Алина. Любимым местом Евгения Кушнарева в Харькове был сад имени Шевченко // Вечерний Харьков : газета. — Харьков: 2013, 17 января. Архівавана з першакрыніцы 10 лютага 2013.
20. "В Харькове завершил свою работу украинско-российский экономический бизнес-форум". Сайт аэрокосмического общеста Украины. 2001-12-14. Праверана 2013-02-02.
21. "Харьковский губернатор Е.Кушнарев награжден орденом Ярослава Мудрого IV". АТН. 2002-11-14. Праверана 2013-02-02.
22. Минаков С. А. Голгофа Евгения Кушнарёва // Страны СНГ. Русские и русскоязычные в новом зарубежье : информационно-аналитический бюллетень. — Москва: 2008. — В. 2. — С. 117-122. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016.
23. "Евгений Кушнарев вышел из НДП и будет создавать новую партию". Медиапорт. 2004-12-14. Архівавана з арыгінала 4 сакавіка 2016. Праверана 2013-02-04.
24. Литвиненко Дмитрий. (2004-11-26). "Харьковский областной совет взял власть в свои руки"(руск.). Харьковские вести. Праверана 2013-01-01. Архіўная копія (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 26 жніўня 2021. Праверана 28 кастрычніка 2023.
25. "В Киеве презентовали «Выборы и вилы» покойного Кушнарева" (газета). Сегодня. 2007-04-16. Праверана 2013-02-04.
26. Шкода Оксана. Памяти Евгения Кушнарёва: он растворился в будущем // Русская линия : информационное агентство. — 2013, 21 января.
27. Диденко Наталья, Андрей Домовой (2004-12-04). "Съезд в Харькове"(руск.). АТН. Праверана 2013-01-06.
28. Шекера Светлана (2005-01-15). "В Киеве проходит учредительный съезд партии «Новая демократия»". Медиапорт. Архівавана з арыгінала 27 верасня 2011. Праверана 2013-02-04.
29. Минаков С. А. "Вместе-Вперёд!" // 2000 : общественно политический еженедельник. — 2005, 28 января.
30. Шаправский Виктор, Жучков Алексей. (2005-07-18). "Евгений Кушнарев отозван из депутатов областного совета". Служба новостей АТН. Праверана 2013-01-01.
31. Найем Мустафа. Евгений Кушнарев добивается свободы. Бывший харьковский губернатор объявил голодовку // Коммерсантъ Украина : ежедневная деловая общественно-политическая газета. — 2005, 19 августа. — В. №25 (25).(недаступная спасылка)
32. Кушнарев Евгений Петрович (руск.)(недаступная спасылка). ЛІГА-Досье (23 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 21 студзеня 2013. Праверана 30 снежня 2012.
33. "Е. Кушнарёв презентовал в Харькове свою книгу «Конь рыжий. Записки контрреволюционера»". STATUS QUO. 2005-11-22. Праверана 2012-04-26.
34. Минаков Станислав. Контрреволюционер Кушнарев // Русская линия : информационное агентство. — 2005, 12 декабря.
35. "Подпольщики и партизаны сделали Кушнарева почетным харьковчанином". Lenta.ru. 2006-07-27. Праверана 2013-01-31.
36. Кушнарёв Евгений Петрович (нявызн.)(недаступная спасылка). Lenta.ru (26 кастрычніка 2008). Архівавана з першакрыніцы 17 студзеня 2013. Праверана 30 снежня 2012.
37. "На главу избирательной кампании Януковича совершенно покушение". Lenta.ru. 2006-03-22. Праверана 2013-08-29.
38. "Не щадя живота своего. Евгений Кушнарев доохотился до смерти" (газета). Коммерсантъ, №4 (3580). 2007-01-18. Праверана 2013-01-04.
39. Пилипенко Марина. Идеи Евгения Кушнарева выдержали проверку временем // Вечерний Харьков : газета. — 2011, 29 января. — В. 1402. Архівавана з першакрыніцы 25 лістапада 2016.
40. Стрельник Ирина. Евгений Кушнарев умел говорить так, что к нему прислушивалась вся страна // Вечерний Харьков : газета. — 2011, 17 января. Архівавана з першакрыніцы 12 лютага 2017.
41. Смерть Кушнарева: нестыковка версий обстоятельств рокового выстрела
42. Ципцюра Мария Депутаты хотят самостоятельно расследовать дела о гибели Щербаня и Кушнарева(руск.) // Известия в Украине : газета. — 2012, 11 апреля. Архівавана з першакрыніцы 13 снежня 2012.
43. "В Харькове прошли похороны украинского депутата Кушнарева, погибшего на охоте". NEWSru.com. 2007-01-19. Праверана 2013-01-31.
44. "Отпевание Евгения Кушнарева совершил митрополит Харьковский Никодим". Официальный сайт Московского патриархата. 2007-01-20. Праверана 2013-02-04.
45. Верховный суд закрыл дело об убийстве Евгения Кушнарева (нявызн.)(недаступная спасылка). kommersant.ua (9 верасня 2009). Архівавана з першакрыніцы 9 студзеня 2013. Праверана 26 лістапада 2011.
46. "Евгений Кушнарев стал Почетным гражданином Харьковской области"(руск.). Городской дозор. 2007-02-28. Праверана 2013-01-03.
47. Клименко Ирина, Мавричев Вячеслав (2007-12-22). "В Харькове официально презентован Фонд поддержки деминициатив Евгения Кушнарева" (Новости Харькова и Харьковской области). Медиа-группа Объектив (objectiv.tv). Праверана 2013-01-04.
48. "Память Кушнарева почтят волейбольным турниром" (журнал). Корреспондент. 2007-08-17. Праверана 2013-01-08.
49. "Международный турнир памяти Е. Кушнарева". Официальный сайт волейбольной команды Локомотив. 2011-08-22. Архівавана з арыгінала 19 ліпеня 2014. Праверана 2013-01-08.
50. Павленко В. Шестая годовщина смерти Кушнарева: имя губернатора уже не пытаются увековечить // Комсомольская правда в Украине : газета. — 2013, 17 января.
51. "В Харькове открыли памятник Кушнареву" (журнал). Корреспондент. 2008-10-25. Праверана 2012-12-30.
52. Адоньева Елена. (2007-09-24). "В Мелитопольской гимназии № 5 состоялось открытие мемориальной доски в память о Евгении Кушнареве" (городская газета города Мелитополя)(руск.). Местные вести. Праверана 2012-12-30. Архіўная копія (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 26 жніўня 2021. Праверана 25 мая 2022.
53. "Евгений Кушнарев получил почетное звание посмертно". Медиапорт. 2010-08-18. Архівавана з арыгінала (новостное издание Харьковской области) 7 красавіка 2013. Праверана 2013-01-03.
54. "Новая станция метро будет носить имя Евгения Кушнарева"(руск.). Городской дозор (dozor.kharkov.ua). 2009-09-15. Праверана 2012-12-30.
55. Руденко Владислав. Янукович не желает вспоминать Кушнарева // politics.comments.ua. — 2011, 17 января. Архівавана з першакрыніцы 28 кастрычніка 2012.
56. Политологи считают смерть Кушнарева серьёзной потерей для Партии регионов (нявызн.)(недаступная спасылка). vecherniy.kharkov.ua (18 студзеня 2007). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 26 лістапада 2011.
57. Кошкина Соня (2013-02-02). "Александр Турчинов: «Просто начните верить. И вы увидите, как отступает страх»"(руск.). Левый берег. Праверана 2013-02-02.
58. Годовщина смерти Кушнарева: он мог поменять ход истории? (МНЕНИЯ ПОЛИТИКОВ) (нявызн.)(недаступная спасылка). vecherniy.kharkov.ua (18 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 7 красавіка 2014. Праверана 26 лістапада 2011.
59. Сейчас Кушнарев нужен Украине как никогда, - политолог (нявызн.)(недаступная спасылка). lb.ua (27 студзеня 2011). Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2011. Праверана 26 лістапада 2011.
60. Затулин считает смерть Кушнарева закономерной (нявызн.)(недаступная спасылка). lb.ua (28 студзеня 2011). Архівавана з першакрыніцы 22 красавіка 2012. Праверана 26 лістапада 2011.
61. «Великие харьковчане». Опрос от «Сегодня»
62. Е.Кушнарев стал самым великим харьковчанином — опрос Архівавана 17 ліпеня 2008.
63. http://www.belgazeta.by/ru/2004_12_20/sobytiya_otsenki/8724/ ОЖИДАНИЕ УКРАИНЫ. События. Оценки. № 50 (467) 20 декабря 2004 г.
64. http://redchenko.com/?p=161 Архівавана 19 ліпеня 2013. ЧИ ЗНАЙДЕ ЗАТУЛІН НОВОГО «ДРУГА»?
65. Указ президента України «Про нагородження відзнакою Президента України „Орден князя Ярослава Мудрого“» (нявызн.). zakon.rada.gov.ua (18 лістапада 1998). Праверана 30 снежня 2012. (укр.)
66. Указ Президента України № 1017/2002 від 13.11.2002 «Про нагородження орденом князя Ярослава Мудрого» (нявызн.). zakon.rada.gov.ua (13 лістапада 2002). Праверана 30 снежня 2012. (укр.)
67. Указ Президента України № 932/2004 від 19.08.2004 «Про нагородження Є. Кушнарьова орденом князя Ярослава Мудрого» (нявызн.). zakon.rada.gov.ua (19 жніўня 2004). Праверана 30 снежня 2012. (укр.)

Літаратура

• Кушнарьов Євген Петрович // Почесні члени Харківського університету. Біографічний довідник / Редколегія: В. С. Бакіров (головний редактор), М. О. Азарєнков, В. В. Александров, І. К. Журавльова (відпов. секретар), І. І. Залюбовський, С. І. Посохов (заст. гол. редактора), Ю. В. Холін.. — Харьков: Тимченко А. М., 2008. — С. 146. — 312 с. — ISBN 978-966-8661. Архівавана 19 лютага 2018.
• Кушнарьов Євген Петрович // Хто є хто в українській політиці. — Київ, 1996. — Вип. 3. — С. 155.
• Кушнарьов Євген Петрович // Хто є хто в Україні… — Київ, 1997. — С. 273;
• Кушнарьов Євген Петрович // Хто є хто в Україні. — Київ, 2001. — С. 238;
• Кушнарьов Євген Петрович // 500 впливових особистостей. — Харків, 2001. — Т. 2: Україна. 10 років незалежності, 1991—2001. — С. 127. — (Лідери ХХІ ст.)
• Кушнарьов Євген Петрович // 500 влиятельных личностей: Украина: регионы: Харьк. обл. — Харьков, 2001. — С. 156.
• Кушнарьов Євген Петрович // Лауреати нагород. 1991—2002 / Східно-Укр. біогр. ін-т; Ред. Уклад.: Ю. Романенко. — Харків, 2002. — С. 248—249. — (500 впливових особливостей; вип. 4)
• Кушнарьов Євген Петрович // 500 влиятельных личностей: Украина: регионы: Харьк. обл. — Харьков, 2002. — С. 42.

Спасылкі

• Персональный сайт Евгения Кушнарёва (сайт памяти) (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 жніўня 2015. Праверана 17 лютага 2014.
• Росинская Ирина.. Валентина Кушнарева: «Мой муж знал, что погибнет» (нявызн.)(недаступная спасылка). Status Quo (17 ліпеня 2007). Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 снежня 2012.
• Василенко Л. Евгений Кушнарев — человек эпохи становления Украины(руск.) // Комсомольская правда в Украине. — 2011, 27 января.
• Кушнарёв Евгений Петрович.. Биография (нявызн.)(недаступная спасылка). Фонд имени Евгения Кушнарёва (26 кастрычніка 2008). Архівавана з першакрыніцы 25 студзеня 2010. Праверана 30 снежня 2012.
• Евгений Кушнарев о майдане на YouTube
• Сюжет "Кем был Е.Кушнарев" (Программа "Новости Р1" от 29.01.2015) на YouTube