From Wikipedia, the free encyclopedia
Грамадзянская вайна ў ЗША (вайна Поўначы і Поўдня; англ.: American Civil War) 1861 – 1865 гадоў — вайна паміж абаліцыянісцкімі штатамі Поўначы і 11 рабаўладальніцкімі штатамі Поўдня.
Грамадзянская вайна ў ЗША | |||
---|---|---|---|
| |||
Дата | 12 красавіка 1861 — 9 красавіка 1865. Некаторыя баі ў маі і 23 чэрвеня 1865 | ||
Месца | Галоўным чынам паўднёвыя штаты | ||
Прычына | Сецэсія рабаўладальніцкіх штатаў Поўдня | ||
Вынік | Перамога Саюза; Рэканструкцыя; адмена рабства | ||
Праціўнікі | |||
|
|||
Камандуючыя | |||
|
|||
Сілы бакоў | |||
|
|||
Страты | |||
|
|||
Агульныя страты | |||
|
|||
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Прычына вайны — сецэсія паўднёвых штатаў, стварэнне імі Канфедэрацыі, на тэрыторыі якой меркавалася захаваць рабства «навечна». Улады ЗША абвясцілі паўднёвыя штаты ў стане мяцежа, арганізавалі марскую блакаду і атакавалі сухапутнымі войскамі. З боку Злучаных Штатаў прымалі ўдзел у вайне 2 млн. 100 тыс. чал., з боку Канфедэратыўных Штатаў — 1 млн 64 тыс. чал. Падчас вайны адбылося каля 2 тыс. бітваў, агульныя страты — 620 тыс. забітых, 412 тыс. параненых. Лічыцца, што прэзідэнт ЗША А.Лінкальн сваім загадам ад 1 студзеня 1863 г 1. забараніў рабства на ўсей тэрыторыі Злучаных Штатаў, але фактычна ен аб'явіў свабоду рабам толькі на землях, якія яшчэ кантралявалі канфедэраты, і захаваў нявольніцтва ў рабауладальніцкіх штатах, якія падтрымалі Поўнач, а таксама на тэрыторыях паўдневых штатаў, якія ужо былі заняты войскамі Лінкальна.
Вайна скончылася перамогай паўночных штатаў. Забарона рабства была замацаваная 13-й папраўкай да Канстытуцыі ЗША. Улада ў краіне замацавалася за буржуазіяй паўночна-ўсходніх штатаў. У ЗША былі створаны ўмовы для ўмацавання ўнутранага рынку, асваення заходніх земляў, паскоранага развіцця прамысловай і сельскагаспадарчай вытворчасці.
Вайна часткова вырашыла сацыяльна-эканамічныя праблемы ЗША. Іх далейшае вырашэнне працягвалася ў ходзе Рэканструкцыі Поўдня, якая доўжылася да канца 1870-х. Многія праблемы, такія як праблема роўнасці правоў чорнага і белага насельніцтва, заставаліся нявырашанымі многія дзесяцігоддзі.
Вайна была лагічным следствам супрацьстаяння дзвюх сістэм — рабства і свабоднай працы. Першую сістэму падтрымлівалі паўднёвыя штаты, палітычнай элітай якіх былі буйныя плантатары-рабаўладальнікі. Для грамадства Поўдня характэрнымі былі расісцкія перакананні. Тыя віды работ, якія выконвалі цемнаскурыя, лічыліся нявартымі белага чалавека, нават бедняка. Паўночныя штаты наадварот: у іх канстытуцыях рабства было забаронена. Асновай сельскай гаспадаркі там былі свабодныя фермеры. Увесь даваенны час характарызаваўся спробай паўднёвых штатаў пашырыць тэрыторыю рабаўладання за кошт новых штатаў. Так, напрыклад, ў 1820 годзе быў прыняты так званы Місурыйскі кампраміс, які падзяліў тэрыторыю на захад ад ракі Місісіпі за паралель 36° 30' з.ш. на дзве часткі — рабаўладальніцкую на поўдні і свабодную на поўначы. На поўначы прагрэсіўная грамадскасць спрабавала дапамагаць рабам: выдавала антырабаўладальніцкую літаратуру, арганізоўвала нелегальныя ўцёкі рабоў да свабодных штатаў.
У першай палове XIX стагоддзя ў ЗША склаліся дзве сістэмы — рабства на поўдні краіны і капіталізм на поўначы. Гэта былі дзве зусім розныя сацыяльна-эканамічныя сістэмы. Сітуацыя ўскладнялася тым, што, нягледзячы на стабільны прырост насельніцтва і рост эканамічнага развіцця, ЗША былі федэратыўнай краінай. Кожны штат жыў сваім палітычным і эканамічным жыццём, інтэграцыйныя працэсы ішлі павольна. Таму Поўдзень, дзе было распаўсюджана рабства і аграрная сістэма гаспадарання, і прамысловы Поўнач вылучыліся ў два асобных эканамічныя раёны.
На Поўначы ЗША канцэнтраваліся прадпрымальнікі і асноўная маса эмігрантаў. У гэтым рэгіёне сканцэнтраваны прадпрыемствы машынабудавання, металаапрацоўкі, лёгкай прамысловасці. Тут асноўнай працоўнай сілай былі шматлікія эмігранты з іншых краін, якія працавалі на фабрыках, заводах і іншых прадпрыемствах. Рабочых рук на Поўначы было дастаткова, дэмаграфічная сітуацыя тут была стабільнай і ўзровень жыцця здавальняючым. Абсалютна супрацьлеглая сітуацыя склалася на поўдні. ЗША ў ходзе амерыкана-мексіканскай вайны атрымалі велізарныя тэрыторыі на поўдні, дзе была вялікая колькасць свабодных зямель. На гэтых землях абгрунтаваліся плантатары, атрымалі велізарныя зямельныя надзелы. Менавіта таму ў адрозненне ад Поўначы Поўдзень стаў аграрных рэгіёнам. Аднак на Поўдні была адна вялікая праблема: не хапала рабочых рук. Пераважная большасць эмігрантаў ехалі на Поўнач, таму з Афрыкі, пачынаючы яшчэ з XVII стагоддзя, завозіліся рабы-негры. Да пачатку сецэсіі 1⁄4 частка белага насельніцтва Поўдня была рабаўладальнікамі.
Нягледзячы на ўсе адрозненні паміж рэгіёнамі, на Поўдні ўрад укараняў тыя ж грамадскія змены, і на Поўначы. На Поўначы праводзілася гнуткая падатковая палітыка, грошы з бюджэтаў штатаў вылучаліся на дабрачыннасць, урад у пэўнай ступені спрабаваў палепшыць умовы пражывання чорнага насельніцтва. Аднак на кансерватыўным і замкнёным Поўдні не праводзіліся мерапрыемствы па эмансіпацыі жанчын і раўнаванне неграў у правах з белымі. Вялікую ролю ў светапоглядзе жыхароў Поўдня гуляла так званая «вярхушка» — заможныя рабаўладальнікі, якія мелі ў прыватнай уласнасці вялікія зямельныя надзелы. Гэтая «вярхушка» ўплывала на палітыку паўднёвых штатаў, паколькі была зацікаўлена ў захаванні свайго пануючага становішча.
Поўдзень быў аграрным «прыдаткам» ЗША, тут выгадоўваліся такія культуры як тытунь, цукровы трыснёг, бавоўна і рыс. Поўнач меў патрэбу ў сыравіне з поўдня, асабліва бавоўне, а Поўдзень — у машынах з Поўначы. Таму доўгі час два розных эканамічных рэгіёны суіснавалі ў адной краіне. Аднак паступова паміж імі нарасталі супярэчнасці. Сярод вострых канфліктных пытанняў можна вылучыць наступныя:
У 1860 годзе прэзідэнтам ЗША быў абраны Аўраам Лінкальн, дзеяч Рэспубліканскай партыі, які выступаў за адмену рабаўладання.
Палітычныя і грамадскія арганізацыі, якія супрацьстаялі рабаўладанню, утварылі ў 1854 годзе Рэспубліканскую партыю. Перамога на прэзідэнцкіх выбарах 1860 года кандыдата гэтай партыі Аўраама Лінкальна стала для рабаўладальнікаў сігналам небяспекі і прывяла да сецэсіі, выхаду са складу Саюза. 20 снежня 1860 года прыклад падала Паўднёвая Караліна, за якой рушылі ўслед:
Юрыдычным апраўданнем такіх дзеянняў стала адсутнасць у Канстытуцыі ЗША прамой забароны на выхад асобных штатаў са складу ЗША (хоць дазвол на гэта таксама адсутнічаў). Гэтыя 6 штатаў ў лютым 1861 ўтварылі новую дзяржаву — Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі. 1 сакавіка аб незалежнасці абвясціў Тэхас, які ўжо ў той жа дзень далучыўся да Канфедэрацыі, а ў красавіку-маі яго прыклад перанялі:
Гэтыя 11 штатаў прынялі канстытуцыю і абралі сваім прэзідэнтам былога сенатара ад Місісіпі Джэферсана Дэвіса, які разам з іншымі кіраўнікамі краіны заявіў, што на іх тэрыторыі рабства будзе існаваць «вечна». Сталіцай Канфедэрацыі стала алабамскі горад Мантгомеры, а пасля далучэння Віргініі — Рычманд. Гэтыя штаты займалі 40% усёй тэрыторыі ЗША з насельніцтвам 9 100 000 чал., у тым ліку больш за 3 600 000 неграў. 7 кастрычніка ў склад Канфедэрацыі ўвайшла Індзейская тэрыторыя, насельніцтва якой не было лаяльнае ні да Канфедэрацыі (большасць індзейцаў былі выгнаныя з тэрыторый, на месцы якіх утварыліся рабаўладальніцкія штаты), ні да ўрада ЗША, які фактычна санкцыянаваў дэпартацыю індзейцаў з Джорджыі і іншых паўднёвых штатаў. Аднак індзейцы не пажадалі адмаўляцца ад рабаўладання і ўвайшлі ў склад Канфедэрацыі. Сенат КША фарміраваўся двума прадстаўнікамі ад кожнага штата, а таксама адным прадстаўніком ад кожнай індзейскай рэспублікі (усяго ў складзе Індзейскай тэрыторыі было 5 рэспублік па колькасці індзейскіх плямёнаў: чэрокі, чокта, крык, чыкаса і семінолам). Індзейскія прадстаўнікі ў Сенаце не мелі права голасу.
У складзе Саюза засталося 23 штата, уключаючы рабаўладальніцкія Дэлавэр, Кентукі, Місуры і Мерыленд, якія не без барацьбы захавалі лаяльнасць федэральнага Саюза. Жыхары шэрагу заходніх акругаў Вірджыніі адмовіліся падпарадкавацца рашэнню аб выхадзе з Саюза, стварылі ўласныя органы ўлады і ў чэрвені 1863 года з'яўляліся прыняты ў склад ЗША як новыя штаты. Насельніцтва Саюза перавышала 22 млн чал., на яго тэрыторыі размяшчалася практычна ўся прамысловасць краіны, 70% чыгунак, 81% банкаўскіх дэпазітаў.
Баявыя дзеянні пачаліся 12 красавіка 1861 года нападам паўднёўцаў на форт Самтэр ў бухце Чарлстан, што пасля 34-гадзіннага абстрэлу быў вымушаны здацца. У адказ Лінкальн абвясціў паўднёвыя штаты ў стане бунту, абвясціў марскую блакаду іх ўзбярэжжа, заклікаў у войска добраахвотнікаў, а пазней увёў вайсковую павіннасць. Большая частка прамысловага патэнцыялу і людскіх рэсурсаў краіны была сканцэнтравана на Поўначы, аднак Поўдзень быў больш згуртаваны (там усталявалася дыктатура рабаўладальнікаў) і моцны ў ваенных адносінах. У паўднёўцаў было больш кадравых афіцэраў, значныя запасы ўзбраення, якія былі сюды завезеныя яшчэ да інаўгурацыі Лінкальна. Таксама многія афіцэры-фэдэралаў далучыліся да канфедэратаў, сярод якіх быў і Роберт Лі. Паўднёўцы — плантатары вялі барацьбу не на жыццё, а на смерць за сваё выжыванне і ранейшае жыццё і пранікліся пачуццём сляпой нянавісці да «янкі» (паўночнікаў), якіх лічылі не іх суайчыннікамі, а чужынцамі, ворагамі. На Поўначы ж было нямала прыхільнікаў кампрамісу, асабліва ў тых колах буржуазіі, якія вялі справы з плантатарамі. Тактыка абодвух бакоў была аднолькавай — як мага хутчэй захапіць сталіцу праціўніка.
Першы сур'ёзны бой адбыўся ў Віргініі ў чыгуначнай станцыі Манасас 21 ліпеня 1861 года, калі дрэнна навучаныя войскі паўночнікаў, перайшоўшы ручай Бул-Ран, атакавалі паўднёўцаў, але былі вымушаны пачаць адступленне, пераўтворанае ў ўцёкі. Да восені на ўсходнім тэатры ваенных дзеянняў Саюз меў добра ўзброенае войска пад правадырствам генерала Дж. Б. Маклелана, які стаў з 1 лістапада галоўнакамандуючым ўсіх армій. Маклелан апынуўся бясталентным ваеначальнікам, часта пазбягаў актыўных дзеянняў. 21 кастрычніка яго часткі былі разбітыя ў Болса-Блаф недалёка ад амерыканскай сталіцы. Вашынгтон стаў прыфрантавым горадам.
Значна больш паспяхова ажыццяўлялася блакада марскога ўзбярэжжа Канфедэрацыі. Адным з яе наступстваў было захапленне 8 лістапада 1861 года брытанскага парахода «Трэнт», на борце якога знаходзіліся эмісары паўднёўцаў, што паставіла ЗША на грань вайны з Вялікабрытаніяй.
У канцы 1861 года армія Поўначы налічвала каля 650 000 салдат. Але агульны план вядзення вайны («анаконда-план») прывёў да таго, што войскі былі раззасяроджаныя па ўсім вялізным фронце.
У 1862 годзе найбольшага поспеху паўночнікі дамагліся на заходнім тэатры ваенных дзеянняў. У лютым-красавіку армія генерала У. С. Гранта, захапіўшы некалькі фартоў, выцесніла паўднёўцаў з Кентукі, а пасля цяжкіх баёў пры Шайло ачысціла ад іх Тэнэсі. Да лета быў вызвалены штат Місуры, і войскі Гранта ўвайшлі ў паўночныя раёны Місісіпі і Алабамы. Вялікае значэнне меў захоп 25 красавіка 1862 года (у ходзе сумеснай дэсантнай аперацыі частак генерала Б. Ф. Батлера і караблёў капітана Д. Фарагута) Новага Арлеана, важнага гандлёвага і стратэгічнага цэнтра. Канфедэрацыя была разрэзана на дзве часткі. Пад пагрозай захопу апынуўся Рычманд, але ўсё наступу фэдэралаў былі адбітыя з вялікімі стратамі. І толькі перакульвання частак з захаду дазволіла спыніць контрнаступленне канфедэратаў пад кіраўніцтвам генерала Лі. У 1862 годзе таксама адзначаны першым у гісторыі боем браняносных караблёў, які адбыўся 9 сакавіка ў берагоў Віргініі.
30 снежня 1862 года Лінкальн падпісаў «Пракламацыя аб вызваленні» («Закон аб гомстэдах») рабоў з 1 студзеня наступнага года. Гэтая «Пракламацыя», як і рашэнне аб наборы неграў у армію, кардынальна змяніла мэты вайны: гаворка цяпер ішла аб знішчэнні рабства. Шлях рабства на «свабодныя зямлі» Захаду яшчэ раней зачыніў прыняты ў маі 1862 года Гомстэд-акт. Гэты акт падаваў права любому грамадзяніну краіны, які не ўдзельнічаў у мяцяжы супраць Злучаных Штатаў і аплаціў пошліну ў 10 долараў, заняць Гомстэд — кавалак зямлі ў 160 акраў (~64 га) пад ферму на свабодных землях. Пасля пяці гадоў пражывання на ўчастку, яго апрацоўкі і забудовы яна аддавалася бясплатна ва ўласнасць.
Частыя паўстання рабоў, паспяховая марская блакада падрывалі эканоміку Поўдня. Невялікая прамысловасць не магла задаволіць усіх патрэб фронту. Адчуваўся недахоп у медыкаментах, зброі, ежы. У той жа час Поўнач гандлявала з Еўропай, прыязджалі новыя імігранты з Еўропы, працавалі на поўную магутнасць прамысловасць і сельская гаспадарка.
Апошнім буйным поспехам канфедэратаў стала бітва пад Чанселорсвіле вясной 1863 года, у ходзе якой 130000-я армія паўночнікаў пацярпела паразу ад 60000-ай арміі генерала Лі. Аднак чалавечыя і матэрыяльныя рэсурсы Поўначы былі велізарныя. Ужо ў пачатку ліпеня канфедэраты пацярпелі паразу пад Гетысбургам. У жніўні 1863 года армія Лі была адкінута да Віргініі. Восенню 1864 года была захоплена Атланта — адзін з найбуйнейшых прамысловых цэнтраў Поўдня. 9 красавіка 1865 года пасля крывавых баёў здаўся Рычманд. Праз месяц апошнія сілы канфедэратаў капітулявалі. Грамадзянская вайна скончылася.
Страты Поўначы склалі амаль 360 тыс. чалавек забітымі і памерлі ад ран і больш 275 тыс. параненых. Канфедэраты страцілі, адпаведна, 258 тыс. і каля 100 тыс. чалавек. Толькі ваенныя выдаткі ўрада ЗША дасягнулі 3 млрд долараў. Вайна прадэманстравала новыя магчымасці ваеннай тэхнікі, уплыў на развіццё ваеннага мастацтва. Яна завяршылася перамогай Саюза. Забарона рабства была замацаваная трынаццатай папраўкай да Канстытуцыі ЗША, якая ўступіла ў сілу 18 снежня 1865 года (зрэшты, штат Місісіпі ратыфікаваў гэтую папраўку толькі ў 1995 годзе[1]). У краіне былі створаны ўмовы для паскоранага развіцця прамысловай і сельскагаспадарчай вытворчасці, асваення заходніх зямель, умацаванне ўнутранага рынку. Вайна не вырашыла ўсіх праблем, якія стаялі перад краінай. Некаторыя з іх знайшлі рашэнне пры рэканструкцыі Поўдня, якая доўжылася да 1877 года. Іншыя праблемы, у тым ліку прадастаўленне каляровым насельніцтву роўных правоў з белымі, заставаліся нявырашанымі многія дзесяцігоддзі.
Першакрыніцы
Даведкавыя выданні:
Агульныя агляды
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.