«Чорная рука» (сербск.: Црна рука, іншая назва «Адзінства або смерць», сербск.: Уједињење или смрт) — паўднёваславянская таемная нацыяналістычная арганізацыя, якая мела сваёй мэтай аб’яднанне розных паўднёваславянскіх народаў у адну дзяржаву[1]. Заснавана 22 мая 1911 года[2] і праіснавала да 1917 года.
Рашэнне аб стварэнні арганізацыі было прынята 3 сакавіка 1911 года ў кватэры маёра В. Веміча. Ідэйным кіраўніком таварыства стаў супрацоўнік сербскага МЗС Б. Радзенкавіч. Старшынёй быў абраны начальнік белградскай жандармерыі І. Радзівоевіч. Сакратаром арганізацыі стаў В. Веміч, а з канца 1913 года — палкоўнік Р. Лазіч. У вярхоўную ўправу ўваходзілі палкоўнік І. Ёванавіч, маёры В. Танкосіч і. М. Васіч, які быў адначасова сакратаром таварыства «Народная абарона», а таксама М. Г. Мілаванавіч — і, памочнік начальніка штаба сербскай арміі. Сярод членаў «Чорнай рукі» быў таксама М. Голубіч. Туды ж уваходзіў Ч. Паповіч, які ўзначаліў у 1914 годзе памежную службу краіны і брат якога быў адным з лідараў Сацыял-дэмакратычнай партыі Сербіі.
Лідарам «Чорнай рукі» быў палкоўнік Драгуцін Дзімітрыевіч, па мянушцы «Апіс» (Бык), начальнік сербскай контрразведкі (пасля гібелі ў 1913 годзе І. Радзівоевіча, Апіс заняў яго пост у арганізацыі). Ва ўзросце 27 гадоў ён стаў кіраўніком афіцэрскай змовы, у выніку якой у чэрвені 1903 года былі забітыя сербскі кароль Аляксандр Абрэнавіч і яго жонка Драга. Удзельнікі змовы не толькі не былі пакараныя, але і сталі набліжанымі новага караля Пятра і атрымалі вышэйшыя ваенныя пасады, у тым ліку і Дзімітрыевіч[3]. З тых часоў у сэрбскай палітыцы пачалася канкурэнцыя паміж ваеннымі нацыяналістамі, якім кароль Пётр быў абавязаны прыходам да ўлады, і грамадзянскімі органамі ўлады[4]. Фармальнай падставай да пачатку супрацьстаяння паміж вайскоўцамі і чыноўнікамі стаў прыняты па ініцыятыве міністра ўнутраных спраў С. Протыча указ урада аб «старшынстве грамадзянскіх уладаў у Новай Сербіі над ваеннымі». Гэты указ вызначаў першынство грамадзянскіх чыноў перад вайскоўцамі на ўсіх ўрачыстых цырымоніях. Пры адпраўленні царкоўнай службы па нагодзе перамогі ў Балканскіх войнах ганаровыя месцы ля алтара павінны былі займаць не афіцэры, а чыноўнікі. Праўда, у выніку супрацьстаяння гэты ўказ быў зменены ў тым плане, што грамадзянскія ўлады сталі мець прыярытэт толькі ў мерапрыемствах, якія маюць палітычны характар, а ў астатніх выпадках старшынство прадстаўнікоў грамадзянскіх і ваенных уладаў стала вызначацца па іх чынам і атрымоўванаму забеспячэнню. Прыгнечаны канфліктам кароль Пётр II 24 чэрвеня 1914 года сышоў з палітыкі, падпісаў указ аб ускладанні манаршых паўнамоцтваў на свайго сына Аляксандра, які стаў рэгентам пры бацьку.
Дзмітрыевіч лічыцца таксама распрацоўшчыкам і падрыхтоўшчыкам забойства спадчынніка аўстрыйскага трона Франца Фердынанда[5]. Аднак гісторык Ю. А. Пісараў, які даследаваў гэтае пытанне, зрабіў выснову не толькі «аб незацікаўленасці сербскага ўрада ў ваенным канфлікце з Аўстра-Венгрыяй, але і няўдзел кіраўніцтва „Чорнай рукі“ ў сараеўскай змове»[6]. Спасылаючыся на дзённік, які ўваходзіў у вярхоўную ўправу «Чорнай рукі» Ч. Паповіча, Пісараў адзначаў, што Апіс, даведаўшыся ад В Танкосіча, што некалькі чалавек хочуць адправіцца ў Боснію і забіць эрцгерцага, сказаў: «Ды пусці іх!», — не верачы, па-першае, што замах атрымаецца, і, па-другое, не падумаўшы, што гэта можа стаць падставай для вайны[7].
У «Чорную руку» ўваходзіў шэраг афіцэраў сербскай арміі і некаторыя дзяржаўныя чыноўнікі, якія былі расчараваныя сваім урадам з-за яго мяккасці ў адносінах да Аўстра-Венгрыі[8]. Іх мэтай было стварэнне нацыянальна-рэвалюцыйных арганізацый ва ўсіх абласцях, дзе жылі сербы, прычым яны разглядалі харватаў і славенцаў як сербаў каталіцкага веравызнання[9]. Гэтая ідэя адрознівалася ад больш папулярнай у той час ідэі «паўднёваславянства», якую распаўсюджваў, сярод іншых, славуты сербскі этнагеограф Ёван Цвііч. Ён прапагандаваў, што тры этнічныя групы — сербы, харваты і славенцы — гэта прадстаўнікі аднаго і таго ж народа: «югаславаў»[10]. На аснове гэтай ідэі і была пазней утворана Югаславія.
Па ўяўленнях «Чорнай рукі», гэтыя рэвалюцыйныя арганізацыі павінны былі стварыць аб’яднаную дзяржаву паўднёвых славян, а Сербіі адводзілася ў гэтым працэсе такая ж роля, як Сардзінскаму каралеўству падчас аб’яднання Італіі[9].
«Чорная рука» была вонкава падобная з арганізацыямі больш ранняга часу, напрыклад карбанарыямі, каморай і масонамі, аб чым сведчаць яе рытуалы і сімволіка (чэрап і косці, кінжал, бомба і яд). Свой «статут» «Чорная рука» запазычыла з фармулёвак нячаеўскага «Катэхізіса рэвалюцыянера»[11].
Гэтая арганізацыя стаяла ў доўгім шэрагу падобных нацыяналістычных таемных арганізацый, утвораных у XIX стагоддзі на Балканах. Адным з яе маладых папярэднікаў была утвораная ў 1893 годзе «Унутраная македонска-одрынская рэвалюцыйная арганізацыя»[4]. У харватаў падобная арганізацыя ўзнікла ў 1912 годзе і называлася «Нацыяналістычная моладзь». У тым жа годзе ёю быў здзейснены замах на аўстра-венгерскага губернатара, да якога многія адчувалі непрыязнасць[12]. У Босніі і Герцагавіне, якая ўваходзіла з 1908 года ў склад Аўстра-Венгрыі, таксама была свая нацыяналістычная тэрарыстычная арганізацыя — «Млада Босна», якая супрацоўнічала з сербскай «Чорнай рукой»[13]. Да яе належаў забойца Франца Фердынанда гімназіст Гаўрыла Прынцып. Адрозненне паміж «Малады Босніяй» і «Чорнай рукой» складалася ў тым, што першая прытрымлівалася рэспубліканскіх і атэістычных ідэй і імкнулася аб’яднаць балканскія народы пад эгідай «паўднёваславянства», а ў апошнюю ўваходзілі прыхільнікі аўтарытарнага і клерыкальнага светапогляду, якія імкнулся стварыць вялікую пансербскую дзяржаву[14].
Кароль Сербіі Аляксандр I Карагеоргіевич, асабіста не абавязаны, як яго бацька, ваенным, і які бачыў у іх пастаянных канкурэнтаў сваёй улады, аддаў у сакавіку 1917 года загад ліквідаваць арганізацыю. «Апіс» і яго набліжаныя (маёр Л. Вуловіч, Р. Малабабіч) былі арыштаваныя па абвінавачванні ў дзяржаўнай здрадзе і па прысудзе ваеннага суда расстраляныя ў чэрвені 1917 года ў прыгарадзе Салонікаў[15]. «Тым самым скончылася існуючая з часу майскага перавароту 1903 года канкурэнцыя паміж ваеннымі і грамадзянскай уладай»[16]. Падставай стала замах на Аляксандра ў пачатку верасня 1916 года падчас інспекцыйнай паездкі на Салоніцкі фронт, у выніку якога ніхто не пацярпеў.
Драгуцін Дзмітрыевіч да гэтага часу з’яўляецца адной з самых спрэчных і неадназначных асоб у сербскай гісторыі. Адны лічаць яго вялікім сербскім патрыётам, іншыя — змоўшчыкам, забойцам і тэрарыстам[17].
Членам «Чорнай рукі» некаторы час быў Мустафа Голубіч.
- Ілірызм
- Пансербізм
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
