From Wikipedia, the free encyclopedia
Нурыста́нскія мовы (таксама кафі́рскія) — адна з трох груп моў індаіранскае галіны індаеўрапейскае моўнае сям'і, разам з індаарыйскай ды іранскай групамі ўтварае індаіранскую галіну моў[1][2][3]. На нурыстанскіх мовах гаворыць каля 130 тыс. чал., якія жывуць галоўным чынам на ўсходзе Афганістана (аднайменная правінцыя Нурыстан і суседняя правінцыя Кунар) і ў некалькіх суседніх далінах паўночна-заходняга Пакістана (акруга Чытрал правінцыі Хайбер-Пахтунхва).
| нурыстанская група | |
|---|---|
| Таксон | група |
| Арэал | усход Афганістана, паўночны захад Пакістана |
| Колькасць носьбітаў | каля 130 тыс. |
| Класіфікацыя | |
| Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
|
|
| Склад | |
|
паўднёвакафірская, паўночнакафірская падгрупы |
|
| Коды моўнай групы | |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-5 | — |
Адзначаюцца запазычанні не-індаеўрапейскага паходжання з геаграфічна блізкай мовы бурушаскі. Значная частка носьбітаў нурыстанскіх моў з'яўляецца білінгвамі або мультылінгвамі, валодаючы пушту або пушту і дары — мясцовымі лінгва-франка і дзяржаўнымі мовамі Афганістана, якія аказваюць на нурыстанскія мовы значны адстратны ўплыў.
Да нурыстанскіх моў традыцыйна прынята адносіць ад чатырох да шасці моў. Усе яны, як правіла, маюць адносна невялікую колькасць носьбітаў, кожныя з якой жывуць у асобнай ізаляванай даліне Гіндукуша — мясцовай горнай сістэмы. Колькасць моў можа вагацца ў залежнасці ад інтэрпрэтацыі якой-небудзь з моў як дыялекту ці наадварот. Усе мовы нурыстанскай групы падзяляюцца на дзве падгрупы:
У літаратуры мовы і іх дыялекты звычайна называюцца па назвах мясцовасцей, рэк або далін, часта ў тым варыянце, які ўжываецца пуштунамі, суседзямі нурыстанцаў. Пры гэтым носьбіты нурыстанскіх моў называюць сябе найперш племяннымі назвамі, якія не заўсёды супадаюць з назвамі моў. Мовы, якія распаўсюдзіліся з уласнай лакальнай даліны, распадаюцца на адпаведныя дыялекты (так, напрыклад, вылучылася мова трэгамі). Значную экспансію зведала мова каці, якая пашырылася ў некалькіх далінах на поўначы Нурыстана і, верагодна, істотна скараціла арэал мовы прасун. За цяперашнім часам каці — вядучая нурыстанская мова, мясцовая мова міжнацыяльных зносін, выкарыстоўваецца для некаторых радыёперадач Нурыстана. Нягледзячы на тое, што Парун (Прасун) быў рэлігійным цэнтрам паўночнага Нурыстана ў часы язычніцтва, а па прыняцці ісламу збольшага захоўвае гэтую ролю, прасунцы звычайна вучаць мову каці, але не наадварот.
У нурыстанскіх мовах прасочваецца значнае арэальнае падабенства з дардскімі і усходнеіранскімі мовамі Гіндукуша, уваходзячы разам з імі ў цэнтральнаазіяцкі моўны саюз (тэрмін моўны саюз звычайна абазначае не мовы адной галіны ці групы, а проста геаграфічна блізкія мовы, якія гістарычна аказалі адна на адну пэўны ўплыў), гэтае падабенства ў значнай ступені падмацоўваецца агульнымі з імі субстратам. З субстратным пытаннем непасрэдна звязана праблема класіфікацыі мовы дамелі, якая спалучае як нурыстанскія, так і дардскія рысы; нурыстанскі субстрат таксама ёсць у дардскай мове калаша.
Для складу галосных характэрная наяўнасць галосных сярэдняга рада (ы, ɨ, ə). Сярод зычных адсутнічае карэляцыя па прыдыхальнасці, але шырока развіта карэляцыя па рэтрафлекснасці (рэтрафлексныя зычныя — зычныя, пры вымаўленні якіх кончык языка ўздымаецца да цвёрдага нёба і трохі загінаецца назад). Яна ахоплівае змычныя, афрыкаты, шыпячыя і дрыжачыя. Маюцца адна- і двуфокусныя афрыкаты: c — č, ʒ — ǰ.
Для марфалогіі ўласцівыя два роды (мужчынскі ды жаночы, выяўляюцца ў дапасаванні з азначэннямі і некаторымі дзеяслоўнымі формамі), два лікі (выражаюцца ў паказчыках ускоснага склону або зборнымі суфіксамі), асаблівая сістэма злічэння (заснаваная на ліку 20), асаблівая склонавая сістэма (ад двух да чатырох склонаў, дапаўняюцца паслялогамі), энклітычныя займеннікі (у прасуне — у прэпазіцыі), спалучэнне флектыўных і аналітычных форм у дзеяслове, развітая сістэма прыдзеяслоўных і іншых прыслоўных часціц з функцыяй прасторавай арыентацыі ў горнай мясцовасці.
Большасць нурыстанскіх моў, як і пераважная частка індаіранскіх, маюць у сказе парадак слоў па схеме SOV (дзейнік-дапаўненне-выказнік). Акрамя гэтага, сінтаксісу характэрны эргатыўны або эргатывападобны тып сказа з пераходным дзеясловам у мінулым часе (акрамя старажытнага імперфекта), і намінатыўны — у цяперашнім часе, як у непераходных ва ўсіх часах.
Упершыню нурыстанскія мовы былі апісаныя ў даследчай літаратуры у канцы ХІХ ст. Раней рэгіён распаўсюджання нурыстанскіх моў быў вядомы як Кафірыстан (літаральна «краіна няверных»), што было звязана з прыняццем нурыстанцамі ісламу толькі ў канцы ХІХ ст. у адрозненне ад іх суседзяў пуштунаў. Дзякуючы найменню Кафірыстан мовы, распаўсюджаныя ў рэгіёне, згадваліся ў навуковай літаратуры як кафірскія, але гэты тэрмін саступіў тэрміну нурыстанскія, бо пасля пераварачэння рэгіёна ў іслам ён атрымаў назву Нурыстан (літаральна «краіна свету, веры»).
Нурыстанцы (нурыстанскія народы) здаўна не мелі агульнае саманазвы з прычыны існавання ў асяроддзі гэтых народаў архаічнай племянной структуры. Агульная самасвядомасць засноўвалася на рэлігійных язычніцкіх саюзах, а па ўзрастанні ціску суседніх ісламскіх народаў — дадаткова і на супрацьпастаўленні сябе мусульманам як ворагам і аб'ектам набегаў.
Існуе прынамсі некалькі поглядаў адносна класіфікацыі нурыстанскіх моў адносна іншых моў індаеўрапейскай сям'і. Напрыклад, нурыстанскія мовы могуць лічыцца асобнай групай у складзе індаіранскай галіны моў, асобнай галіной у складзе індаеўрапейскай сям'і, падгрупай у складзе геаграфічна блізкай дардскай групы або аднымі з індаіранскімі мовамі з дардскім уплывам. У прыватнасці, існуе пэўная тэндэнцыя ў лінгвістыцы, згодна з якой нурыстанская група можа лічыцца асобнай ад індаіранскай галіны, у сувязі з чым індаіранскія і нурыстанскія мовы ўтвараюць арыйскую галіну.
Звесткі пра фарміраванне і развіццё нурыстанскай групы, што ўключае ў сябе выключна лакальныя мовы, якія не мелі пісьмовай традыцыі і не разглядаліся старажытнымі аўтарамі з прычыны іх ізаляцыі, не захаваліся. Гісторыя нурыстанскіх моў можа быць адноўлена толькі на аснове ўнутранага аналізу саміх моў і іх арэальных сувязей. Найбольш адметнымі фанетычнымі рысамі нурыстанскіх моў з'яўляюцца:
Гэтыя прыкметы сведчаць пра супрацьпастаўленне нурыстанскіх іншым арыйскім, а таксама пра тое, што продак нурыстанскіх моў аддзяліўся ад арыйскае сукупнасці яшчэ да распаду яе на праіранскую ды праіндаарыйскую.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
