Саслоўна-прадстаўнічая манархія

Саслоўна-прадстаўнічая манархія — форма праўлення, якая прадугледжвае ўдзел саслоўных прадстаўнікоў у кіраванні дзяржавай, складанні законаў. Яна складваецца ва ўмовах палітычнай цэнтралізацыі. Розныя саслоўі былі прадстаўлены ў органах улады нераўнамерна. Частка з гэтых заканадаўчых органаў эвалюцыянавала ў сучасныя парламенты.

У Заходняй і Цэнтральнай Еўропе

Класічныя прыклады саслоўна-прадстаўнічай манархіі дала гісторыя Заходняй Еўропы XIII, XIV і збольшага XV стагоддзяў.

У Іспаніі, Англіі, Германіі, Францыі саслоўна-прадстаўнічыя манархіі ўзніклі як раз тады, калі феадальны строй прыйшоў у заняпад; саслоўна-прадстаўнічыя ўстановы насілі тут выразныя рысы храналагічнай блізкасці да феадальнай эпохі. Найбольш характэрнай рысай у гэтым сэнсе з’яўляецца само паходжанне складу саслоўна-прадстаўнічых збораў, асабліва ў пачатку перыяду, у XIII стагоддзі: у гэтыя зборы з’яўляліся не дэпутаты, не абраныя прадстаўнікі феадалаў, кліра, гарадоў, а ўсе феадалы, усе клірыкі, звязаныя васальнымі адносінамі з каронай, а таксама гарадскія службовыя асобы (альбо адны гарадскія галовы, альбо яны ж са сваім сакратарыятам, альбо адзін сакратарыят). Апошнія ўдзельнічалі ў сходзе як прадстаўнікі самакіравання, як каралеўскія контрагенты, як адзін з двух бакоў, пазначаных у камунальнай грамаце іх горада. Абмяркоўваць з каралём грамадскія пытанні мелі права толькі тыя, хто мог указаць на якія-небудзь прамыя адносіны свае да караля. Архібіскупы, біскупы, абаты самастойных манастыроў былі каралеўскімі васаламі — і ўсе яны мелі права на месца ў саслоўна-прадстаўнічых установах; сельскія святары (і ў вялікай большасці гарадскія), місіянеры, абаты беззямельных манастыроў не былі звязаныя ніякімі адносінамі з каралеўскай уладай — і ніколі ў гэтыя зборы не траплялі. Свецкія феадалы, і дробныя, і буйныя, лічылі караля сюзерэнам іх земляў — і яны ўсё маглі з’явіцца ў збор; наадварот, бяздомныя рыцары, хоць бы іх феадальнае паходжанне было цвёрда ўсталявана, ніякага стаўлення да збору мець не маглі. Нарэшце, гарады толькі тады дасылалі сваіх прадстаўнікоў, калі карысталіся камунальнай свабодай, калі паспелі назапасіцца ад караля хартыяй на самакіраванне.

Сойм Рэчы Паспалiтай у 16 стагоддзі

Дзяржаўна-прававая ідэя саслоўна-прадстаўнічых устаноў была тая, што справы дзяржавы павінна вяршыць агульная воля, якая кіруе ўсёй зямлёй. Але бо, па феадальным праве, часціцы гэтай волі саступленыя гасударам 1) яго васалам, якія карыстаюцца ўладай у сваіх маёнтках, і 2) гарадам, якія атрымалі самакіраванне — то для таго, каб воля была сапраўды агульнай, гасудар павінен быў сабраць вакол сябе ўсіх носьбітаў і прадстаўнікоў улады, усіх васалаў і самакіравальныя гарады. Такой сукупнасцю ўсіх земскіх улад і быў саслоўна-прадстаўнічы збор, пад старшынствам караля, у першы час, у XIII стагоддзі.

Пазней выбарчы пачатак стала пракладаць сабе шлях у германскіх ландтагах, у французскіх Генеральных штатах . Найперш адбіўся гэты прынцып у прадстаўніцтве гарадоў: замест гарадскіх уладаў на сходы пачалі з’яўляцца спецыяльна для таго абраныя гарадскія дэпутаты. У Вугоршчыне (у эпоху Людовіка Вялікага, у XIV стагоддзі), дваране, з’яўляючыся на камітацкія зборы ў велізарным ліку, выраблялі такія бясчынствы і так абцяжарвалі справаводства, што прыйшлося прадпісаць, каб прыязджалі надалей не ўсе дваране, а толькі іх дэпутаты. Па іншых прычынах (а часцей за ўсё без прычын, якія ясна паддаюцца ўліку) такія ж змены адбыліся ў нямецкіх ландтагах і ў Генеральных штатах. У ангельскім парламенце наяўнасць выбарчага прынцыпу (разам з асабістым — у верхняй палаце) можна канстатаваць з першых часоў яго існавання.

Надзвычай разнастайны лёс саслоўна-прадстаўнічых устаноў у розных еўрапейскіх краінах. Можна сказаць, што толькі адна агульная рыса характарызуе іх: прыблізна адзін і той жа час з’яўлення на свет. Ва ўсім астатнім, пачынаючы з іх палітычных правоў і канчаючы іх гісторыяй, яны мала падобныя паміж сабой. У Іспаніі, дзе саслоўна-прадстаўнічыя ўстановы (картэсы) былі ўжо ў росквіце ў XII стагоддзі, т.е. е. некалькі раней, чым у іншых месцах, яны выгаварылі сабе права легальнага супраціву сілай, у выпадку парушэння каралём саслоўных правоў і прывілеяў. Такога права ўзброенага супраціву не мелі ні французскія Генеральныя штаты, ні нямецкія ландтагі, але мелі ангельскі парламент і вугорскія саслоўныя зборы.

Чым больш ранейшы феадальны, асабісты характар папаўнення саслоўна-прадстаўнічых устаноў замяняўся выбарчым прынцыпам, тым цвярдзей і самаўладней дзейнічала каралеўская ўлада на ўсім кантыненце Еўропы. Збор дэпутатаў ад уладальных асоб, ад земскай улады аказвалася значна менш аўтарытэтным, чым сама гэтая земская ўлада «ў плоці», і права ўзброенага супраціву на кантыненце вельмі хутка (ужо ў XIV стагоддзі) адышло ў вобласць паданняў. Страта гэтага права, як і іншых найважнейшых правоў, тлумачыцца сацыяльнай розніцай, якая з самага пачатку панавала ў саслоўных сходах, якая абвастрылася з цягам часу і зрабіла іх бяссільнымі перад тварам каралеўскай улады. У Іспаніі вышэйшая шляхта (brazo de nobles) не ўмела сысціся не толькі з гарадскімі прадстаўнікамі, але і з простымі рыцарамі (caballeros); у Францыі дваране вышуквалі выпадкі абразіць сярэдняе саслоўе; у нямецкіх землях духоўныя і свецкія ўладальнікі заўсёды пераносілі ў ландтагі свае суседскія, памешчыцкія сваркі. Дзякуючы гэтаму ўнутранаму антаганізму каралі ўсё больш і больш паднімалі галаву, бачачы сябе жаданымі і прызванымі пасярэднікамі ў гэтай міжсаслоўнай барацьбе. Усё больш і больш генеральныя штаты Францыі, ландтагі Германіі прымалі толькі дарадчы характар.

Сярэднявечны феадальны лад увесь быў пахаваны на дагаворным пачатку: яно даволі прыкметна адчуваецца ў Германіі XIII—XIV стагоддзях, не кажучы ўжо пра іспанскія дзяржавы і Англіі, дзе яно адыгрывала самую рашучую ролю (у Іспаніі яно стала знікаць з пачатку XV стагоддзя, а ў Англіі развілося далей і паўплывала на выпрацоўку найноўшых уяўленняў аб правах парламента). У Францыі генеральныя штаты з самага пачатку не засноўваліся ў сваіх дзеяннях на якой бы там ні было дамоўнай ідэі. Дагаворны пачатак выяўляўся ў неабходнасці згоды саслоўна-прадстаўнічага збору на выданне тых ці іншых новых законаў або адмену старых. Згаджаючыся з прапанаванымі ім мерапрыемствамі, саслоўна-прадстаўнічыя зборы разам з тым усталёўвалі на вядомы тэрмін падаткі, якія меў права патрабаваць кароль. З прычыны саслоўнай варожасці, каралеўская ўлада ўжо ў XV стагоддзі наносіць і ў Іспаніі, і ў Германіі, і ў Францыі жорсткія ўдары саслоўна-прадстаўнічым зборам, якія не ў сілах аказаць асабліва актыўнага супраціву.

У XVI стагоддзі абсалютызм перамагае на ўсім кантыненце; рэлігійна-нацыянальная барацьба гэтага стагоддзя таксама моцна садзейнічае заняпаду саслоўна-прадстаўнічых збораў і засяроджванню ўсёй паўнаты дзяржаўнай улады ў руках каралёў. У XVII ст. саслоўна-прадстаўнічыя сходы ў Францыі перастаюць нават збірацца, а ў германскіх дзяржавах зусім страчваюць свой ранейшы характар актыўнай палітычнай сілы. У Іспаніі саслоўна-прадстаўнічыя сходы былі задушаны канчаткова Філіпам II, яшчэ ў XVI стагоддзі.

Толькі ў Англіі ніжняя палата і ў XIII, і ў XIV, і ў XV стагоддзях, нягледзячы на свой пярэсты склад, цвёрда адстойвала свае правы і, нягледзячы на існаванне вядомага антаганізму ў адносінах да палаты лордаў, ніколі не працягвала рукі дапамогі каралеўскай улады супраць спадчынных заканадаўцаў. Англійскі парламент, з прычыны гэтага, перайшоў цэлым у новыя часы і з’явіўся адзінай установай, у жыцці якой можна прасачыць ператварэнне дамоўнага феадальнага прынцыпу ў канстытуцыйнае права апошніх стагоддзяў.

Прыклады

• Рэч Паспалітая — Сойм
• Рускае царства — Земскі сабор
• Францыя — Генеральныя штаты
• Нідэрланды — Генеральныя штаты
• Свяшчэнная Рымская імперыя — Рэйхстаг
• Харватыя — Сабор
• Іспанская імперыя — Картэсы
• Ісландыя — Альтынг
• Каралеўства Англія — Парламент

Гл. таксама

• Вотчынная манархія
• Абсалютная манархія
• Абсалютызм

Спасылкі

• Сословно-представительная монархия // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017.
• Сословная монархия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• «Саслоўна-прадстаўнічая манархія ў Расіі» Архівавана 21 ліпеня 2015. Архивная копия // Катрич С. В. Тэхналогія выкарыстання заканадаўства ў дзелавым адміністраванні. Прававыя асновы менеджменту ў Расіі. Навучальны дапаможнік. М .: Справа, 2004. — 784 с. (копия (рус.) (недаступная спасылка) . Дата абарачэння: 29 лістапада 2008. Архівавана 21 ліпеня 2015 гады.)