Прынцып нявызначанасці Гейзенберга

Прынцып нявызначанасці Гейзенберга (або Гайзенберга) у квантавай механіцы — фундаментальная няроўнасць (суадносіны нявызначанасцей), якая ўстанаўлівае граніцу дакладнасці адначасовага вызначэння пары квантавых назіраных, што характарызуюць сістэму, апісваных некамутуруючымі аператарамі (напрыклад, каардынаты і імпульсу, тока і напружання, электрычнага і магнітнага поля). Суадносіны нявызначанасцей^{[* 1]} задае ніжнюю граніцу для здабытку сярэднеквадратычных адхіленняў пары квантавых назіраных. Прынцып нявызначанасці, адкрыты Вернерам Гейзенбергам ў 1927 г., з'яўляецца адным з краевугольных камянёў квантавай механікі.

Квантавая механіка

${\displaystyle \Delta x\cdot \Delta p_{x}\geqslant {\frac {\hbar }{2}}}$

Прынцып нявызначанасці Гейзенберга

Уводзіны Матэматычныя асновы Аснова Класічная механіка · Інтэрферэнцыя · Бра і кет · Гамільтаніян · Старая квантавая тэорыя Фундаментальныя паняцці Квантавы стан · Квантавая назіраемая · Хвалевая функцыя · Квантавая суперпазіцыя · Квантавая счэпленасць · Змяшаны стан · Вымярэнне · Нявызначанасць · Прынцып Паўлі · Дуалізм · Дэкагерэнцыя · Тэарэма Эрэнфеста · Тунэльны эфект Эксперыменты Вопыт Дэвісана — Джэрмера · Вопыт Попера · Вопыт Штэрна — Герлаха · Вопыт Юнга · Праверка няроўнасцей Бела · Фотаэфект · Эфект Комптана Фармулёўкі Прадстаўленне Шродзінгера · Прадстаўленне Гейзенберга · Прадстаўленне ўзаемадзеяння · Матрычная квантавая механіка · Інтэгралы па траекторыях · Дыяграмы Фейнмана Ураўненні Ураўненне Шродзінгера · Ураўненне Паўлі · Ураўненне Клейна — Гордана · Ураўненне Дзірака · Ураўненне фон Неймана · Ураўненне Блоха · Ураўненне Ліндблада · Ураўненне Гейзенберга Інтэрпрэтацыі Капенгагенская інтэрпрэтацыя · Тэорыя схаваных параметраў · Шматсусветная Развіццё тэорыі Квантавая тэорыя поля · Квантавая электрадынаміка · Квантавая хромадынаміка · Квантавая гравітацыя Складаныя тэмы Квантавая тэорыя поля · Квантавая гравітацыя · Тэорыя ўсяго Вядомыя вучоныя Планк · Эйнштэйн · Шродзінгер · Гейзенберг · Ёрдан · Бор · Паўлі · Дзірак · Фок · Борн · дэ Бройль · Ландау · Фейнман · Бом · Эверэт

глядзець размовы правіць

Кароткі агляд

Суадносіны нявызначанасцей Гейзенберга з'яўляюцца тэарэтычнай граніцай дакладнасці адначасовых вымярэнняў двух некамутуючых назіраных. Яны справядлівыя як для ідэальных вымярэнняў, часам званых вымярэннямі фон Нэймана, так і для неідэальных вымярэнняў.^{[* 2]}

Згодна з прынцыпам нявызначанасцей у часціцы не могуць быць адначасова дакладна вымераныя становішча і скорасць (імпульс)^{[* 3]}. Прынцып нявызначанасці ўжо ў выглядзе, першапачаткова прапанаваным Гейзенбергам, прыдатны і ў выпадку, калі не рэалізуецца ні адна з дзвюх крайніх сітуацый (цалкам вызначаны імпульс і цалкам нявызначаная прасторавая каардыната, ці цалкам нявызначаны імпульс і цалкам вызначаная каардыната).

Прыклад: часціца з пэўным значэннем энергіі, якая знаходзіцца ў скрынцы са сценкамі, што ідэальна адбіваюць; яна не характарызуецца ні пэўным значэннем імпульсу (улічваючы яго кірунак!^{[* 4]}), ні якім-небудзь пэўным «становішчам» або прасторавай каардынатай (хвалевая функцыя часціцы делакалізавана на ўсю прастору скрынкі, гэта значыць яе каардынаты не маюць пэўнага значэння, лакалізацыя часціцы ажыццёўлена не дакладней за памеры скрынкі).

Суадносіны нявызначанасцей не абмяжоўваюць дакладнасць аднаразовага вымярэння любой велічыні (для мнагамерных велічынь тут маецца на ўвазе ў агульным выпадку толькі адна кампанента). Калі яе аператар камутуе сам з сабой у розныя моманты часу, то не абмежаваная дакладнасць і шматразовага (або бесперапыннага) вымярэння адной велічыні. Напрыклад, суадносіны нявызначанасцей для свабоднай часціцы не замінаюць дакладнаму вымярэнню яе імпульсу, але не дазваляе дакладна вымераць яе каардынату (гэта абмежаванне называецца стандартная квантавая граніца для каардынаты).

Суадносіны нявызначанасцей у квантавай механіцы ў матэматычным сэнсе ёсць прамое следства пэўнай уласцівасці пераўтварэння Фур'е^{[* 5]}.

Існуе дакладная колькасная аналогія паміж суадносінамі нявызначанасці Гейзенберга і ўласцівасцямі хваль або сігналаў. Разгледзім пераменны ў часе сігнал, напрыклад гукавую хвалю. Бессэнсоўна казаць пра частотны спектр сігналу ў які-небудзь момант часу. Для дакладнага вызначэння частаты неабходна назіраць за сігналам на працягу некаторага часу, такім чынам губляючы дакладнасць вызначэння часу. Іншымі словамі, гук не можа адначасова мець і дакладнае значэнне часу яго фіксацыі, як яго мае вельмі кароткі імпульс, і дакладнага значэння частаты, як гэта мае месца для бесперапыннага (і ў прынцыпе бясконца доўгага) чыстага тону (чыстай сінусоіды). Часавае становішча і частата хвалі матэматычна цалкам аналагічныя каардынаце і (квантава-механічнаму) імпульсу часціцы. Што зусім не дзіўна, калі ўспомніць, што ${\displaystyle p_{x}=\hbar k_{x}}$, г. зн. імпульс у квантавай механіцы — гэта і ёсць прасторавая частата ўздоўж адпаведнай каардынаты.

У паўсядзённым жыцці мы звычайна не назіраем квантавую нявызначанасць таму, што значэнне ${\displaystyle \hbar }$ вельмі малое, і таму суадносіны нявызначанасцей накладваюць настолькі слабыя абмежаванні на хібнасці вымярэння, што іх немагчыма заўважыць на фоне рэальных практычных хібнасцей^{[* 6]} нашых прыбораў або органаў пачуццяў.

Вызначэнне

Калі маецца некалькі (шмат) ідэнтычных копій сістэмы ў дадзеным стане, то вымераныя значэнні каардынаты і імпульсу будуць падпарадкоўвацца вызначанаму размеркаванню імавернасці — гэта фундаментальны пастулат квантавай механікі. Вымяраючы велічыню сярэднеквадратычнага адхілення ${\displaystyle \Delta x}$ каардынаты і сярэднеквадратычнага адхілення ${\displaystyle \Delta p}$ імпульсу, мы знойдзем што:

${\displaystyle \Delta x\Delta p\geqslant {\frac {\hbar }{2}},}$

дзе ħ — прыведзеная пастаянная Планка.

Адзначым, што гэта няроўнасць дае некалькі магчымасцей — стан можа быць такім, што ${\displaystyle x}$ можа быць вымераны з высокай дакладнасцю, але тады ${\displaystyle p}$ будзе вядомы толькі прыблізна, ці наадварот ${\displaystyle p}$ можа быць вызначаны дакладна, у той час як ${\displaystyle x}$ — не. Ва ўсіх жа іншых станах і ${\displaystyle x}$, і ${\displaystyle p}$ могуць быць вымераныя з «разумнай» (але не адвольна высокай) дакладнасцю.

Варыянты і прыклады

Абагульнены прынцып нявызначанасці

Прынцып нявызначанасці не адносіцца толькі да каардынаты і імпульсу (як ён быў упершыню прапанаваны Гейзенбергам). У сваёй агульнай форме ён выкарыстоўваецца і ў дачыненні да кожнай пары спалучаных зменных. У агульным выпадку, і ў адрозненне ад выпадку каардынаты і імпульсу, што абмеркаваны вышэй, ніжняя граніца здабытку «нявызначанасцей» двух спалучаных зменных залежыць ад стану сістэмы. Прынцып нявызначанасці становіцца тады тэарэмай у тэорыі аператараў, якая будзе прыведзена далей.

Тэарэма. Для любых самаспалучаных аператараў : ${\displaystyle A\colon H\to H}$ і ${\displaystyle B\colon H\to H}$, і любога элемента ${\displaystyle x}$ з ${\displaystyle H}$ такога, што ${\displaystyle ABx}$ і ${\displaystyle BAx}$ абодва вызначаны (гэта значыць, у прыватнасці, ${\displaystyle Ax}$ і ${\displaystyle Bx}$ таксама вызначаны), маем:

${\displaystyle \langle x|AB|x\rangle \langle x|BA|x\rangle =\left|\langle Bx|Ax\rangle \right|^{2}\leqslant \left|\langle Ax|Ax\rangle \right|\left|\langle Bx|Bx\rangle \right|=\|Ax\|^{2}\|Bx\|^{2}.}$

Гэта прамое следства няроўнасці Кашы — Бунякоўскага.

Такім чынам, справядліва наступная агульная форма прынцыпу нявызначанасці, упершыню выведзеная ў 1930 г. Говардам Персі Робертсанам і (незалежна) Эрвінам Шродзінгерам:

${\displaystyle {\frac {1}{4}}|\langle x|AB-BA|x\rangle |^{2}\leqslant \|Ax\|^{2}\|Bx\|^{2}.}$

Гэтую няроўнасць называюць суадносінамі Робертсана — Шродзінгера.

Аператар ${\displaystyle AB-BA}$ называюць камутатарам ${\displaystyle A}$ і ${\displaystyle B}$ і абазначаюць як ${\displaystyle [A,B]}$. Ён вызначаны для тых ${\displaystyle x}$, для якіх вызначаны абодва${\displaystyle ABx}$ і ${\displaystyle BAx}$.

З суадносін Робертсана — Шродзінгера адразу вынікаюць суадносіны нявызначанасці Гейзенберга:

Дапусцім, ${\displaystyle A}$ і ${\displaystyle B}$ — дзве фізічныя велічыні, якія звязаны з самаспалучанымі аператарамі. Калі ${\displaystyle AB\psi }$ і ${\displaystyle BA\psi }$ вызначаныя, тады:

${\displaystyle \Delta _{\psi }A\,\Delta _{\psi }B\geqslant {\frac {1}{2}}\left|\left\langle \left[A,{B}\right]\right\rangle _{\psi }\right|,}$

дзе:

${\displaystyle \left\langle X\right\rangle _{\psi }=\left\langle \psi |X|\psi \right\rangle }$

— сярэдняе значэнне аператара велічыні ${\displaystyle X}$ ў стане ${\displaystyle \psi }$ сістэмы, і

${\displaystyle \Delta _{\psi }X={\sqrt {\langle {X}^{2}\rangle _{\psi }-\langle {X}\rangle _{\psi }^{2}}}}$

— аператар стандартнага адхілення велічыні ${\displaystyle X}$ ў стане ${\displaystyle \psi }$ сістэмы.

Прыведзеныя вышэй азначэнні сярэдняга і стандартнага адхілення фармальна вызначаны выключна ў тэрмінах тэорыі аператараў. Сцвярджэнне становіцца аднак больш значным, як толькі мы заўважым, што яны з'яўляюцца фактычна сярэднім і стандартным адхіленнем вымеранага размеркавання значэнняў. Гл. квантавая статыстычная механіка.

Тое ж самае можна зрабіць не толькі для пары спалучаных аператараў (напрыклад каардынаты і імпульсу, або працягласці і энергіі), але наогул для любой пары эрмітавых аператараў. Існуе адносіна нявызначанасці паміж напружанасцю поля і лікам часціц, якая прыводзіць да з'явы віртуальных часціц.

Магчыма таксама існаванне двух некамутуючых самаспалучаных аператараў ${\displaystyle A}$ і ${\displaystyle B}$, якія маюць адзін і той жа ўласны вектар ${\displaystyle \psi }$. У гэтым выпадку ${\displaystyle \psi }$ прадстаўляе сабой чысты стан, які з'яўляецца адначасова вымерным і для ${\displaystyle A}$, і для ${\displaystyle B}$.

Прыклады суадносін нявызначанасцей

Папярэднія матэматычныя вынікі паказваюць, як знайсці суадносіны нявызначанасцей паміж фізічнымі зменнымі, а іменна, вызначыць значэнні пар зменных ${\displaystyle A}$ і ${\displaystyle B}$, камутатар якіх мае пэўныя аналітычныя ўласцівасці.

• самая вядомая адносіна нявызначанасці — паміж каардынатай і імпульсам часціцы ў прасторы:

${\displaystyle \Delta x_{i}\Delta p_{i}\geqslant {\frac {\hbar }{2}}.}$

• адносіна нявызначанасці паміж двума артаганальнымі кампанентамі аператара поўнага вуглавога моманту часціцы :

${\displaystyle \Delta J_{i}\Delta J_{j}\geqslant {\frac {\hbar }{2}}\left|\left\langle J_{k}\right\rangle \right|,}$

дзе ${\displaystyle i,}$ ${\displaystyle j,}$ ${\displaystyle k}$ розныя і ${\displaystyle J_{i}}$ пазначае вуглавы момант ўздоўж восі ${\displaystyle x_{i}}$.

• наступная суадносіна нявызначанасці паміж энергіяй і часам часта сустракаецца ў падручніках фізікі, хоць яе інтэрпрэтацыя патрабуе асцярожнасці, бо не існуе аператара, які прадстаўляў бы час:

${\displaystyle \Delta E\Delta t\geqslant {\frac {\hbar }{2}}.}$

• Варта падкрэсліць, што для выканання ўмоў тэарэмы, неабходна, каб абодва самаспалучаныя аператары былі вызначаны на адным і тым жа мностве функцый. Прыкладам пары аператараў, для якіх гэта ўмова парушаецца, можа служыць аператар праекцыі вуглавога моманту ${\displaystyle L_{z}}$ і аператар азімутальнага вугла ${\displaystyle \varphi }$. Першы з іх з'яўляецца самаспалучаным толькі на мностве 2π-перыядычных функцый, у той час як аператар ${\displaystyle \varphi }$, відавочна, выводзіць з гэтага мноства. Для вырашэння ўзніклай праблемы можна замест ${\displaystyle \varphi }$ ўзяць ${\displaystyle \sin \varphi }$, што прывядзе да наступнай формы прынцыпу нявызначанасці^{[** 1]}:

${\displaystyle \langle (\Delta L_{z})^{2}\rangle \langle (\Delta \sin \varphi )^{2}\rangle \geqslant {\frac {\hbar ^{2}}{4}}\langle (\cos \varphi )^{2}\rangle .}$

Аднак, пры ${\displaystyle \langle (\varphi )^{2}\rangle \ll \pi ^{2}}$ умова перыядычнасці неістотна, і прынцып нявызначанасці прымае звыклы выгляд:

${\displaystyle \langle (\Delta L_{z})^{2}\rangle \langle (\Delta \varphi )^{2}\rangle \geqslant {\frac {\hbar ^{2}}{4}}.}$

Выраз канчатковай даступнай колькасці інфармацыі Фішэра

Прынцып нявызначанасці альтэрнатыўна выводзіцца як выраз няроўнасці Крамера — Раа ў класічнай тэорыі вымярэнняў, у выпадку калі вымяраецца становішча часціцы. Сярэдне-квадратычны імпульс часціцы ўваходзіць у няроўнасць як інфармацыя Фішэра.

У папулярнай літаратуры

Гл. таксама

• Квантавая механіка
• Квантавая фізіка
• Гейзенбаг
• Закон Гудхарта

Заўвагі

1. Для кожнай пары спалучаных велічынь маецца свая суадносіна нявызначанасцей, хоць яна і мае для розных выпадкаў аднолькавы выгляд ${\displaystyle \Delta A\cdot \Delta B\geqslant \hbar }$; таму гэты тэрмін часта ўжываюцца ў множным ліку (суадносіны нявызначанасцей), як у тым выпадку, калі гаворка ідзе аб суадносінах нявызначанасцей наогул, так і ў выпадках, калі маюцца на ўвазе некалькі канкрэтных суадносін для розных велічынь, а не для толькі адной пары.
2. Існуюць, аднак, спосабы частковага абходу гэтых абмежаванняў, звязаныя са слабымі вымярэннямі.
3. Гэта ў прынцыпе тычыцца не толькі часціц, але і любых дынамічных аб'ектаў, напрыклад, поля, для якога аналагам каардынат у часціцы служаць палявыя зменныя, а аналагам кампанент імпульсу у часціцы — кананічныя імпульсы, звязаныя са змяненнем поля з часам.
4. У прыкладзе з часціцай у скрынцы модуль імпульсу, праўда, вызначаны, але затое не вызначан яго кірунак.
5. Прасцей за ўсё гэта ўласцівасць можа быць праілюстравана такім разважаннем. Хай ёсць некаторая функцыя f(x) і яе фур'е-вобраз (спектр) F(k) — г. зн. ${\displaystyle f(x)=\int F(k)e^{ikx}dk}$. Відавочна, што калі мы «сціснем функцыю f» па x у A разоў, г. зн. пяройдзем да функцыі f_A(x)=f(Ax)), то яе спектр расцягнецца ў столькі ж разоў: F_A(k)=const·F(k/A), паколькі частата кожнай спектральнай гармонікі ${\displaystyle e^{ikx}}$ гэтага раскладання павінна будзе відавочна памножыцца на A. Гэтая ілюстрацыя, строга кажучы, носіць даволі прыватны характар, аднак яна агаляе фізічны сэнс ілюстраванай уласцівасці: калі мы сціскаем сігнал, яго частоты ў столькі ж разоў павялічваюцца. Не нашмат складаней прамым вылічэннем атрымаць аналагічны вывад для выпадку гаусавых хвалевых пакетаў, паказаўшы, што паўшырыня гаусавага хвалевага пакета адваротна прапарцыянальная паўшырыне яго спектра (які мае таксама гаусаў выгляд). Могуць быць даказаны і больш агульныя тэарэмы, якія зводзяцца дакладна да суадносін нявызначанасцей Гейзенберга, толькі без ${\displaystyle \hbar }$ у правай частцы (інакш кажучы, яны ў дакладнасці паўтараюць суадносіны нявызначанасцей Гейзенберга пры ${\displaystyle \hbar =1}$).
6. Тут маюцца на ўвазе хібнасці, якія маюць не квантавую прыроду, а паходзяць з недастатковай тонкасці вырабу, уплыву цеплавых і іншых шумоў т.п.

Літаратура

Крыніцы

1. А. С. Давыдов Квантовая механика, 2-ое изд., — М.: Наука, 1973.

Часопісныя артыкулы

• W. Heisenberg, Über den anschaulichen Inhalt der quantentheoretischen Kinematik und Mechanik, Zeitschrift für Physik, 43 1927, pp 172–198. English translation: J. A. Wheeler and H. Zurek, Quantum Theory and Measurement Princeton Univ. Press, 1983, pp. 62–84.
• Л. И. Мандельштам, И. Е. Тамм «Соотношение неопределённости энергия-время в нерелятивистской квантовой механике», Изв. Акад. Наук СССР (сер. физ.) 9, 122—128 (1945).
• G. Folland, A. Sitaram, The Uncertainty Principle: A Mathematical Survey, Journal of Fourier Analysis and Applications, 1997 pp 207–238.
• Суханов А.Д. Новый подход к соотношению неопределенностей энергия-время. Физика элементарных частиц и атомного ядра. 2001. Том 32. Вып.5. С.1177

Аб суадносінах нявызначанасцей Шродзінгера

• Шредингер Э. К принципу неопределенностей Гейзенберга. Избранные труды по квантовой механике. М.: Наука, 1976. стр.210-217.
• Додонов В. В., Манько В. И. Обобщения соотношений неопределенностей в квантовой механике. Труды ФИАН СССР. 1987. Том 183 стр.5-70.
• Суханов А. Д. Соотношения неопределенностей Шредингера и физические особенности коррелированно-когерентных состояний, Теоретическая и математическая физика. 2002. Том.132. №.3. С.449—468.
• Суханов А. Д. Соотношение неопределенностей Шредингера для квантового осциллятора в термостате. Теоретическая и математическая физика. 2006. Том.148. №.2. (2006) С.295—308.
• Tarasov V. E., "Uncertainty relation for non-Hamiltonian quantum systems" Journal of Mathematical Physics. Vol.54. No.1. (2013) 012112.(недаступная спасылка)
• Тарасов В. Е. Вывод соотношения неопределенностей для квантовых гамильтоновых систем. Московское научное обозрение. 2011. №.10. C.3-6. Архівавана 17 чэрвеня 2015.

Спасылкі

• Стэнфардская энцыклапедыя філасофіі (англ.)
• aip.org: Квантавая механіка 1925—1927 — Прынцып нявызначанасці (англ.) Архівавана 16 лютага 2010.
• Свет фізікі Эрыка Вайсштэйна — Прынцып нявызначанасці (англ.)
• Ураўненне Шродзінгера з дакладнага прынцыпу нявызначанасці (англ.)
• Джон Бэз аб суадносінах нявызначанасці час-энергія (англ.)