From Wikipedia, the free encyclopedia
 | Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік, які паставіў шаблон, тлумачыць яго так: недавычытаны машынны пераклад з рускай. |
Ісціна
Самае вядомае вызначэнне ісціны было выказана Арыстоцелем і сфармулявана Ісаакам Ізраільцянінам; ад Авіцэны яно было ўспрынята Фамам Аквінскага і ўсёй схаластычнай філасофіяй. Гэта вызначэнне абвяшчае, што ісціна ёсць conformitas seu adaequatio intentionalis intellectus cum re (інтэнцыяльная згода інтэлекту з рэальнай рэччу або адпаведнасць ёй)[1].
У агульнай філасофіі, грамадска-гуманітарных і прыродазнаўчых, тэхнічных навуках пад ісцінай маюць на ўвазе адпаведнасць палажэнняў некаторага крытэрыю правяральнасці: тэарэтычнай, эмпірычнай.
У філасофіі паняцце праўды супадае з комплексам базавых канцэпцый, якія дазваляюць адрозніць пэўнае і недакладнае веданне па ступені яго прынцыповай магчымасці ўзгадняцца з рэчаіснасцю, па яго лагічнай супярэчлівасці/несупярэчлівасці, па ступені яго адпаведнасці апрыёрным прынцыпам[2].
Ленін характарызаваў ісціну як надкласавае і надгістарычнае ўтрыманне нашых уяўленняў[3]. Марксізм не адмаўляе існавання вечнай або абсалютнай ісціны як дынамічнай цэласнасці быцця ва ўсёй сваёй паўнаце і ў сваёй гнасеалогіі разглядае працэс спасціжэння абсалютнай праўды ў кантэксце дыялектычнай узаемасувязі абсалютнай і адноснай ісціны. У. І. Ленін ў сваёй працы Матэрыялізм і эмпірыякрытыцызм сцвярджаў, што «чалавечае мысленне па прыродзе сваёй здольнае даваць і дае нам абсалютную ісціну, якая складаецца з сумы адносных ісцін. Кожная прыступка ў развіцці навукі дадае новае збожжа ў гэтую суму абсалютнай праўды, але межы ісціны кожнага навуковага зацвярджэння адносныя, быўшы то рассоўваемыя, то звужваемыя далейшым ростам веды»[4].
У логіцы, для якой значэнне праўдзівасці меркаванняў і высноў з’яўляецца адным з пераважных прадметаў вывучэння, крытэрыем праўдзівасці выступае лагічная правільнасць: адносная паўната фармальных аксіяматычных сістэм і абсалютная адсутнасць у іх супярэчнасцяў.
У раздзелах навукі (фізіцы, хіміі, гісторыі, сацыялогіі і інш.) Катэгорыя ісціны валодае дваістай характарыстыкай. З аднаго боку, ісціна ёсць у традыцыйным разуменні мэта навуковага пазнання, а з другога — гэта самастойная каштоўнасць, якая забяспечвае прынцыповую магчымасць навуковага ведання супадаць з аб’ектыўнай рэальнасцю, як мінімум быць комплексам базавых рашэнняў тэарэтычных і практычных задач.
У значэнні «ісціна» ўмоўна ўжываецца таксама слова «праўда», хоць гэты тэрмін абумоўлены суб’ектыўным успрыманнем самой праўды, антонімамі якога служаць паняцці крыўда, хлусня і выдумка.
Нягледзячы на тое, што паняцце «праўда» выкарыстоўваецца ў значэнні «ісціна», яно з’яўляецца больш бытавым, і часам набывае эмацыйную афарбоўку, забяспечаную такімі эпітэтамі як «горкая», «страшная» або «салодкая». Акрамя таго, калі пад «праўдай» маюцца на ўвазе суб’ектыўныя ўяўленні чалавека аб праўдзе, можа ісці размова аб «некалькіх праўдзе».
Упершыню філасофскае паняцце праўды ўведзена Парменідам як проціпастаўленне думку. Асноўным крытэрыем ісціны прызнавалася тоеснасць мыслення і быцця. Найбольш распрацаванай тэорыяй ісціны ў антычнай філасофіі выступала канцэпцыя Платона, згодна з якой ісціна ёсць звышэмпірычная ідэя (вечны «эйдас ісціны»), а таксама пазачасавай уласцівасці астатніх «ідэй». Дачыненне чалавечай душы свеце ідэй звязвае душу з ісцінай, веданне якой ёсць вынік успамінаў душы пра сваё знаходжанне ў свеце вечных ідэй, калі яна яшчэ не злучылася з целам. У сярэднявечнай філасофіі Аўгусцін, якая абапіраецца на погляды Платона, прапаведаваў вучэнне пра ўроджанасць праўдзівых паняццяў і меркаванняў (у XVII ст. гэтая канцэпцыя развівалася Рэнэ Дэкартам). Пачынаючы з XIII ст. была распаўсюджаная тэорыя Фамы Аквінскага, якія прытрымліваўся вучэння Арыстоцеля і развіваў гэтае вучэнне з пазіцыі гарманічнага адзінства розуму, што пазнае, і хрысціянскага мыслення.
Да гэтага часу найбольш распаўсюджанай канцэпцыяй ісціны з’яўляецца карэспандэнцкая або класічная канцэпцыя ісціны. Яе асноўныя палажэнні сфармуляваны Арыстоцелем, галоўнае з іх зводзіцца да формулы: — ісціна ёсць адпаведнасць рэчы і інтэлекту (лац.: eritas est adaequatio rei et intellectus). У класічным сэнсе ісціна — гэта адэкватная інфармацыя аб аб’екце, якая атрымліваецца з дапамогай пачуццёвага і інтэлектуальнага вывучэння альбо прыняцця паведамлення аб аб’екце і характарызавальная з пазіцыі дакладнасці. Больш спрошчаная трактоўка супадае з такім тэзісам: — ісціна ёсць адэкватнае адлюстраванне рэчаіснасці ў свядомасці.
Разуменне ісціны як адпаведнасці ведаў і рэчаў было ўласціва ў антычнасці Дэмакрыту, Эпікуру, Лукрэцыю. Класічная канцэпцыя ісціны прызнавалася Фамам Аквінскім, Г. Гегелем, К. Марксам і іншымі мыслярамі. У прыватнасці, французскія філосафы-сенсуалісты (напрыклад, Э. Кандыльяк) вызначалі ісціну, пастулюючы яе ў сваіх формулах у прынцыпе як адэкватнае адлюстраванне рэчаіснасці і тым самым далучаючыся да прыхільнікаў карэспандэнцкай тэорыі. Агульная арыентацыя на класічныя гледжанні ўласцівая таксама і некаторым філосафам XX ст. (А. Тарскі, К. Попер і інш.).
У класічнай канцэпцыі рэчаіснасць трактуецца, галоўным чынам, як аб’ектыўная рэальнасць, якая існуе незалежна ад нашай свядомасці. Рэчаіснасць ўключае ў сябе не толькі ўспрымальны свет, але і суб’ектыўную, духоўную сферу. Асаблівым чынам тут варта сказаць пра пазнанні; яго вынік (ісціна), а таксама сам аб’ект пазнання маюцца на ўвазе непарыўна звязанымі з прадметна-пачуццёвай дзейнасцю чалавека. Пазней да гэтага дадалося разуменне праўды не толькі як статычнай з’явы, але і як дынамічнага ўтварэння або працэсу.
Некаторыя прыхільнікі класічнай канцэпцыі трактавалі ісціну больш узнёсла, але таксама і больш няпэўна. Яны разумелі ісціну як уласцівасць суб’екта, якая супадае з яго згодай з сабой, комплексам апрыёрных формаў пачуццёвасці і мыслення (І. Кант) або нават у выглядзе вечнага, дагістарычнага, нязменнага і безумоўнага ўласцівасці ідэальных аб’ектаў (Платон, Аўгустын). Прыхільнікі такіх поглядаў складалі дастаткова шматлікую групу філосафаў. Яны бачылі ісціну ў ідэале, у пэўнай недасягальнай мяжы. Гэта разуменне доўгі час панавала, маючы такіх паслядоўнікаў як Р. Дэкарт, Б. Спіноза, Г. Лейбніц, І. Фіхтэ і іншыя мысляры.
У межах яшчэ аднаго кірунку, эмпірызму, ісціна разумелася як адпаведнасць мыслення адчуванням суб’екта (Д. Юм ў XVIII ст., Б. Расел ў ХХ ст.), альбо ў якасці супадзення ідэй і учынкаў з імкненнямі асобы (У. Джэмс, Х. Файхінгер). Р. Авенарыус і Э. Мах разумелі ісціну як узгодненасць адчуванняў. М. Шлік і О.Нейрат разглядалі праўдзівасць як паслядоўную сувязь прапаноў навукі і пачуццёвага вопыту. Канвенцыяналісты (напрыклад, А. Пуанкарэ) сцвярджалі, што вызначэнне ісціны і яе змест носяць умоўна-дамоўны характар.
З канца XIX ст. філасофіі ўзмацняецца ірацыяналістычны падыход да разумення ісціны. Ф. Ніцшэ лічыў ілюзіяй існаванне абсалютнай праўды і звязваў узнікненне гэтай ілюзіі з воляй да ўлады, асаблівасцямі суб’ектыўнага вопыту, ідэямі вечнага змены, вяртання, станаўлення і пераацэнкі каштоўнасцей[5]. Ж.-П. Сартр лічыў, што сутнасць ісціны ёсць свабода; экзістэнцыялісты ў цэлым супрацьпастаўлялі аб’ектыўнай праўдзе ўяўленне аб асабістай праўдзе, у межах якой інтуітыўна раскрываецца быццё ў яго сапраўднасці.
Згодна з найбольш распаўсюджанымі поглядамі ў заходняй філасофіі сярэдзіны XX ст. ісціна ёсць асаблівы ідэальны аб’ект (Ж. Марытэн, М. Гартман і інш.). Такое разуменне праўды непарыўна звязана з разуменнем быцця як трансцэндэнтнага, надпачуццёвыя і рацыянальна да канца не спасцігальнага феномена.
Адным з важных вынікаў філасофскіх даследаванняў выступае адрозненне паміж абсалютнай і адноснай ісцінай. Абсалютная ісціна — гэта поўнае, вычарпальнае веданне аб свеце як аб складана арганізаванай сістэме. Адносная ісціна — гэта няпоўнае, але ў некаторых адносінах дакладнае веданне аб тым жа самым аб’екце.
Неапазітывізм, які ўзнік у XX стагоддзі, падзяляе ісціны на эмпірычныя (пацверджаныя вопытам) і лагічныя (не залежныя ад вопыту, апрыёрныя). Прадстаўнікі так званага сацыяльна-псіхалагічнага кірунку (Томас Кун, Пол Карл Феерабенд) у процівагу неапазітывісцкай трактоўцы навуковай ісціны як эмпірычнай пацвярджальнасці прапанавалі наогул ануляваць паняцце навуковай ісціны, асаблівыя нападкі з іх боку выклікала паняцце аб’ектыўнасці ісціны[6]. У пэўным сэнсе, даводзячы гэты пункт гледжання да лагічнага завяршэння тэарэтыкі постмадэрнізму Жак Дэрыда, Жыль Дэлез малявалі пазнанне як працэс вечнай пагоні за ісцінай як ілюзіяй або сімулякрам (Ж. Бадрыяр). Для постмадэрнізму ісціна не можа быць безумоўнай догмай, абсалютам, скоўваць творчае мысленне, а толькі адноснай, канвенцыянальнай, якая пазначае некаторы вынік пагаднення паміж удзельнікамі дыялогу. З пункту гледжання аналітычнай філасофіі (Вітгенштэйн, Людвіг), ісціна прадстаўлена як значэнне, якое мае мноства кантэкстаў (плюралізм кантэкстаў) і вызначанае структурай мовы як элемент моўнай гульні, якая не мае прамога дачынення да рэальнасці.
Таксама неабходна вылучыць тэзіс аб канкрэтнасці ісціны. Канкрэтнасць ісціны ў марксісцкай канцэпцыі ёсць залежнасць веды ад сувязяў і ўзаемадзеянняў, уласцівых тым ці іншым з’явам, ад умоў, месца і часу, сукупнасці гістарычнага вопыту, на падставе якога веды існуюць і развіваюцца. У змест гэтага тэзіса ўваходзіць ідэя, якая была запатрабавана ў параўнальна позні час пры дасягненні разумення свету як дынамічнага цэлага, зменлівай матэрыяльнай сістэмы. Марксізм разглядае канкрэтнасць ісціны не як нязменны факт, а як адносную з’яву, у кантэксце агульнага працэсу пазнання, дыялектычнай узаемасувязі гнасеалагічныя катэгорый абстрактнага і канкрэтнага, як рух па спіралі, адмаўленне адмаўлення, узыходжанне ад абстрактнага да канкрэтнага і назад[7]. Марксізм разглядае абстракцыю не толькі як найбольш агульнае паняцце або катэгорыю, але і як непазбежна аднабаковае ўспрыманне рэчаіснасці, якое патрабуе ўдакладнення па меры назапашвання канкрэтнага вопыту, адкрыцця новых прыродных узаемасувязей[8]. У сваю чаргу, пашырэнне сэнсавага зместу абстрактных паняццяў на аснове новага канкрэтнага вопыту дазваляе па-новаму разгледзець атрыманыя факты, іх абагульніць і адкрыць новыя агульныя заканамернасці.
Усе тэорыі можна падзяліць на тыя, што даюць рэальнае вызначэнне ісціне і тыя, што ўстанаўліваюць правілы ўжывання словы «ісціна».
Ісціна адна і сама пазначае ўсё[12]. Ніякія вызначэнні, тэорыі і абазначэнні не ёсць сама ісціна, бо ісціна сама вызначае рэальнае быццё і рэчаіснасць. Разнастайныя вызначэнні не могуць абмежаваць самую ісціну, а толькі уяўляюць выяўленне існавання ісціны і мэта іх — пазнанне сэнсу і сутнасці паўнаты цэласнай ісціны[12].
Чатыры высакародныя ісціны (чатвары ар’ясацьяні), чатыры ісціны Святога — адно з базавых вучэнняў будызму, якога прытрымліваюцца ўсе яго школы (выключэнне складаюць будысты ўсходне-азіяцкіх школ, якія надаюць увагу Сутры сэрца, у якой адмаўляюцца Чатыры высакародныя ісціны[13]). Чатыры высакародныя ісціны сфармуляваў сам Буда Шак’ямуні і коратка іх можна было б перадаць так: існуюць пакуты; існуе прычына пакуты — жаданне; існуе спыненне пакуты — нірвана; існуе шлях, які вядзе да спынення пакуты, — васьмярковы шлях.
Далёкаўсходняя будыйская школа дзэн сцвярджае, што ісціна не можа быць выказана ў словах[14]. Прафесар філасофіі Д. Т. Судзукі выказаў працэс знаходжання ісціны ў традыцыі дзэн наступным чынам: «Ісціна непасрэдна раскрываецца перад вашым позіркам. Вось і ўсё, чаго вы яшчэ хочаце?»[15].
З выказванняў Лаа-цзы:
«Выказаная ўслых ісціна перастае быць такой, бо ўжо страціла першасную сувязь з момантам ісціннасці». «Той, хто ведае, не гаворыць, той, хто кажа, не ведае».
Паводле перакананняў прыхільнікаў індуізму, ісціна пазнаецца толькі праз цэласны вопыт успрымання. Прычым не столькі індывідам, колькі сутнасцю свету. Праз сузіранне «Я» вонкавага «Я» унутраным і наадварот. Ісціна не можа быць выяўлена ў сілу сваёй шматграннасці[16].
Пазіцыі, шмат у чым падобнай з пазіцыяй іўдаізму, прытрымліваліся прыхільнікі ісламу, перакананыя ў тым, што словы, данесеныя да прававерных прарокам Мухамедам і выкладзеныя ў сурах Карана, — гэта ключ да шчаслівага існавання цела пасля смерці. Адступленне ад дадзеных слоў немінуча вядзе да пагібелі. Такім чынам, ва іўдаізме і ісламе ісціна — гэта выратавальны Закон[17].
Ва іўдаізме ісціна — гэта вернасць запаведзі (вуснай Торы), перададзеным Майсеем чалавеку ад «Бога» і выкладзеных у Талмудзе, які ахоплівае Мішну і Герамію.
«А Гасподзь Бог ёсць ІСЦІНА; Ён ёсць Бог жывы і Цар вечны» (Кніга прарока Ераміі 10.10).
Адным з базавых паняццяў у канфуцыянстве з’яўляецца даа:
道 (dào) — Даа-шлях, Шлях, ісціна, спосаб, метад, правіла, звычай, мараль, маральнасць.
Хрысціянства ісцінай заве не некаторую абстрактную ўніверсальную ідэю ці якую-небудзь цяпер існую матэрыяльную з’яву (фарміраванне), а асноватворную жывую асобу Ісуса Хрыста — Бога-Слова — Логаса[18], які вымавіў: «Я ёсць шлях, ісціна і жыццё» (Ян.14: 6). У гэтым сэнсе характэрныя паводзіны Пілата, які скептычна б спытаўся Хрыста: «Што ёсць ісціна?» і не выслухаў адказу ад самой Ісціны (Ін.18,37-38). Варта заўважыць і іншыя словы Хрыста пра ісціну, а менавіта, аб тых выпадках, калі ісціна топчацца: «Ваш бацька д’ябал, і вы хочаце выконваць прыхамаць бацькі вашага. Ён быў душагуб ад пачатку і не ўстояў у ісціне, бо няма ў ім ісціны. Калі кажа ён няпраўду, кажа сваё, бо ён ашуканец і бацька хлусні»(Ін.8,44). Гэтым падкрэсліваецца, што накіраванасць свабоднай волі разумных істот вызначае іх дачыненне альбо да ісціны і да вечнага жыцця (вечнага быцця), альбо да хлусні — вечнай смерці і небыцця. Пасля грэхападзення прабацькоў ўсе людзі схільныя ўплыву д’ябла, таму Псалмаспевец Давід (з некаторым здзіўленнем) усклікае: «Усякі чалавек — хлусня» (Пс.115,1-2). Уваскрасенне Хрыстова нараджае надзею на выпраўленне чалавечай прыроды. Такім чынам, у хрысціянстве ісціна — гэта збаўчая Асоба Ісуса Хрыста[19].
 | Артыкул вымагае вікіфікацыі. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
